18 BSE Małgorzata Dziubińska-Michalewicz Informacja BSE nr 736 (IP-92 S) POZIOM ŻYCIA I WYPOSAŻENIE GOSPODARSTW DOMOWYCH Uwagi wstępne Rozpoczęty w 1989 r. proces transformacji polskiej gospodarki wywarł istotny wpływ na kondycję ekonomiczną ludności, a więc poziom jej dochodów, wydatków oraz oszczędności, a także stan wyposażenia gospodarstw domowych. Zmiany te znajdują swoje odbicie w analizach budżetów rodzinnych, którymi objęte są następujące grupy społeczno-ekonomiczne ludności: pracownicy, pracownicy użytkujący gospodarstwo rolne, rolnicy, emeryci i renciści, a także od 1993 r. - pracujący na rachunek własny i utrzymujący się z niezarobkowych źródeł innych aniżeli emerytura czy renta (głównie zasiłku dla osób bezrobotnych). 1. Zmiany źródeł utrzymania ludności - główne trendy W okresie transformacji miały miejsce zasadnicze zmiany w aktywności ekonomicznej ludności, polegające na: - korzystaniu z nowych, znacznych możliwości podejmowania działalności na własny rachunek lub pracy najemnej w sektorze prywatnym, - zwiększeniu zakresu korzystania z funduszy świadczeń społecznych (zasiłków dla bezrobotnych, świadczeń pomocy społecznej, wcześniejszych emerytur i rent) w związku ze zmianą systemu ekonomicznego, a bezpośrednio z nowym zjawiskiem bezrobocia, 9 - pojawieniu się z jednej strony - dużej kategorii osób bezrobotnych, z drugiej zaś - prywatnych wytwórców, przedstawicieli zarówno dużego, średniego jak i małego biznesu, - utrzymywaniu się stale wysokich rozmiarów bezrobocia, szczególnie wśród kobiet i osób młodych, - zróżnicowaniu terytorialnym stopy bezrobocia, cały czas znacznej na terenach popegeerowskich, tj. głównie województw północno-wschodnich i północno-zachodnich, - ogólnym spadku aktywności zawodowej ludności, wyrażającej się rosnącym udziałem osób biernych zawodowo w relacji do pracujących (gdy jeszcze w 1985 r. na 100 pracujących przypadało 35 osób biernych zawodowo, to 10 lat później biernych było 79 (wśród nich także bezrobotni). Wszystkie te zmiany w zakresie aktywności zawodowej miały wpływ na źródła dochodów ludności. W stosunku do dekady lat osiemdziesiąątych kierunki tych zmian były następujące: - spadek odsetka gospodarstw utrzymujących się z pracy w sektorze publicznym i zmniejszenie się kategorii pracowników rolników i samych rolników, rekompensowany wzrostem udziału gospodarstw utrzymujących się z dochodów z sektora prywatnego (w tym przede wszystkim z pracy najemnej w prywatnych firmach), - wzrost gospodarstw utrzymujących się tylko z emerytur i rent oraz innych źródeł niezarobkowych, 9 Po 1989 r. zaczęło wzrastać tempo przechodzenia na wcześniejsze emerytury i renty osób w wieku produkcyjnym, zdolnych do pracy. Było to wynikiem narastającego zagrożenia utraty pracy oraz liberalizacji zasad orzekania o inwalidztwie, a także ukrycia części bezrobocia we wcześniejszych emeryturach. Szczególnie szybki przyrost liczby emerytów i rencistów miał miejsce od początku 1990 r. do połowy 1992 r., kiedy to ich liczba wzrosła o 25%. Tylko w samym 1991 r. przyznano tyle nowych świadczeń emerytalno-rentowych co w ciągu poprzednich pięciu lat.
BSE 19 - spadek odsetka gospodarstw mającego tylko jedno źródło dochodów, przy wzroście ogólnej liczby gospodarstw mających w swoim budżecie dochody z dwóch lub więcej źródeł, 10 Istotne zmiany miały także miejsce w strukturze dochodów gospodarstw domowych. W pierwszej połowie lat dziewiątych wystąpił wyraźny wzrost w ich strukturze udziału dochodów uzyskiwanych ze świadczeń społecznych, przy równoczesnym spadku udziału dochodów pochodzących z pracy lub z tytułu użytkowania gospodarstwa rolnego. O ile w 1990 r. udział dochodów z pracy stanowił 57% dochodów gospodarstw ogółem, to w 1995 r. już tylko 44,3%, przy zwiększającym się udziale dochodów ze świadczeń społecznych z 25,4% do 32,5% (najwyższy - 34,5% był w 1992 r). W poszczególnych grupach gospodarstw domowych przebieg zmian nie miał jednak charakteru jednolitego. I tak, w rodzinach pracowników spadek udziału dochodów z pracy zahamowany został w 1994 r. Natomiast w gospodarstwach rolników spadek udział dochodów pochodzących z pracy we własnym gospodarstwie rolnym wyhamowany został jeszcze później, tj. dopiero w 1995 r. Pozostał on jednak w dalszym ciągu niższy aniżeli w 1990 r. Wyższy w 1995 r. w porównaniu z 1990 r. był udział dochodów ze świadczeń społecznych w gospodarstwach pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. W gospodarstwach utrzymujących się z niezarobkowych źródeł największe znaczenie mają zasiłki dla bezrobotnych, natomiast w gospodarstwach emerytów i rencistów - emerytura lub renta. W 1996 r. nastąpiło zmniejszenie udziału dochodów z pracy w indywidualnym gospodarstwie rolnym w budżetach rolników 11 jak i pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, co oznacza pogorszenie sytuacji dochodowej tych dwóch grup społecznych. Świadczenia społeczne, jak również pozostały dochód (obejmujący głównie dary), mimo wzrostu, stanowiły tylko częściową rekompensatę spadku dochodów z działalności rolnej. Ta niekorzystna tendencja zmieniła się jednak w 1997 r., w których wyraźnie zwiększył się udział dochodów z głównego źródła utrzymania we wszystkich typach gospodarstw (najbardziej w gospodarstwach rolników). Wyraźnie mniejsze znaczenie miały natomiast świadczenia społeczne. 12 W 1998 r. dochód z pracy najemnej stanowił 48,1% dochodu ogółu gospodarstw domowych, w tym największy odsetek w gospodarstwach pracowniczych (82,2%), a najmniejszy w rodzinach rolników (tylko 0,2%). Dochody z pracy najemnej osiągało co dziesiąte gospodarstwo rencistów oraz co ósme emeryckie. Dochody ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych i świadczeń socjalnych, stanowiące 31,8% ogółu dochodów wszystkich typów gospodarstw w 1998 r., były dominującym źródłem utrzymania gospodarstw emerytów i rencistów (84,3%), jak również utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Najmniejszy był udział tych dochodów w rodzinach pracujących na własny rachunek (tylko 7,2%). Znaczenie dochodów z zasiłków dla bezrobotnych jest bez wątpienia największe w gospodarstwach utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, gdyż stanowią one 10,2% ogółu ich dochodów (przy wskaźniku 0,6% dla wszystkich typów gospodarstw). W gospodarstwach 10 Najczęściej przy tym występowało łączenie pracy najemnej (lub na własny rachunek) z emeryturą lub rentą lub pracy najemnej (lub na własny rachunek) z pracą w gospodarstwie rolnym - por. J. Sikorska, Społeczne zróżnicowanie aktywności ekonomicznej. Zmiany struktury źródeł utrzymania gospodarstw domowych w latach 1985-1995 w: Elementy nowego ładu, pod redakcją H. Domańskiego i A. Rycharda, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1997. 11 Był to największy spadek dochodów z głównego źródła utrzymania spośród wszystkich analizowanych grup gospodarstw domowych. 12 Warunki życia ludności w 1997 r., (w:) Studia i analizy statystyczne, GUS, Departament Warunków Życia, s. 26.
20 BSE tych ponad 1/3 dochodów (33,8%) pochodzi z darów od osób prywatnych (łącznie z alimentami) oraz 4,4% z dochodów z własności oraz wynajmu budynków. 13 Struktura źródeł utrzymania ludności w całym analizowanym okresie jest mocno skorelowana nie tylko z typem gospodarstwa, ale i z poziomem osiągniętych przez nie dochodów. W gospodarstwach osób najbiedniejszych, sytuujących się w I decylu w 1990 r. dochody z pracy stanowiły 45,9%, a dochody ze świadczeń - 34,8%, podczas gdy w gospodarstwach osób najzamożniejszych (X decyl) odpowiednio 62,0% i 12,1%. W latach następnych, pomimo ogólnego spadku udziału dochodów z pracy, odsetek dochodów ze świadczeń był w 1995 r. prawie 2-krotnie wyższy w gospodarstwach najbiedniejszych w porównaniu z najbogatszymi. Tendencja ta utrzymała się i w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. Przykładowo, w 1996 r dochody ze świadczeń społecznych stanowiły 22% dochodów osób z I kwintyla (20% osób o najniższych dochodach) w porównaniu z 8,4% z V kwintyla. W dalszych latach, przy stale zmniejszającym się znaczeniu świadczeń, ich udział był znacznie wyższy w gospodarstwach osób najmniej zamożnych (I kwintyl 17,6% w 1998 r.) aniżeli o najwyższych dochodach (V kwintyl - 7,6%, 1998 r.). Tablica nr 1. Źródła dochodu (w odsetkach) według wykształcenia głowy gospodarstwa domowego w 1998 r. Wyszczególnienie Wykształcenie Wyższe Średnie i Zasadnicze Podstawowe policealne zawodowe Dochód z pracy najemnej 62,2 52,4 51,2 25,7 Dochód z indywidualnego gospodarstwa 0,9 4,2 10,1 12,2 rolnego/działki Dochód z pracy na własny rachunek 11,9 10,3 7,3 2,2 Dochód ze świadczeń z ubezpieczeń 20,6 26,7 26,8 55,7 społecznych i świadczeń socjalnych, - w tym: z zasiłków dla bezrobotnych 0,1 0, 4 0,9 1,0 z rent 2,7 5,7 8,2 14,2 z emerytur 15,7 15,6 11,8 29,7 Dochód z własności oraz z najmu budynków 0,5 0,4 0,1 0,2 i budowli nie związanych z działal- nością gospodarczą Pozostały dochód w tym: dary od osób prywatnych (łącznie 3,9 3,3 6,0 5,1 4,5 4,0 4,0 3,7 z alimentami) Źródło: Warunki życia ludności w 1998 r, GUS, Warszawa 1999 r., tabl. 17, s. 164. Daje się zauważyć wyraźny związek pomiędzy poziomem wykształcenia ludności a źródłami jej utrzymania. I tak, znaczenie dochodów z pracy na własny rachunek jest największe w gospodarstwach osób z wyższym wykształceniem. Natomiast korzystanie ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych i świadczeń socjalnych, w tym i zasiłków dla bezrobotnych wzrasta wraz ze obniżaniem się poziomu wykształcenia. W grupie osób z wykształceniem podstawowym najwyższy jest w porównaniu z innymi grupami udział dochodów z indywidualnego 13 Por. Warunki życia ludności w 1998 r., (w:) Studia i analizy statystyczne, GUS, Departament Warunków Życia, Warszawa 1999, tabl. 11, s. 156.
BSE 21 gospodarstwa rolnego/działki oraz dochodów ze świadczeń (zarówno z emerytur, rent jak i z zasiłków dla bezrobotnych) w dochodach ogółem. 2. Dochody ludności Zapoczątkowanie procesu transformacji spowodowało istotne zmiany w sytuacji dochodowej gospodarstw domowych. W pierwszych latach reformy, tj. w latach 1990-1992 we wszystkich gospodarstwach domowych nastąpił głęboki spadek siły nabywczej dochodów, szczególnie dotkliwy w rodzinach powiązanych z rolnictwem (rolników i pracowników użytkujących gospodarstwo rolne o 28%-36%), a relatywnie mniejszy w gospodarstwach emeryckich (o ok. 16%). Chociaż w latach 1990-1995 poziom dochodów nominalnych zwiększył się ponad 5-krotnie, to wzrost cen spowodował, że dochody realne gospodarstw jeszcze do 1995 r. pozostawały na poziomie zbliżonym lub nieznacznie wyższym w stosunku do 1990 r. 14 Niewielki spadek w latach 1990-1995 realnej siły nabywczej dochodów odnotowano tylko w gospodarstwach rolników. Trzeba jednakże zwrócić uwagę na fakt wyjątkowo korzystnej sytuacji dochodowej rolników w 1989 r. (zniesienie urzędowych cen skupu, cen urzędowych produktów żywnościowych, ograniczony import żywności) i gwałtowne jej pogorszenie w latach następnych ze względu na konkurencję zagraniczną (znaczny import) i negatywne konsekwencje tzw. pułapki kredytowej. Poprawa siły nabywczej rodzin związanych z rolnictwem nastąpiła dopiero w 1995 r. W gospodarstwach pracowniczych, po znacznym spadku ich dochodów realnych w 1990 r. (w wyniku obniżenia wartości wynagrodzeń), w latach następnych nie odnotowano już ich obniżenia. Natomiast sytuacja dochodowa gospodarstw emerytów i rencistów kształtowała się różnie w poszczególnych latach. Po charakterystycznym dla wszystkich grup gospodarstw spadku realnych dochodów w 1990 r., już w 1991 r. (na skutek wysokiego poziomu nowoprzyznanych świadczeń) zanotowano wzrost realny ich dochodów. W wyniku wprowadzenia nowych regulacji o waloryzacji świadczeń emerytalno-rentowych już w następnym roku realna wartość emerytur i rent ponownie się obniżyła, a w kolejnych dwóch latach realne dochody były niższe aniżeli w roku poprzednim. Poprawa siły nabywczej rodzin emerytów i rencistów nastąpiła w 1995 r., kiedy to odnotowano realny wzrost dochodów. W latach 1996-1998 miał miejsce wzrost dochodów realnych wszystkich grup gospodarstw domowych, z wyjątkiem gospodarstw rolników w 1998 r. Tablica nr 2. Wzrost dochodów realnych (w % w stosunku do roku poprzedzającego) w latach 1996-1998 w poszczególnych typach gospodarstw domowych Wyszczególnienie 1996 1997 1998 Gospodarstwa pracownicze 9,4 5,1 6,1 Gospodarstwa rolników 0,7 12,3-3 Gosp.pracow.użytkujących gospod. rolne 2,3 6,6 2,8 Gospodarstwa emerytów i rencistów 5,4 7,1 rencistów - 6,0; emerytów - 2,6 Gosp.pracujących na własny rachunek 5,9 10,9 3,6 Gosp.utrzym. się z niezarobkowych źródeł 7,1 5,3 17,7 Gospodarstwa ogółem 6,4 7,6 - Źródło: Warunki życia ludności, odpowiednie roczniki.
22 BSE Z powyższego zestawienia wynika, że w poszczególnych latach odmiennie kształtowała się sytuacja dochodowa poszczególnych typów gospodarstw. I tak, w 1996 r. w porównaniu z 1995 r. największy wzrost realnego dochodu rozporządzalnego odnotowano w gospodarstwach pracowników oraz utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, a najmniejszy w gospodarstwach rolników oraz pracowników użytkujących gospodarstwo rolne. W następnym - 1997 r. sytuacja dochodowa uległa radykalnej zmianie - to właśnie w gospodarstwach rolników wystąpił najwyższy przyrost dochodów, a najmniej wzrosły one w gospodarstwach pracowników. Z kolei w 1998 r w wymiarze realnym dochody wzrosły w większości typów gospodarstw, a spadek dochodów odnotowano jedynie w gospodarstwach domowych rolników. Najbardziej dochód realny zwiększył się w gospodarstwach utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Należy jednak mieć na uwadze, że jest to bardzo niejednorodna grupa gospodarstw - w jej skład wchodzą gospodarstwa utrzymujące się ze świadczeń społecznych i socjalnych, ale także w ich budżetach znaczącą rolę odgrywają wpływy z własności (np. odsetki z kapitału, udziały w zyskach przedsiębiorstw, wpływy z wynajmu budynków) oraz darowizny. W 1998 r. wyraźnie zmniejszyło się w tej grupie gospodarstw znaczenie zasiłków dla bezrobotnych, przy istotnym zwiększeniu roli świadczeń z systemu pomocy społecznej oraz darów. Spośród całej badanej populacji gospodarstw domowych w najkorzystniejszej sytuacji dochodowej w całym okresie transformacji były rodziny osób pracujących na własny rachunek. Gospodarstwa te mają najwyższy przeciętny dochód nominalny i realny na 1 osobę - z roku na rok dochody te ulegały zwiększeniu. Grupą o najniższym poziomie dochodów były gospodarstwa osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Ważnym czynnikiem wpływającym na poziom dochodu gospodarstw domowych jest miejsce zamieszkania, bowiem zróżnicowana sytuacja społeczno-gospodarcza poszczególnych województw znajduje odzwierciedlenie w dochodach rodzin mieszkających na ich terenie. W 1998 r. wyższym od przeciętnego dla Polski poziomem dochodu rozporządzalnego (na osobę) dysponowały gospodarstwa województwa: mazowieckiego, śląskiego, łódzkiego, pomorskiego, dolnośląskiego oraz zachodniopomorskiego. Gospodarstwa zamieszkałe na terenie wymienionych województw charakteryzowały się relatywnie mniejszą wielkością i niższą liczbą osób nie posiadających własnego źródła utrzymania. Ponadto w województwie mazowieckim i śląskim odnotowuje się z jednej strony - najniższy w skali kraju wskaźnik bezrobocia, a z drugiej strony - najwyższe przeciętne miesięczne wynagrodzenie. Relatywnie wyższe są także zarobki w województwie dolnośląskim, pomorskim oraz zachodniopomorskim. W strukturze dochodów gospodarstw zamożniejszych daje się zaobserwować wyższy niż przeciętny udział dochodów uzyskanych z pracy najemnej oraz pracy na własny rachunek, a mniejszy - dochodów z gospodarstwa rolnego. Najniższym dochodem rozporządzały w 1998 r. gospodarstwa domowe z terenu świętokrzyskiego, podkarpackiego, lubelskiego, warmińsko-mazurskiego i podlaskiego. W województwach tych dochody były niższe od przeciętnych dla Polski o 12-17%. 15 Różnice w poziomie i strukturze dochodów wynikają także z typów biologicznych gospodarstw domowych. W całym analizowanych okresie lat dziewięćdziesiątych w najlepszej sytuacji dochodowej pozostawały małżeństwa bezdzietne. W 1998 r. rozporządzały one dochodem o prawie 45% wyższym niż przeciętnie gospodarstwo domowe. Obecność dzieci, w zależności od ich liczby, obniża dochody od 19% do 67%. Istotne znaczenie dla wysokości dochodów ma również fakt zamieszkiwania w mieście, jak również wielkość zamieszkiwanego miasta. Obserwuje się prawidłowość, że im większe miasto, tym wyższy jest poziom osiąganych dochodów. W 1998 r. przeciętny miesięczny do- 14 W którym to miał miejsce znaczny spadek realnej wartości dochodów. 15 Warunki życia ludności w 1998 r., GUS, 1999, s. 32.
BSE 23 chód na osobę w gospodarstwach miejskich wynosił 592 zł i był o 13% większy od dochodu przeciętnego gospodarstwa. W gospodarstwach wiejskich dochód ten w tym samym czasie wynosił 415 zł, tj. o ok. 30% mniej aniżeli w mieście i ok. 20% mniej niż przeciętnie w kraju. 3. Wydatki ludności Możliwości wydatkowania gospodarstw domowych zależne są przede wszystkim od poziomu ich dochodów, ale też poziomu cen detalicznych towarów i usług. W latach 1990-1995 poziom wydatków nominalnych gospodarstw domowych wzrósł 6- krotnie, ale ich wartość realna w 1995 r. kształtowała się na poziomie zbliżonym lub niewiele niższym aniżeli w 1990 r. Podobnie, jak w przypadku dochodów, sytuacja w odniesieniu do wydatków kształtowała się odmiennie w poszczególnych typach gospodarstw domowych. Pierwsze lata transformacji były szczególnie niekorzystne dla gospodarstw związanych z rolnictwem. W 1995 r. realna wartość wydatków tych gospodarstw była o 7-10% niższa w porównaniu z 1990 r. W gospodarstwach pracowniczych wydatki realne w 1995 r. kształtowały się na podobnym poziomie jak pięć lat wcześniej, a wzrost wydatków nastąpił jedynie w gospodarstwach emerytów i rencistów. W latach 1990-1993, a więc okresie znacznego obniżenia realnej wartości dochodów, gospodarstwa domowe (chcąc zachować właściwy sobie poziom konsumpcji korzystać zaczęły na większą skalę ze zgromadzonych wcześniej oszczędności. I tak, w 1991 r. udział oszczędności w rozdysponowanych dochodach wynosił 16,5%, a dwa lata później - 12,5%. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych najwyższy poziom wydatków nominalnych w przeliczeniu na osobę wystąpił w gospodarstwach pracujących ma własny rachunek. Wydatki wyższe od przeciętnych odnotowywano także w rodzinach emerytów i pracowników. Natomiast poziom wydatków niższy od przeciętnego osiągnęły gospodarstwa rencistów, pracowników użytkujących gospodarstwo rolne, rolników oraz utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Tablica nr 3. Realna wartość spożycia w gospodarstwach domowych w latach 1997-1998 Typy gospodarstw domowych 1997 1998 Pracowników 4,2% 7,8% Pracujących na własny rachunek 5,9% 6,1% Pracowników użytkujacych 6,7% 0,2% gospodarstwo rolne Rolników 2,6% - 3,8% Emerytów i rencistów 4,7% 7,2% Utrzymujących się z niezarobkowych 6,8% 22,4% źródeł Ogółem: 5,7% 6,8% Źródło: Warunki życia ludności w 1997 r, s. 35, Warunki życia ludności w 1998 r, s.35. W 1997 r. realna wartość spożycia (wydatki realne) w porównaniu z 1996 r. była wyższa we wszystkich rodzajach gospodarstw (najmniej w gospodarstwach rolników, najwięcej w rodzinach utrzymujących się z niezarobkowych źródeł). W 1998 r. odnotowano jeszcze wyższą przeciętną dynamikę wydatków realnych, ale była ona bardzo zróżnicowana w poszczególnych typach gospodarstw. W rodzinach chłopskich spożycie realne zmniejszyło się o 3,4%, a najbardziej wzrosło w rodzinach utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Z po-
24 BSE równania wskaźników realnych wydatków wynika, że proces transformacji gospodarki najdotkliwiej odczuły gospodarstwa powiązane z działalnością rolniczą. Charakterystyczne dla gospodarstw domowych było systematyczne ograniczanie w ich strukturze udziału wydatków na żywność. Fakt ten świadczy o wzroście zamożności w bogatszych grupach gospodarstw, ale często ograniczanie to pozostaje smutną koniecznością w rodzinach biedniejszych. 16 Uiszczenie np. opłaty związane z eksploatacją mieszkań powoduje niekiedy konieczność zmniejszenia wydatków żywnościowych. Ogólnie jednak (zgodnie z prawem E. Engla) udział wydatków na żywność maleje w miarę wzrostu poziomu dochodów. Np. w gospodarstwach z I decyla stanowiły one 52,1% w 1995 r., a w gospodarstwach z X decyla - 28,1%. Także w gospodarstwach osób pracujących na własny rachunek udział ten jest dużo niższy (32,3% w 1995 r.) aniżeli w rodzinach utrzymujących się z niezarobkowych źródeł czy rolników (46,3%). Tablica nr 4. Struktura wydatków (w odsetkach) na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem w poszczególnych latach Wyszczególnienie 1990 1993 1995 1996 1997 1998 Żywność 50,6 41,5 39,9 39,5 37,8 36, 8 Użytkowanie mieszkania i energia 6,1 13,3 14,3 15,0 14,4 17,7 Odzież i obuwie 10,3 6,9 7,0 7,3 7,0 6,7 Edukacja 0,7 1,4 1,7 2,0 1,9 1,0 Transport publiczny 1,7 2,3 2,1 10,4 1) 9,9 1) 8,3 Higiena osobista i ochrona zdrowia 3,1 6,5 6,6 6,9 6,7 6, 6 1) Wraz z łącznością. Źródło: Statystyczny opis jakości życia 1990-1995, s. 211, Warunki życia ludności w 1996 r., s. 111, Warunki życia ludności w 1997 r., s. 110, Warunki życia ludności w 1998 r., s. 170. W latach dziewięćdziesiątych spadkowi udziału żywności w wydatkach ogółem towarzyszył wzrost znaczenia wydatków na innego rodzaju dobra i usługi. Szczególnie szybko wzrastał udział wydatków na użytkowanie mieszkań i energię oraz transport. Wzrost udziału wydatków mieszkaniowych był wynikiem znacznego, zwłaszcza w pierwszym roku transformacji, wzrostu czynszów oraz cen usług remontowych. Doprowadziło to do przewartościowania struktury rozchodów na ten cel - w 1989 r. dominowały wydatki na remonty i wyposażenie mieszkań, a w 1998 r. znaczną część stanowiły opłaty za najem. O ile w 1989 r. w wydatkach gospodarstw domowych dominował udział wydatków na żywność, odzież i obuwie oraz urządzenie i utrzymanie mieszkania, to pod koniec badanego okresu doszło do zmiany hierarchii tych wydatków. Na drugim miejscu po żywności uplasowały się wydatki na opał, energie elektryczną i cieplną, a następnie na transport i łączność. Wydatki na odzież i obuwie przestały mieć charakter podstawowy. Niepokojąco zmniejszył się procentowy udział wydatków na zaspokojenie tzw. potrzeb wyższego rzędu z zakresu kultury, oświaty, sportu i turystyki. Znacznie większą część swoich wydatków na te cele przeznaczali członkowie gospodarstw miejskich. Potrzeby wyższego rzędu, zwłaszcza kulturalne, związane są w dużym stopniu z wykształceniem, a ponadto uczestnictwo w życiu kultu- 16 Wynika to z dużego obciążenia budżetów tych rodzin wydatkami sztywnymi (związanymi z opłatami za komorne, opał, energię elektryczną, ciepłą itp.).
BSE 25 ralnym zdeterminowane jest dostępnością do dóbr kulturalnych i urządzeń rekreacyjnych. Możliwości korzystania z placówek kulturalnych i obiektów rekreacyjnych były i są wyraźnie gorsze wśród ludności wiejskiej. Oferta instytucji kulturalno-sportowych często stawała się niedostępna ze względu na bariery cenowe lub brak czasu. Struktura wydatków gospodarstw domowych jak i ich poziom pozostają w ścisłej zależności od wysokości osiąganych przez te gospodarstwa dochodów. W pierwszej połowie dziewięćdziesiątych zróżnicowanie wydatków pozostających w krańcowo odmiennej sytuacji dochodowej pogłębiało się. W 1990 r. gospodarstwa najzamożniejsze przeznaczały na realizację swoich potrzeb kwoty 3-krotnie wyższe niż rodziny najuboższe. W 1995 r. różnica ta była już 4-krotna. W następnych latach to zróżnicowanie uległo jeszcze dalszemu pogłębieniu. I tak, w 1998 r przeciętne miesięczne wydatki na osobę w gospodarstwach ogółem w najwyższej grupie dochodowej wynosiły 1426 zł 28 gr i były 5,7-krotnie wyższe niż w najniższej grupie (250 zł 77 gr). W gospodarstwach pracowników zróżnicowanie to było jeszcze wyższe (8,5-krotne), a w odniesieniu do gospodarstw emerytów i rencistów 6,9-krotne. Sytuacja dochodowa w mniejszym stopniu różnicowała wydatki na żywność, bardziej oddziałując na możliwości nabywania towarów nieżywnościowych oraz usług. 4. Zmiany wzorców spożycia żywności W 1998 r. konsumpcja większości artykułów żywnościowych ustępowała poziomowi spożycia z 1989 r., zarówno w gospodarstwach wiejskich, jak i miejskich. We wszystkich jednak latach niemal wszystkie artykuły spożywane były w większych ilościach przez członków gospodarstw wiejskich. 17 Jest to wynikiem intensywniejszej pracy fizycznej w gospodarstwie rolnym. Tablica nr 5. Przeciętne miesięczne spożycie na osobę niektórych artykułów żywnościowych w gospodarstwach miejskich i wiejskich w latach 1989 i 1998 Wyszczególnienie Gospodarstwa domowe Artykuły spożywcze 1989 1998 miejskie wiejskie miejskie wiejskie Pieczywo i przetwory zbożowe 8,77 11,28 8,21 10,55 (kg) Ziemniaki (kg) 8,76 9,96 7,69 9,57 Rośliny strączkowe, warzywa, 8,75 8,95 9,53 9,68 grzyby (kg) Mięso, podroby i przetwory w 5,38 5,66 5,27 5,73 kg Ryby i ich przetwory (kg) 0,51 0,38 0,41 0,32 Tłuszcze (kg): - roślinne - zwierzęce - masło 1,69 0,54 0,38 0,77 1,80 0,57 0,53 0,70 1,54 1,01 0,19 0,37 1,76 1,12 0,34 0,30 Sery i śmietana (kg) 1,71 1,76 0,92 0,76 Mleko i napoje mleczne w l 7,66 10,93 5,80 7,83 Jaja (szt.) 16,49 20,18 14,13 16,17 Cukier (kg) 2,18 2,68 1,59 2,33 Źródło: A. Niemczyk, Zmiany konsumpcji polskich gospodarstw miejskich i wiejskich, Polityka Społeczna nr 2/2000. 17 Z wyjątkiem ryb i ich przetworów oraz masła.
26 BSE W największym stopniu w porównaniu z 1989 r. uległ zmianie poziom konsumpcji tłuszczów, w tym także ich struktura spożycia. Konsumpcji tłuszczów jadalnych ogółem spadła, co z punktu widzenia fizjologii żywienia uznać należy za zjawisko pozytywne. Ma miejsce natomiast zastępowanie tłuszczów zwierzęcych (w tym i masła) tłuszczami roślinnymi. Zmniejszyło się spożycie mleka i napojów mlecznych, które w 1998 r. w stosunku do 1989 r. spadło 1,3-krotnie w obu typach gospodarstw. Ograniczono również - zwłaszcza w gospodarstwach wiejskich - konsumpcję serów, śmietany i jaj. W grupie produktów zawierających węglowodany, w takich jak: pieczywo, przetwory zbożowe, ziemniaki, cukier odnotowano podobną tendencję. Korzystną przemianą w gospodarstwach wiejskich poza zwiększeniem spożycia tłuszczów pochodzenia roślinnego, był wzrost poziomu konsumpcji produktów wysokobiałkowych, tj. mięsa, podrobów i ich przetworów oraz produktów strączkowych, warzyw, owoców i ich przetworów. Natomiast w gospodarstwach miejskich w 1998 r. również znacznie więcej w porównaniu z początkiem lat dziewięćdziesiątych spożywano produktów strączkowych, warzyw, grzybów, owoców ich przetworów. Reasumując, należy podkreślić, że w analizowanym okresie znacznie zmniejszyła się konsumpcja żywności, co w większym stopniu zaznaczyło się w gospodarstwach miejskich. 5. Oszczędności ludności Ważnym wskaźnikiem sytuacji materialnej ludności i kondycji finansowej gospodarstw domowych jest posiadanie oszczędności. Jednak to właśnie wysokość dochodów i ściśle powiązane z nim położenie społeczne wyznacza możliwość odkładania pieniędzy. Osoby lepiej wykształcone, osiągające wyższe dochody na głowę w rodzinie oraz lepiej oceniające własne warunki materialne częściej deklarują posiadanie oszczędności. Z badań CBOS wynika, od wielu lat liczba osób mających oszczędności jest stabilna i waha się między 1/5, a 1/4. Oszczędzają przede wszystkim zamożni i wykształceni. Zasoby finansowe w postaci gotówki, lokat bankowych lub papierów wartościowych zadeklarowało w styczniu 2000 r. 22% ankietowanych przez CBOS. Oszczędności posiada, na przykład, co najmniej połowa osób z wyższym wykształceniem, połowa przedstawicieli kadry kierowniczej, ponad 2/5 pracujących na własny rachunek poza rolnictwem. 18 Jednak ma je tylko co dwudziesty rolnik i bezrobotny oraz co pięćdziesiąty robotnik niewykwalifikowany. Odsetek osób z oszczędnościami zależy ściśle od miejsca zamieszkania. Jest on tym wyższy, im większa jest miejscowość. W ostatnim sondażu oszczędności deklarowało tylko 15% mieszkańców wsi, 30% mieszkańców miast powyżej 100 tys. mieszkańców i 34% osób w miastach największych. O ile na początku transformacji generalnie niewiele osób korzystało z kredytów bankowych (głównie z uwagi na wysokie ich oprocentowanie w warunkach wysokiej inflacji), o tyle w późniejszych latach coraz więcej ich dostrzega korzyści płynące z kupowania za pożyczone pieniądze. Dzięki kredytom można obecnie szybciej skorzystać z potrzebnej rzeczy, a płaci się niewiele więcej, niż w przypadku długiego oszczędzania. Coraz więcej artykułów konsumpcyjnych kupuje się na kredyt. W 1999 r. wszystkie grupy gospodarstw domowych zaciągnęły kredyt na zakup dóbr konsumpcyjnych, chociaż udział środków pochodzących z kredytu w wydatkach ogółem był różny i wynosił od 12,7% (u pracujących na własny rachunek) do 21,7% (u emerytów). 19 W 1999 r. co piąty Polak kupił przynajmniej jeden przedmiot trwałego użytku na raty. Udział pożyczek zaciągniętych przez osoby prywatne w kredytach ogółem zwiększył się w latach 1991-1999 z kilku do 20%, a wartość tych pożyczek wzrosła w tym czasie 50-18 Oszczędności i zakupy na początku 2000 r., CBOS, Warszawa, luty 2000 r. 19 Warunki życia ludności w 1998 r., Departament Warunków Życia, GUS, Warszawa 1999, s. 69.
BSE 27 krotnie. 20 Były one przeznaczane przede wszystkim na zakupy samochodów osobowych i sprzętu gospodarstwa domowego. Z analiz banku centralnego wynika, że znaczny przyrost kredytów konsumpcyjnych w 1999 r. został spowodowany stosunkowo niskim tempem wzrostu dochodów realnych, przy dążeniu do utrzymania dotychczasowego poziomu konsumpcji. Obok standardowego kredytu ratalnego oferowany jest też kredyt gotówkowy. Według danych z listopada 1999 r. sektor bankowy zebrał łącznie ponad 220 mld zł depozytów i udzielił 176,5 mld zł kredytów. 21 W 1999 r. odnotowano prawdziwy boom kredytowy wśród osób prywatnych, wzbudzający nawet zaniepokojenie banku centralnego. Obawy te dotyczą możliwości terminowej spłaty zaciągniętych pożyczek przez kredytobiorców, zwłaszcza w kontekście aktualnej sytuacji gospodarczej kraju i rosnącej stopy bezrobocia. Zdaniem NBP systematycznie też pogarsza się relacja między oszczędnościami i kredytami. Niepokoi także słabsze tempo przyrostu depozytów, które było w 1999 r. najniższe od kilku lat. Świadczyć to może o pogorszeniu się sytuacji materialnej gospodarstw domowych. 6. Zmiany w wyposażeniu gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku Poziom życia ludności określa nie tylko wielkość wydatków przeznaczonych na konsumpcję, czy struktura tej konsumpcji, ale także stan wyposażenia gospodarstw domowych. Do oceny stopnia zagospodarowania materialnego ludności w przedmioty trwałego użytku stosuje się tzw. współczynniki wyposażenia, określające liczbę badanych dóbr (danego rodzaju) przypadających na każde 100 gospodarstw domowych. 22 Można też posługiwać się innym wskaźnikiem - odsetkiem gospodarstw domowych wyposażonych w poszczególne dobra. Oba te wskaźniki wykorzystane zostaną w niniejszym opracowaniu do oceny poziomu życia ludności rolniczej. Dane dotyczące wyposażenia gospodarstw w poszczególne dobra uzyskuje się z badań budżetów gospodarstw domowych. Są to dobra pozostające w użytkowaniu gospodarstw domowych i mające charakter konsumpcyjny. W latach 1989-1998 wystąpiły znaczne zmiany w poziomie i strukturze wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku. Lata dziewięćdziesiąte to okres intensywnej wymiany generacyjnej sprzętów uważanych za niezbędne do funkcjonowania gospodarstwa domowego i wzrost stanu posiadania pozostałego wyposażenia. Wzrósł stan posiadania dóbr o wyższym standardzie (nowocześniejszych), a zmniejszył się o standardzie niskim (tradycyjnym). Odbiornik TV czarno-biały został zastąpiony przez telewizor do odbioru w kolorze, sprzęt odtwarzający monofoniczny zastąpiony został sprzętem w wersji stereo, a pralka wirnikowa - automatem pralniczym. W gospodarstwach pojawiły się zupełnie nowe dobra: odtwarzacz płyt kompaktowych, kamera video, zmywarka do naczyń, rower górski, urządzenia do odbioru telewizji kablowej i satelitarnej. Dokonujące się zmiany w wyposażeniu były wynikiem, między innymi: - dążenia ludności do lepszego wyposażenia swoich gospodarstw w asortymenty w nieosiągalne w poprzednim okresie ze względu na braki rynkowe, czy mały import, - zwiększonej dostępności artykułów zagranicznych lub nawet wcześniej nieznanych, - wykorzystania oszczędności i dochodów lat poprzednich, w tym także uzyskanych w tzw. szarej i czarnej strefie, - nabywania przedmiotów trwałego użytku często kosztem ograniczenia wydatków na zaspokojenie innych potrzeb (np. wydatków na kulturę, czy wypoczynek), - możliwości dokonywania zakupów na raty lub finansowania ich z kredytu bankowego (dotyczy to szczególnie samochodów 23 ). 20 Raty nadal mają duże wzięcie Prawo i Gospodarka z 17 lutego 2000 r. 21 Wolimy się zadłużać niż oszczędzać, Prawo i Gospodarka nr 12 z 10 lutego 2000 r. 22 A. Luszniewicz, Statystyka poziomu życia ludności, PWE, Warszawa 1972. 23 Szacuje się, że 50-60% samochodów sprzedawanych jest w naszym kraju na kredyt.
28 BSE Co ciekawe, zmiany te dokonywały się także w latach 1989-1993, a więc w okresie pogorszenia się sytuacji dochodowej gospodarstw domowych na skutek spadku dochodów realnych licznych grup ludności. Istotną rolę odegrała przy tym niewątpliwie reklama lansująca nowe produkty i nowe wzorce konsumpcji, nawiązujące często do standardów w krajach o wysokim stopniu rozwoju gospodarczego. Miało też miejsce potanienie niektórych dóbr trwałych w stosunku do przeciętnego wynagrodzenia, co znajduje swój wyraz w korzystniejszej relacji między siłą nabywczą przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia netto a cenami detalicznymi wielu towarów). 24 Należy stwierdzić znaczną poprawę wyposażenia gospodarstw domowych w okresie transformacji w różnorodne dobra, często o wysokim standardzie technicznym. Zmiany stanu posiadania dwóch wybranych grup gospodarstw obrazuje Tablica nr 2. Tablica nr 6. Wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku (w sztukach na 100 gospodarstw) w 1990 r oraz w 1998 r. LATA 1990 1998 1990 1998 Wyszczególnienie gospodarstwa pracownicze gospodarstwa rolników Telewizor kolorowy 67,1 117,4 28,4 115,3 Magnetowid 20,1 73,9 4,7 41,6 Magnetofon 37,0 68,5 14,9 62,8 Odkurzacz elektryczny 97,6 97,1 70,4 87,0 Automat pralniczy 63,5 81,4 24,8 43,0 Samochód osobowy 33,2 51,9 36,4 70,3 Źródło: Warunki życia ludności w 1991 r, GUS, Warszawa 1992, s. 105; Warunki życia ludności w 1998 r, GUS, Warszawa 1999, ss. 213-214. Szczególnie szybko w latach dziewięćdziesiątych poprawiło się wyposażenie gospodarstw w samochody. Z roku na rok systematycznie zwiększa się sprzedaż nowych samochodów osobowych, przy czym to w większości pojazdy dobrych, zachodnich firm. W roku 1993 sprzedano ich 241,6 tys., w 1998 r. - 520,4 tys., a w 1999 r. - 640,1 tys. 25 Wyniki badań budżetów rodzinnych w okresie lat 1989-1998 wskazują na występowanie znacznych różnic między gospodarstwami domowymi poszczególnych grup ludności. Rodzaj wyposażenia jest pośrednio związany z liczbą osób pracujących w gospodarstwie, a ponadto z: - charakterem wykonywanej przez nich pracy zawodowej, - liczebnością rodziny i obecnością w jej składzie dzieci, - miejscem zamieszkania gospodarstwa, - przyjętym stylem życia. 24 Najkorzystniejsza zmiana zaszła w przypadku kolorowego odbiornika telewizyjnego - w 1990 r. za przeciętne miesięczne wynagrodzenie można było kupić zaledwie 0,21 sztuki, w 1993 r. - 0,41 sztuki, w 1996 r. - 0,63, a w 1998 r. - 0,88. W 1996 r. nabyć można było więcej (niekiedy i 2-krotnie) aniżeli w 1990 r.: radiomagnetofonów stereofonicznych, chłodziarek, automatów pralniczych, maszyn do szycia, odkurzaczy. W roku 1994 samochód Fiat 126 kosztował 7,5 tys. zł, czyli 14,3 średniej płacy, gdy w 1996 r. na ten samochód trzeba było pracować 12,7 miesiąca, a w 1998 r. nieco ponad pół roku. Aby kupić opla Astrę, w 1994 r. trzeba było na ten zakup przeznaczyć aż 50 miesięcznych dochodów, a w 1996 r. cena ta zmalała do 30 średnich płac. Obecnie za Astrę classic trzeba zapłacić niecałe 20 pensji, czyli mniej niż za Fiata cinquecento w 1994 r. - wg 73 auta na godzinę Życie z 18 stycznia 2000 r. 25 Przedstawiając obrazowo, w 1999 r. co 49 sekund był kupowany w Polsce samochód. W 1997 r. Polska była na 8 miejscu w Europie pod względem liczby sprzedanych aut w Europie i co roku awansujemy o jedną pozycję (w 1999 r. znaleźliśmy się na 6 pozycji, przed Holandią, Belgią, Szwajcarią i Austrią, ale na czele b. krajów socjalistycznych.
BSE 29 Na stan wyposażenia zasadniczy wpływ wywiera jednak sytuacja ekonomiczna gospodarstw, gdyż utrzymuje się znaczna korelacja między poziomem uzyskiwanych przez gospodarstwa dochodów, a ich wyposażeniem. Na przykład, w 1998 r. w gospodarstwach pracowników z V kwintyla (20% osób o najwyższych dochodach) odnotowano kilkakrotnie więcej przedmiotów trwałego użytkowania (na 100 gospodarstw) aniżeli w gospodarstwach osób z I kwintyla: - ponad 8-krotnie kamer video, - 5-krotnie mikrokomputerów i zmywarek, - 4-krotnie urządzeń do odbioru TV satelitarnej oraz wież stereofonicznych. Także w najzamożniejszych rodzinach emerytów i rencistów (V kwintyl) 3-krotnie częściej odnotowywana była zmywarka do naczyń, a 2-krotnie częściej - urządzenie do odbioru TV satelitarnej. Na artykuły trwałego użytkowania relatywnie najwięcej wydają gospodarstwa lepiej sytuowane finansowo, tj. pracujących na własny rachunek (w roku 1998 r. przeciętnie miesięcznie 57,58 zł na osobę) i pracowników (40,25 zł). W pozostałych grupach gospodarstw poziom tych wydatków na osobę był w 1998 r. dwukrotnie niższy. Najniższy udział wydatków był w 1998 r. w gospodarstwach rencistów (3,8% wydatków całkowitych), a najwyższy (9,1%) u pracujących na rachunek własny. Najwyższe wydatki (miesięcznie, w przeliczeniu na osobę) poniosły gospodarstwa w 1998 r. na zakup: samochodów osobowych, mebli, dywanów i wykładzin podłogowych, chłodziarek i zamrażarek, pralek, wirówek i suszarek do bielizny, odbiorników telewizyjnych oraz sprzętu do przetwarzania danych. Wyposażenie w przedmioty trwałego użytkowania poszczególnych grup gospodarstw domowych W całym okresie transformacji najlepiej wyposażone pod względem asortymentowym jak i ilościowym w dobra trwałe są gospodarstwa domowe osób pracujących na własny rachunek. Gospodarstwa te posiadają także najwyższą (w przeliczeniu na 100 gospodarstw) liczbę dóbr (kuchenek mikrofalowych, zmywarek do naczyń, mikrokomputerów itp.). Na przykład, co jedenaste z nich posiadało w 1998 r. kamerę video, gdy z gospodarstw rolników oraz emerytów i rencistów tylko co setne. Prawie 83% tych gospodarstw dysponuje samochodem, wobec 44,5% w odniesieniu do wszystkich gospodarstwach domowych. Stosunkowo wysoki poziom wyposażenia cechował także gospodarstwa pracowników, zwłaszcza w przedmioty związane z edukacją i rekreacją i dobra o wyższym standardzie. Po gospodarstwach pracujących na rachunek własny, najwyższy odsetek gospodarstw pracowniczych posiada magnetofon, radiomagnetofon, magnetowid, kamerę, mikrokomputer, automat pralniczy, odkurzacz, kuchenkę mikrofalową, zmywarkę do naczyń. Ponadto co drugie z nich ma samochód. Najgorszy w całym okresie transformacji jest stan wyposażenia gospodarstw osób utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych. Na tle innych grup społecznych mają one najniższe wskaźniki wyposażenia w dobra trwałe, z wyjątkiem takich urządzeń jak: magnetofon, kuchenka mikrofalowa i mikrokomputer, których jest jeszcze mniej w gospodarstwach emerytów i rolników. Znaczny ich odsetek nie posiada odkurzacza, chłodziarki, telewizora, samochodu. Specyfiką gospodarstw związanych z rolnictwem (pracowników użytkujących gospodarstwo rolne oraz rolników) jest dobre wyposażenie w takie dobra jak: środki transportu, 26 za- 26 W 1998 r. rower był w blisko 90% takich gospodarstw, samochód osobowy w 66%, a motocykl i motorower w ok. 11%.
30 BSE mrażarki, maszyny do szycia, pralki. Wskazuje to na wyraźny związek między stanem wyposażenia a trybem życia rolników. Gospodarstwa domowe emerytów i rencistów są najgorzej wyposażone w takie dobra jak: magnetofon, radiomagnetofon, magnetowid, mikrokomputer, kuchenka mikrofalowa oraz środki transportu, a więc inne niż niezbędne do prowadzenia gospodarstwa domowego i o wyższym standardzie. Większość z tych gospodarstw gromadziła urządzenia trwałe przez wiele lat, a wiec są one na ogół mniej nowoczesne niż w innych grupach społecznych. Wyposażenie gospodarstw jest ponadto pochodną ich składu osobowego - są to przeważnie gospodarstwa dwu- lub jednoosobowe, o stosunkowo małej liczbie dzieci i osób młodszych, dla których np. urządzenia grające czy komputer są niekiedy niezbędne. W całym okresie transformacji występuje wyraźna zależność poziomu wyposażenia gospodarstw od ich miejsca zamieszkania. Gospodarstwa wiejskie pozostają przez cały czas gorzej wyposażone w dobra trwałego użytku niż miejskie, zarówno pod względem asortymentowym, jak i technicznym, chociaż różnice te generalnie się zmniejszają. Tablica nr 7. Wyposażenie gospodarstw miejskich i wiejskich w niektóre urządzenia w 1994 i 1998 r. Wyszczególnienie gospodarstwa w mieście gospodarstwa na wsi 1994 1998 1994 1998 odtwarzacz płyt kompaktowych 7,9 9,9 2,4 3,8 mikrokomputer 9,3 13,2 3,0 4,3 kuchenka mikrofalowa 4,4 13,0 1,6 7,7 kamera video 2,1 3,6 0,5 1,0 zmywarka do naczyń 0,5 1,3 0,3 0,6 tzw. wieża hi-fi 28,5 33,7 14,3 17,4 Źródło: Warunki życia ludności w 1998 r, Departament Warunków Życia, GUS, Warszawa 1999, s. 70. Pomimo często odmiennych potrzeb i wzorców konsumpcyjnych daje się zauważyć zwiększające się zainteresowanie gospodarstw wiejskich zakupem tych samych dóbr co gospodarstw miejskich, a więc: odtwarzaczy płyt kompaktowych, kuchenek mikrofalowych, zmywarek do naczyń, samochodu osobowego. Gospodarstwa te także starają się uzupełnić pewne niedobory wyposażeniowe. m.in. w telewizor kolorowy, automat pralniczy. Są także bardziej zainteresowane kupnem bądź wymianą takich urządzeń jak: zamrażarki, rowery, samochody. W 1998 r. najbardziej widoczna była przewaga gospodarstw miejskich w wyposażeniu w: urządzenie do odbioru TV satelitarnej (kablowej), mikrokomputer, kamerę video, odtwarzacz płyt kompaktowych, wieżę hi-fi, zmywarkę do naczyń. Gospodarstwa wiejskie częściej za to dysponowały zamrażarką, pralką i środkami transportu. Mniejsze możliwości korzystania z komunikacji publicznej sprawiły, że częściej niż w mieście występuje w nich rower, motorowe, motocykl i samochód. Poziom wyposażenia gospodarstw w dany przedmiot trwałego użytkowania przedstawia się odmiennie w poszczególnych regionach kraju. W 1998 r. najwięcej gospodarstw, które nie miały kolorowego odbiornika TV było w województwach: lubelskim, podkarpackim, podlaskim i świętokrzyskim. Do najlepiej wyposażonych należały natomiast gospodarstwa województwa kujawsko-pomorskiego, wielkopolskiego i zachodnio-pomorskiego. Co drugie gospodarstwo województwa lubuskiego, pomorskiego oraz opolskiego miało w 1998 r. zainstalowane urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej, gdy np. w województwie lubelskim tylko niespełna co czwarte. W tym też województwie odnotowuje się
BSE 31 najniższy wskaźnik nasycenia gospodarstw wyposażonych w: magnetowid, wieżę, odtwarzacz płyt kompaktowych, kamerę. Najwięcej tych urządzeń było w województwie śląskim oraz zachodnio-pomorskim. Duże różnice w wyposażeniu gospodarstw w ujęciu regionalnym mają miejsce w odniesieniu do urządzeń niezbędnych do prowadzenia gospodarstwa domowego. Na przykład, w 1998 r. pralkę automatyczną posiadało najwięcej gospodarstw w województwie śląskim, dolnośląskim i opolskim, a najmniej w województwie lubelskim. Zamrażarkę miało natomiast co drugie gospodarstwo województwa podkarpackiego i podlaskiego, a tylko niespełna co trzecie - łódzkiego. Podsumowanie 1. W okresie transformacji miały miejsce zasadnicze zmiany w aktywności ekonomicznej ludności, polegające głównie na większej możliwości podejmowania działalności na własny rachunek lub pracy najemnej w sektorze prywatnym. Zmiany te wpłynęły zarówno na źródła dochodów ludności jak i ich strukturę. 2. Zapoczątkowanie procesu transformacji spowodowało istotne zmiany w sytuacji dochodowej gospodarstw domowych. Spośród całej badanej populacji gospodarstw domowych w najkorzystniejszej sytuacji dochodowej w całym okresie transformacji były rodziny osób pracujących na własny rachunek. Gospodarstwa te mają najwyższy przeciętny dochód nominalny i realny na 1 osobę - z roku na rok dochody te ulegały zwiększeniu. Grupą o najniższym poziomie dochodów były gospodarstwa osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Ważnym czynnikiem wpływającym na poziom dochodu gospodarstw domowych jest miejsce zamieszkania, bowiem zróżnicowana sytuacja społeczno-gospodarcza poszczególnych województw znajduje odzwierciedlenie w dochodach rodzin mieszkających na ich terenie. W 1998 r. wyższym od przeciętnego dla Polski poziomem dochodu rozporządzalnego (na osobę) dysponowały gospodarstwa województwa: mazowieckiego, śląskiego, łódzkiego, pomorskiego, dolnośląskiego oraz zachodniopomorskiego. 3. Na przestrzeni analizowanego okresu stałemu pogłębieniu ulegało zróżnicowanie wydatków gospodarstw pozostających w krańcowo odmiennej sytuacji dochodowej, a więc osób pracujących na własny rachunek oraz utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych. O ile w 1990 r. gospodarstwa najzamożniejsze przeznaczały na realizację swoich potrzeb kwoty 3- krotnie wyższe niż rodziny najuboższe, to w 1995 r. różnica ta była 4-krotna, a w 1998 r. już 5,7-krotna. Sytuacja dochodowa gospodarstw w mniejszym stopniu różnicowała wydatki na żywność, bardziej oddziałując na możliwości nabywania towarów nieżywnościowych oraz usług. 4. W 1998 r. konsumpcja większości artykułów żywnościowych ustępowała poziomowi spożycia z 1989 r., zarówno w gospodarstwach wiejskich, jak i miejskich. We wszystkich jednak latach niemal wszystkie artykuły spożywane były w większych ilościach przez członków gospodarstw wiejskich. 5. Wyposażenie gospodarstw domowych, stanowiące jeden z elementów warunków życia ludności, podlegało różnorodnym zmianom w okresie transformacji. W porównaniu z 1989 r. wzrósł znacząco stan wyposażenia gospodarstw w dobra trwałego użytku. Po okresie niedoborów rynkowych i ograniczonej podaży artykułów zagranicznych, wystąpiły na dużą skalę zakupy nowych dóbr, zarówno tych ułatwiających pracę w gospodarstwie domowym, jak i służących celom edukacyjno-rekreacyjnym. W gospodarstwach pojawiły się dobra nowoczesne, o wyższym standardzie technicznym oraz całkiem nowe, takie jak: urządzenia do odbioru TV satelitarnej, kamery video, zmywarki, sprzęt video, komputery. 6. Nadal jednak gospodarstwa ludności wiejskiej są gorzej zasobne w porównaniu z gospodarstwami miejskimi. Lepsze jest tylko wyposażenie gospodarstw wiejskich w sprzęt ułatwiający pracę.
32 BSE 7. Do najbardziej zasobnych należą gospodarstwa osób pracujących na rachunek własny. Na drugim biegunie znajdują się gospodarstwa osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł oraz emerytów i rencistów. Występują ponadto wyraźne różnice regionalne w wyposażeniu gospodarstw domowych. Wykorzystana literatura: Elementy nowego ładu, pod redakcją H. Domańskiego i A. Rycharda, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1997. K. Gutkowska, W. Laskowski, Specyficzne cechy konsumpcji ludności wiejskiej, Wiadomości Statystyczne nr 3/1999. A. Luszniewicz, Statystyka poziomu życia ludności, PWE, Warszawa 1972. W. Łagodziński, Niektóre problemy badań sytuacji gospodarstw domowych na pograniczu Polski, Wiadomości Statystyczne nr 11/1999. A. Niemczyk, Zmiany konsumpcji polskich gospodarstw miejskich i wiejskich, Polityka Społeczna nr 2/2000. A. Niemczyk, Zróżnicowanie konsumpcji w zależności od wysokości dochodów, Wiadomości Statystyczne nr 6/1999. Roczniki Statystyczne, GUS, Warszawa - za lata 1990-1999. Oszczędności i zakupy na początku 2000 r., CBOS, Warszawa, luty 2000 r. Statystyczny opis jakości życia 1990-1995, "Informacje i opracowania statystyczne", GUS, Warszawa 1997. Warunki życia ludności w 1998 r., GUS, Departament Warunków Życia, Warszawa 1999 oraz roczniki za lata poprzednie. J. Więcek, A. Fajczak-Kowalska, Zróżnicowanie wydatków w polskich gospodarstwach domowych w latach 1993-1996, Wiadomości Statystyczne nr 9/1999. Wolimy się zadłużać niż oszczędzać, Prawo i Gospodarka nr 12 z 10 lutego 2000 r.