RELIGIJNOŚĆ I AKTYWNOŚĆ KOBIET W KOŚCIELE KATOLICKIM W POLSCE Raport z badań Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego na zlecenie Rady

RELIGIJNOŚĆ I AKTYWNOŚĆ KOBIET W KOŚCIELE KATOLICKIM W POLSCE Raport z badań Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego na zlecenie Rady Duszpasterstwa Kobiet Konferencji Episkopatu Polski Warszawa 2015

Opracowanie: ks. Wojciech Sadłoń SAC i mgr Robert Stępisiewicz Raport został opracowany w oparciu o badania statystyczne oraz socjologiczne prowadzone przez Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego: badania kościelnego trzeciego sektora realizowane we współpracy z Głównym Urzędem Statystycznym, ogólnopolskie badania religijności zrealizowane z Głównym Urzędem Statystycznym w 1991 r. oraz autorskie badanie ISKK w ramach projektu Religijność Polaków 1991-2012 zrealizowane z grantu Narodowego Centrum Nauki w 2012 r. Istotny udział w powstaniu tego pierwszego w dziejach polskiego Kościoła raportu wniosła dr Maria Rogaczewska. Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego jest pierwszym w Polsce ośrodkiem naukowobadawczym religijności. Założony został w 1972 r. Stale współpracuje z Konferencją Episkopatu Polski oraz Głównym Urzędem Statystycznym.

WSTĘP...4 1. POSTAWY RELIGIJNE KOBIET I ICH DYNAMIKA...5 2. PRAKTYKI RELIGIJNE KOBIET...12 3. KATOLICKIE ORGANIZACJE KOBIECE ORAZ ŻYCIE KONSEKROWANE KOBIET...17 ZAKOŃCZENIE...25

WSTĘP Zagadnienie różnic społecznych występujących pomiędzy mężczyznami i kobietami jest w ostatnich latach jednym z najczęściej podejmowanych tematów badawczych w socjologii. Prowadzone są studia, które nie tylko potwierdzają znaną z codziennej obserwacji odmienność ról mężczyzny i kobiety, status społeczny, funkcjonowanie w różnych obszarach życia społecznego, ale również wskazują na fakt, że społeczne istnienie mężczyzny i kobiety kształtowane jest jak wszystkie fakty społeczne w złożonych procesach historycznospołecznych. Niejednokrotnie wyniki takich socjologicznych badań przenoszone są na grunt filozoficzny i w sposób metodologicznie nieuprawniony stają się podstawą do filozoficznego opisu natury człowieka. Ważny punkt odniesienia dla tych badań określanych jako gender studies zajmuje religia. Autorzy wskazują, że właśnie w religii znajdują się podstawy norm i zasad określających tożsamość oraz role mężczyzny i kobiety w społeczeństwie. Znani badacze wartości Ronald Inglehart i Pippa Norris prowadząc porównawcze badania w kilkudziesięciu krajach świata, odkryli, że różnice w społecznym funkcjonowaniu mężczyzny i kobiety (tzw. nierówność płci) związana jest przede wszystkim z religią 1. Ich badania wykazały, że w świecie religia kształtuje nie tylko wartości, ale również wpływa na miejsce kobiet w społeczeństwie, czyli udział kobiet w edukacji, w rynku pracy płatnej oraz reprezentacji parlamentarnej, jak również na przykład poziom alfabetyzacji kobiet 2. Wydawać by się mogło, że z tego typu badań powinien wynikać prosty wniosek, że religia stanowi czynnik nierówności płci. Potwierdzeniem tego faktu miałyby być również zachodzące na całym świecie przemiany modernizacyjne, które osłabiają religijność (sekularyzacja) i jednocześnie przyczyniają się do zrównania płci w ich społecznym funkcjonowaniu. Tego typu wnioski, jakoby religia była źródłem nierówności płci, nie są jednak w pełni uzasadnione. Opierają się one bowiem na zbyt daleko posuniętym zrównaniu, niemal utożsamieniu religii oraz elementów kulturowych oraz etnicznych. Religia natomiast chociaż stanowi element kultury, nie jest z nią tożsama. Ponadto tego typu analizy nie uwzględniają istotnej różnicy pomiędzy religiami. Nie ulega natomiast wątpliwości, że w obrębie samej religijności występują pomiędzy mężczyzną i kobietą istotne różnice. Takie różnice nie dotyczą tylko chrześcijaństwa czy Europy. David Voas wskazuje, że takie różnice utrzymują się w krajach nie tylko najbardziej religijnych, ale również tych zsekularyzowanych 3. Innymi słowy luka pomiędzy religijnością kobiet i mężczyzn, fakt że kobiety są bardziej religijne od mężczyzn jest niezależna od religijności danego kraju. Przyczyn takiego stanu rzeczy prawdopodobnie należy szukać przede wszystkim w psychologii człowieka, w której różnice pomiędzy mężczyzną i kobietą są wyraźne. Różnice w religijności kobiet i mężczyzn dostrzegalne są również w Polsce. Częściowo ma to swoje odzwierciedlenie w samym duszpasterstwie Kościoła katolickiego. Niniejszy raport ma na celu ukazanie w oparciu o wyniki badań empirycznych specyfikę religijności kobiet oraz duszpasterstwa kobiet w Kościele katolickim w Polsce. 1 R. Ingelhart, P. Norris, Rising Tide. Gender Equality and Cultural Change Around the World. Cambridge: Cambridge University Press, 2003. 2 Tamże, s. 69. 3 D. Voas, Modernization and the gender gap in religiosity: Evidence from cross-national European surveys, Kölner Zeitschrift Für Soziologie Und Sozialpsychologie 65/2013, s. 259-283.

1. POSTAWY RELIGIJNE KOBIET I ICH DYNAMIKA Religijność stanowi złożoną cechę każdego człowieka. Przejawia się ona z różnym natężeniem, zależnie od wielu czynników, takich jak na przykład wychowanie, historia oraz doświadczenia życia. Przebiega od braku religijności aż po religijność bardzo żywą i intensywną. Religijność przejawia się również w wielu wymiarach życia człowieka, od najbardziej osobistych i indywidualnych sfer takich jak doświadczenie duchowe, poprzez określoną wiedzę z zakresu teologii, odniesienie do norm i zasad życia wynikających z określonych treści wiary, określone działania i zachowania, przybierające również charakter wspólnotowy, aż po związek oraz uczestnictwo w religijnych instytucjach. Tak rozumiana religijność kobiet w Polsce wyraźnie różni się od religijności mężczyzn i to zarówno w jej natężeniu jak i poszczególnych wymiarach. Tab. 1. Polacy według stosunku do wiary oraz płci Wiara w Boga Niewierzący(a) 2,9% 1,1% 4,8% Obojętny 5,4% 4,1% 7,0% Niezdecydowany(a), 10,3% 7,8% 13,1% ale przywiązany(a) do tradycji religijnej Wierzący(a) 60,8% 60,9% 60,6% Głęboko wierzący(a) 20,1% 25,6% 13,9% χ-kwadrat= 46,108, Źródło: ISKK 2012. Kobiety niemal dwukrotnie częściej niż mężczyźni określają się jako osoby głęboko wierzące (26%) oraz znacznie rzadziej jako niewierzące lub obojętne religijnie (5%) oraz znacznie częściej deklarują wiarę w Boga (93-90%). Tab. 2. Polacy według wiary w siłę, którą można nazwać Bogiem oraz płci Wiara w Boga Tak 84,4% 89,6% 78,6% Nie 7,3% 4,5% 10,4% Trudno powiedzieć 7,8% 5,4% 10,5% Brak odpowiedzi 0,5% 0,5% 0,6% χ-kwadrat=27,496, Źródło: ISKK 2012. Tab. 3. Polacy według wiary w Boga oraz płci Wiara w Boga Tak 89,1% 92,7% 85,0% Nie 4,7% 2,4% 7,2% Trudno powiedzieć 5,6% 4,2% 7,2%

Brak odpowiedzi 0,6% 0,6% 0,6% χ-kwadrat=20,585, Źródło: ISKK 2012. Wiara Polek jest również znacznie pełniejsza z punktu widzenia teologii chrześcijańskiej, ponieważ częściej obejmuje podstawowe treści chrześcijańskiej chrystologii oraz eschatologii. Tab. 4. Polacy według wiary w karę lub nagrodę po śmierci oraz płci Wiara w nagrodę lub karę po śmierci Tak 68,9% 76,0% 60,8% Nie 13,7% 9,1% 18,9% Trudno powiedzieć 17,2% 14,9% 19,8% Brak odpowiedzi 0,3% 0,0% 0,6% χ-kwadrat= 37,059, Źródło: ISKK 2012. Tab. 5. Polacy według wiary w piekło oraz płci Wiara w piekło Tak 64,4% 69,3% 58,8% Nie 20,1% 14,8% 26,1% Trudno powiedzieć 15,2% 15,7% 14,6% Brak odpowiedzi 0,3% 0,2% 0,6% χ-kwadrat= 24,807, Źródło: ISKK 2012. Tab. 6. Polacy według wiary w bóstwo Chrystusa (Chrystus był Bogiem i człowiekiem) oraz płci Wiara w Chrystusa Tak 85,5% 89,6% 80,8% Nie 8,0% 5,5% 10,7% Trudno powiedzieć 6,0% 4,5% 7,6% Brak odpowiedzi 0,6% 0,3% 0,9% χ-kwadrat= 18,584, Źródło: ISKK 2012. Wiara w życiu Polek stanowi również zdecydowanie większą wartość niż w życiu mężczyzn. 43% kobiet i 30% mężczyzn w Polsce przyznaje wierze bardzo duże znaczenie w życiu. Tab. 7. Polacy według postrzegania wiary jako wartości w życiu oraz płci Wiara jako wartość

Brak znaczenia 4,2% 2,4% 6,3% Bardzo małe 3,5% 2,1% 5,0% Małe 16,5% 13,8% 19,6% Duże 38,1% 38,3% 37,9% Bardzo duże 37,2% 43,3% 30,1% Brak odpowiedzi 0,5% 0,1% 1,1% χ-kwadrat= 43,229, Źródło: ISKK 2012. Kobiety częściej niż mężczyźni dostrzegają wzrost religijności wraz z biegiem swojego życia. Tab. 8. Polacy według deklarowanej zmianie intensywności wiary oraz płci Kiedy byłeś bardziej religijny? Ogółem 100,00% 100,00% 100,00% Dawniej 31,6% 28,6% 35,1% Obecnie 21,6% 23,9% 19,0% Bez zmian 44,9% 46,3% 43,3% Nie dotyczy 0,1% 0,0% 0,2% Brak odpowiedzi 1,8% 1,3% 2,4% χ-kwadrat= 10,665, Źródło: ISKK 2012. Kobiety charakteryzują się również lepszą wiedzą religijną oraz większym zainteresowaniem poznawczym kwestii religijnych. Tab. 9. Polacy według prawidłowej odpowiedzi na pytanie o liczbę sakramentów oraz płci Ile jest sakramentów świętych? Siedem 72,4% 79,2% 64,7% χ-kwadrat= 37,447, Źródło: ISKK 2012. Tab. 10. Polacy według deklarowanego czytania publikacji religijnych oraz płci Czytam publikacje religijne Tak 46,1% 53,7% 37,3% Nie 53,4% 45,8% 62,1% Brak odpowiedzi 0,5% 0,5% 0,6% χ-kwadrat=31,209, Źródło: ISKK 2012.

Przewaga religijności kobiet nad mężczyznami przejawia się w jeszcze większym stopniu w akceptacji zasad etyki chrześcijańskiej dotyczącej małżeństwa oraz początków i końca życia człowieka. Tab. 11. Polacy według akceptacji współżycia przed ślubem kościelnym oraz płci Współżycie przed ślubem jest Niedopuszczalne 30,9% 36,7% 24,2% To zależy od sytuacji 15,7% 16,2% 15,2% Dopuszczalne 43,8% 37,0% 51,6% Trudno powiedzieć 8,9% 9,7% 7,9% Brak odpowiedzi 0,7% 0,3% 1,1% χ-kwadrat= 32,270, Źródło: ISKK 2012. Tab. 12. Polacy według akceptacji rozwodu oraz płci Rozwód jest Niedopuszczalny 43,3% 45,1% 41,2% To zależy od sytuacji 38,2% 40,3% 35,9% Dopuszczalny 15,4% 11,7% 19,6% Trudno powiedzieć 2,5% 2,4% 2,6% Brak odpowiedzi,6% 0,5% 0,7% χ-kwadrat= 14,506, Źródło: ISKK 2012. Tab. 13. Polacy według akceptacji stosowania środków antykoncepcyjnych oraz płci Środki antykoncepcyjne są Niedopuszczalne 27,1% 31,0% 22,6% To zależy od sytuacji 20,0% 21,4% 18,3% Dopuszczalne 46,7% 41,2% 52,9% Trudno powiedzieć 5,5% 5,5% 5,5% Brak odpowiedzi 0,8% 0,8% 0,7% χ-kwadrat= 17,394, Źródło: ISKK 2012. Tab. 14. Polacy według akceptacji aborcji oraz płci Aborcja jest Niedopuszczalna 64,6% 69,3% 59,1% To zależy od sytuacji 25,5% 23,2% 28,1% Dopuszczalna 7,7% 5,5% 10,2%

Trudno powiedzieć 1,9% 1,6% 2,2% Brak odpowiedzi 0,3% 0,3% 0,4% χ-kwadrat= 15,943, Źródło: ISKK 2012. Tab. 15. Polacy według akceptacji in vitro oraz płci In vitro jest Niedopuszczalne 32,1% 34,9% 28,8% To zależy od sytuacji 26,9% 27,4% 26,2% Dopuszczalne 33,8% 30,5% 37,5% Trudno powiedzieć 6,1% 6,3% 5,9% Brak odpowiedzi 1,1% 0,8% 1,5% χ-kwadrat= 8,860, Źródło: ISKK 2012. Tab. 16. Polacy według akceptacji eutanazji oraz płci Eutanazja jest Niedopuszczalne 32,1% 34,9% 28,8% To zależy od sytuacji 26,9% 27,4% 26,2% Dopuszczalne 33,8% 30,5% 37,5% Trudno powiedzieć 6,1% 6,3% 5,9% Brak odpowiedzi 1,1% 0,8% 1,5% χ-kwadrat= 31,511, Źródło: ISKK 2012. Kobiety w Polsce są bardziej konserwatywne w sprawach polityczno-społecznych. Na ich preferencje polityczne częściej niż w grupie mężczyzn wpływa wiara. Tab. 17. Polacy według dopuszczalności głosowania na niekatolickiego polityka oraz płci Głosowanie na niekatolickiego kandydata jest dopuszczalne: Tak 51,5% 47,9% 55,6% Nie 24,7% 29,1% 19,8% Nie mam zdania 22,5% 21,9% 23,1% Brak odpowiedzi 1,3% 1,1% 1,5% χ-kwadrat= 13,834, Źródło: ISKK 2012. Jednak największe różnice w religijności kobiet i mężczyzn dotyczą tzw. wymiaru doświadczeniowego wiary, czyli duchowo-emocjonalnego sposobu przeżywania wiary. Przejawiają się one w przekonaniu, że Bóg pozwala się doświadczać człowiekowi, że wiara daje poczucie bezpieczeństwa oraz że liturgia jest przeżyciem.

Tab. 18. Polacy według deklaracji, że w trudnych sytuacjach tylko wiara może dać poczucie bezpieczeństwa oraz płci Wiara może dać poczucie bezpieczeństwa tak, tylko wiara 29,7% 34,3% 24,6% tak, chociaż nie tylko 45,3% 47,2% 43,1% wiara to zależy od sytuacji 17,2% 15,1% 19,6% nie 5,8% 2,3% 9,8% trudno powiedzieć 1,9% 1,0% 3,0% brak odpowiedzi 0,1% 0,2% 0,0% χ-kwadrat=48,544, Źródło: ISKK 2012. Tab. 19. Polacy według deklaracji, poczucie bliskości Boga oraz płci Doświadczenie bliskości Boga Tak 46,2% 52,9% 38,4% Nie 48,7% 42,4% 56,0% Brak odpowiedzi 5,1% 4,7% 5,5% χ-kwadrat= 24,461, Źródło: ISKK 2012. Tab. 20. Polacy według przekonania, że Eucharystia jest przeżyciem oraz płci Eucharystia to przeżycie Tak 78,3% 83,8% 72,1% Nie 14,2% 11,5% 17,2% Trudno powiedzieć 4,2% 2,6% 6,1% Nie dotyczy 2,3% 1,1% 3,7% Brak odpowiedzi 1,0% 1,0% 0,9% χ-kwadrat= 27,978, Źródło: ISKK 2012. Ponadto kobiety deklarują większe przywiązanie do wspólnoty religijnej, w tym do własnej parafii. Tab. 21. Polacy według wartości uczestnictwa we wspólnocie religijnej oraz płci Wiara jako wartość

Brak znaczenia 10,1% 8,1% 12,4% Bardzo małe 8,0% 4,7% 11,6% Małe 26,3% 24,5% 28,3% Duże 33,0% 36,0% 29,6% Bardzo duże 18,3% 22,7% 13,3% Brak odpowiedzi 0,8% 0,4% 1,5% Nie dotyczy 3,5% 3,6% 3,3% χ-kwadrat= 46,255. Źródło: ISKK 2012. Tab. 22. Polacy według poczucia z własną parafią oraz płci Poczucie z parafią Tak 43,2% 48,1% 37,7% Tak, w pewnym stopniu 31,9% 31,7% 32,2% Nie 24,3% 19,8% 29,4% Brak odpowiedzi 0,6% 0,5% 0,7% χ-kwadrat= 18,353, Źródło: ISKK 2012. Luka religijna pomiędzy mężczyznami i kobietami dotyczy wszystkich wymiarów religijności, jednak w różnym natężeniu. Jest ona również trwała w czasie, w ciągu ostatnich dwudziestu lat, utrzymuje się na podobnym poziomie. Tab. 23. Luka religijna pomiędzy mężczyznami i kobietami w 1991 i 2012 r. Przewaga religijności kobiet nad mężczyznami (w pkt. procentowych) Wskaźnik religijności Rok 1991 Rok 2012 Istnieje siła wyższa, którą można nazwać Bogiem 10,8 11,1 Głęboko wierzący 7,2 11,8 Istnieje kara lub nagroda po śmierci 17,4 15,2 Znajomość liczby sakramentów 8,4 14,5 Tylko wiara może dać poczucie bezpieczeństwa w trudnych sytuacjach 14,6 9,7 Doświadczenie bliskości Boga 12,8 14,5 Brak akceptacji rozwodu 6,6 3,9 Brak akceptacji stosowania środków antykoncepcyjnych 6,6 8,5 Poczucie związku z parafią 10,5 10,3 Codzienna modlitwa 27,9 25,0 Źródło: ISKK 1991 i 2012.

2. PRAKTYKI RELIGIJNE KOBIET Na tle innych społeczeństw, jedną z podstawowych cech wyróżniających polską religijność, jest obrzędowość oraz przywiązanie do praktyk religijnych. Podejmowanie praktyk religijnych jest jednak domeną przede wszystkim kobiet. Kobiety znacznie częściej deklarują się jako osoby systematycznie praktykujące (56%) i niemal dwukrotnie częściej niż mężczyźni modlą się każdego dnia (65%). Tab. 24. Polacy według deklarowanej częstotliwości praktyk religijnych oraz płci Częstotliwość praktyk religijnych Ogółem 100,00% 100,00% 100,00% Nie praktykuje 10,1% 6,7% 14,0% Praktykuje rzadko 14,6% 10,7% 19,0% Praktykuje 26,5% 24,8% 28,5% niesystematycznie Praktykuje systematycznie 47,5% 56,3% 37,3% Brak odpowiedzi 1,3% 1,5% 1,1% χ-kwadrat= 52,831, Źródło ISKK 2012. Tab. 25. Polacy według deklarowanej częstotliwości modlitwy oraz płci Częstotliwość modlitwy Ogółem 100,00% 100,00% 100,00% Codziennie lub prawie 53,2% 64,9% 39,9% codziennie Przynajmniej raz w 18,9% 16,6% 21,6% tygodniu Raz w miesiącu 5,7% 4,7% 6,8% Kilka razy w roku 9,1% 6,7% 11,8% Raz w roku i rzadziej 4,5% 2,4% 6,8% Nigdy 6,6% 2,9% 10,7% Brak odpowiedzi 2,0% 1,8% 2,2% χ-kwadrat= 87,908, Źródło ISKK 2012. Kobiety również częściej deklarują przystępowanie do Komunii św. oraz niemal dwukrotnie częściej przystępowanie do spowiedzi. Tab. 26. Polacy według deklarowanej częstotliwości przystępowania do Komunii św. oraz płci Częstotliwość przystępowania do Komunii św. Codziennie 1,3% 1,9% 0,6% Kilka razy w tygodniu 4,4% 6,7% 1,8% Co niedzielę 20,1% 25,8% 13,7%

Przynajmniej raz w miesiącu 17,8% 19,3% 16,1% Kilka razy w roku 26,6% 24,5% 29,0% Dwa razy w roku na Boże 7,5% 5,4% 10,0% Narodzenie i Wielkanoc Raz w roku na Wielkanoc 3,0% 2,6% 3,5% Raz na kilka lat 8,2% 4,7% 12,2% Wcale nie przystępuję 9,0% 6,8% 11,5% Brak odpowiedzi 2,0% 2,3% 1,7% χ-kwadrat= 80,486, Źródło ISKK 2012. Tab. 27. Polacy według deklarowanej częstotliwości przystępowania do spowiedzi oraz płci Częstotliwość spowiedzi Dwa razy w miesiącu (i 3,0% 4,5% 1,3% częściej) Raz w miesiącu 18,7% 23,5% 13,1% Kilka razy w roku 46,5% 47,9% 44,9% Raz w roku 8,7% 8,0% 9,6% Raz na kilka lat 8,1% 5,0% 11,6% Ani razu od dzieciństwa 1,0%,6% 1,5% Ani razu od (cyframi) lat 4,1% 2,8% 5,7% Wcale nie przystępuję 7,4% 5,2% 10,0% Brak odpowiedzi 2,3% 2,4% 2,2% χ-kwadrat= 60,732, Źródło ISKK 2012. Kobiety są znacznie bardziej niż mężczyźni przywiązani do praktyk religijnych. Z prowadzonych co roku od końca lat 70 przez ISKK badań praktyk religijnych (tzw. dominicantes i communicantes) wynika, że kobiety dominują na niedzielnej Eucharystii. W 2013 r. stanowiły one 59% wszystkich biorących udział we Mszy św. (kobiet i mężczyzn), choć w niektórych diecezjach odsetek ten był nieco wyższy lub niższy, jak przedstawia to poniższa tabela. Tab. 28. Stosunek liczby kobiet obecnych na Eucharystii do wszystkich osób obecnych w 2013 r. wg diecezji Diecezja Odsetek kobiet na Mszy św. Polska ogółem 59,4% łódzka 63,7% warmińska 63,1% szczecińsko-kamieńska 62,4% koszalińsko-kołobrzeska 62,2% świdnicka 62,1% legnicka 62,1% elbląska 62,1% zielonogórsko-gorzowska 62,0% ełcka 61,5% warszawska 61,2%

warszawsko-praska 61,1% sosnowiecka 61,1% częstochowska 61,1% ordynariat polowy 61,0% łowicka 60,8% bydgoska 60,6% włocławska 60,5% gnieźnieńska 60,5% lubelska 60,5% płocka 60,4% wrocławska 60,3% poznańska 60,3% radomska 59,8% toruńska 59,8% przemysko-warszawska 59,8% kielecka 59,7% białostocka 59,6% gdańska 59,1% kaliska 59,1% zamojsko-lubaczowska 58,9% łomżyńska 58,8% siedlecka 58,8% katowicka 58,6% drohiczyńska 58,3% krakowska 58,3% gliwicka 58,2% bielsko-żywiecka 58,0% sandomierska 58,0% opolska 57,9% pelplińska 57,4% przemyska 57,0% tarnowska 55,7% rzeszowska 55,7% wrocławsko-gdańska 54,9% Źródło: ISKK 2014. Jeszcze w większym stopniu kobiety przeważają wśród osób przyjmujących Komunię św. (68%). Tab. 29. Stosunek liczby kobiet przyjmujących Komunię św. do wszystkich osób przyjmujących Komunię św. w 2013 r. wg diecezji Diecezja Odsetek kobiet wśród przyjmujących Komunię św. Polska Ogółem 67,6% częstochowska 70,4% warmińska 70,2%

łódzka 70,2% sosnowiecka 70,1% koszalińsko-kołobrzeska 69,8% świdnicka 69,7% płocka 69,5% elbląska 69,5% przemyska 69,4% zielonogórsko-gorzowska 69,3% drohiczyńska 69,1% legnicka 68,9% szczecińsko-kamieńska 68,8% siedlecka 68,8% krakowska 68,6% włocławska 68,6% kielecka 68,5% rzeszowska 68,3% zamojsko-lubaczowska 68,2% ordynariat polowy 68,2% radomska 68,1% białostocka 68,1% łowicka 68,1% gnieźnieńska 67,8% bielsko-żywiecka 67,7% sandomierska 67,5% warszawska 67,3% toruńska 67,3% warszawsko-praska 67,3% wrocławska 67,3% łomżyńska 67,3% lubelska 67,3% opolska 66,9% kaliska 66,7% ełcka 66,6% gliwicka 66,6% bydgoska 66,5% poznańska 66,4% tarnowska 66,0% wrocławsko-gdańska 65,9% przemysko-warszawska 64,9% pelplińska 64,6% gdańska 64,6% katowicka 64,5% Źródło: ISKK 2014.

Różnica pomiędzy uczestnictwem kobiet oraz mężczyzn w niedzielnej Eucharystii oraz przystępowania do Komunii św. w ciągu ostatnich 20 lat nie zmienia się. Tab. 30. Odsetek kobiet obecnych na Eucharystii oraz przyjmujących Komunię św. do osób praktykujących ogółem w latach 1992-2012 Rok Odsetek kobiet na Mszy św. Odsetek kobiet przyjmujących Komunię św. 1992 59,3% 68,1% 2002 58,8% 68,7% 2012 59,2% 67,8% Źródło: ISKK 1992-2012. Interesująca poznawczo jest statystyczna zależność pomiędzy przewagą kobiet na niedzielnej Eucharystii oraz ogólnym poziomem praktyk religijnych w diecezji (czyli tzw. wskaźnika dominicantes i communicantes). Obserwuje się stosunkowo silną ujemną zależność pomiędzy wskaźnikiem dominicantes w diecezji a odsetkiem kobiet wśród uczestników niedzielnej Eucharystii oraz osób przyjmujących Komunię św. Tab. 31. Tabela współczynników korelacji liniowej R-Pearsona dla wskaźnika domicniacntes i communicantes oraz odsetka kobiet uczestniczących w praktykach niedzielnych w 2013 r. Dominicantes Odsetek kobiet wśród uczestników Eucharystii Communicantes Odsetek kobie wśród przyjmujących Komunię św. Dominicantes 1-0,265 ** 0,841 ** -0,135 ** Odsetek kobiet wśród uczestników Eucharystii -0,265 ** 1-0,147 ** 0,395 ** Communicantes 0,841 ** -0,147 ** 1-0,229 ** Odsetek kobie wśród przyjmujących Komunię św. -0,135 ** 0,395 ** -0,229 ** 1 **. Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustronnie); N1=9601, N2=9584. Może to oznaczać, że religijność kobiet ma charakter pierwotny, czyli oparta się w większym stopniu niż religijność mężczyzn na duchowym doświadczeniu. Natomiast religijność mężczyzn jest bardziej kontekstualna, czyli osadzona na pozadoświadczeniowych (np. instytucjonalnych) uwarunkowaniach. Tego typu uwarunkowania występują przede wszystkim w diecezjach o silniejszej religijności. Tam też religijność otoczenia w większym stopniu oddziałuje na religijność jednostki. Dlatego też w diecezjach o silniejszej religijności również proporcjonalnie więcej mężczyzn uczestniczy w niedzielnej Eucharystii. Natomiast w diecezjach, w których brakuje takie religijnego otoczenia, motywem religijności pozostaje jedynie własne doświadczenie. Dlatego w diecezjach najmniej religijnych kobiety w znacznie większym stopniu dominują w praktykach niedzielnych nad mężczyznami.

3. KATOLICKIE ORGANIZACJE KOBIECE ORAZ ŻYCIE KONSEKROWANE KOBIET W 11 tysiącach parafii w Polsce działa ponad 60 tys. wspólnot religijnych, określanych również jako organizacje parafialne. W ciągu ostatnich lat liczba tych organizacji wyraźnie wzrastała. W 1998 roku liczba kościelnych organizacji parafialnych wynosiła w Polsce 39.661. Od 1998 r. wzrosła również liczba osób w nich zaangażowanych z 2.103.850 do 2 590 tys. w roku 2008i 2 671 tys. w 2013 r. Organizacje te są bardzo różnorodne. Łącznie występuje około 2 tys. tych organizacji 4. Tak wysoka liczba wynika z faktu, że w ostatnich latach w Polsce obserwuje się intensywny proces powstawania wielu nowych organizacji. Większość z tych 2 tys. typów organizacji występuje wyłącznie w jednej parafii (61%). 35% spośród wszystkich rodzajów organizacji występowało przynajmniej w dwóch parafiach, ale nie więcej niż stu. Natomiast odsetek tych organizacji, które występowały w większej liczbie parafii niż 100 wynosi 4%. Organizacje te prowadzoną różnorodną działalność. Większość z nich ma charakter wyłącznie modlitewny i duchowy. Około 12% podejmowanej przez organizacje działalności to pomoc charytatywna. Zbliżoną część działalności stanowi organizacja życia parafialnego (np. parafialne rady duszpasterskie i ekonomiczne). Pozostała działalność obejmuje formację religijną, działalność kulturalną (np. chór), organizację czasu (np. pielgrzymek) oraz działalność wydawniczą. Tab. 32 Rodzaje działalności religijnych organizacji wspólnotowych Ogółem N=1878 Rodzaj działalności Ogółem 100,0% modlitwa i liturgia 52,5% pomoc charytatywna 11,8% działalność organizacyjna w parafii 11% formacja religijna 9,2% działalność kulturalna 7,5% organizacja czasu wolnego (w tym pielgrzymki) 6,4% działalność wydawnicza 0,7% inna 0,9% Źródło: ISKK 2012. Wśród organizacji katolickich w Polsce działają również organizacje o charakterze typowo kobiecym 5. Z danych ISKK wynika, że obecnie (dane za 2013 r.) takich jednostkowych organizacji jest 1038, zaś liczba osób w nich zaangażowanych (członkostw) w tych organizacjach wynosi 41 tys. Pomiędzy rokiem 1998 a 2013 liczba tych organizacji oraz członkostw wyraźnie wzrosła. 4 Biorąc pod uwagę tzw. klasyfikację nazwową. 5 Organizacje te wyodrębnione na podstawie nazw według następujących kluczy: kobiet[a], dziewcz[yna], niewiast[a], matk[a], córk[i], czcicielki, żeńsk[ie] oraz marianki, bielanki.

Tab. 33. Dynamika organizacji kobiecych w Polsce 1998-2013 (bez imputacji braków danych) 1998 2003 2008 2013 Liczba organizacji 376 569 851 901 Liczba członkostw 12941 18292 47568 35625 Źródło: ISKK 2014. Rodzajów organizacji typowo kobiecych jest 33 (dane za 2013 r.). Najbardziej popularną (najczęściej występującą w parafiach) organizacją jest Dziewczęca Służba Maryja oraz Bielanki, które łącznie występują w 642 parafiach. Trzecią wyraźnie dominującą organizacją kobiecą, która równocześnie jest najliczniejszą są Matki Różańcowe, która odpowiada najliczniejszej polskiej organizacji parafialnej czyli Żywemu Różańcowi. Pozostałe organizacje są mniej liczne, jednak znacznie bardziej różnorodne i posiadające charakter nie tylko modlitewny, ale również formacyjny. Tab. 34. Rodzaje organizacji kobiecych w Polsce w 2013 według zakresu występowania Rodzaj organizacji Liczba parafii* Ogółem 1038 Dziewczęca Służba Maryjna 357 Bielanki 285 Matki Różańcowe 197 Marianki 54 Liturgiczna Służba Dziewcząt 40 Matki w Modlitwie 33 Ruch Szensztacki Dziewcząt 20 Szensztacka Młodzież Żeńska 7 Amazonki 5 Stowarzyszenie Kobiet Katolickich 5 Matki Chrześcijańskie 3 Polski Związek Kobiet Katolickich 2 Matki Szensztackie 2 Dziewczęta Szensztackie 2 Parafialne Opiekunki Chorych 2 Wspólnota Matek Katolickich 2 Duszpasterstwo Kobiet 2 Eucharystyczna Wspólnota Dziewcząt 1 Katolickie Stowarzyszenie Kobiet 1 Towarzystwo Kobiet Krzewienia Kultury Regionalnej 1 Sypaczki 1 Stowarzyszenie Kobiet z Problemem Onkologicznym 1 Forum Stowarzyszenie Żuławskich Dziewczyn 1 Stowarzyszenie Eurocentrum Kobiet 1 Aktywne Kobiety 1 Poranek Zmartwywstania - Wspólnota Kobiet 1 Żeńskie Spotkania Rodzin 1

Kreatywne Matki 1 Dzielne Niewiasty 1 Wspólnota Maryjna Kobiet 1 Stowarzyszenie Kobiet Twórczych 1 Sodalicja Kobiet 1 Poranna Katecheza Kobiet 1 * - po imputacji braków danych Źródło: ISKK 2014. Tab. 35. Rodzaje organizacji kobiecych w Polsce w 2013 według liczby członkostw Rodzaj organizacji Liczba członkostw* Ogółem 41040 Matki Różańcowe 22135 Dziewczęca Służba Maryjna 8628 Bielanki 5376 Marianki 1018 Matki w Modlitwie 755 Ruch Szensztacki Dziewcząt 578 Liturgiczna Służba Dziewcząt 563 Wspólnota Matek Katolickiech 484 Duszpasterstwo Kobiet 258 Amazonki 213 Towarzystwo Kobiet Krzewienia Kultury Regionalnej 142 Szensztacka Młodzież Żeńska 96 Poranna Katecheza Kobiet 92 Matki Chrześcijańskie 88 Sodalicja Kobiet 86 Stowarzyszenie Kobiet Katolickich 65 Stowarzyszenie Kobiet z Problemem Onkologicznym 58 Polski Związek Kobiet Katolickich 52 Aktywne Kobiety 46 Żeńskie Spotkania Rodzin 46 Forum Stowarzyszenie Żuławskich Dziewczyn 41 Dziewczęta Szensztackie 32 Stowarzyszenie Kobiet Twórczych 26 Parafialne Opiekunki Chorych 25 Matki Szensztackie 23 Stowarzyszenie Eurocentrum Kobiet 18 Eucharystyczna Wspólnota Dziewcząt 17 Poranek Zmartwywstania - Wspólnota Kobiet 17 Dzielne Niewiasty 17 Wspólnota Maryjna Kobiet 17 Szpaczki 16 Kreatywne Matki 14 Katolickie Stowarzyszenie Kobiet 12 * - po imputacji braków danych Źródło: ISKK 2014.

Najwięcej organizacji typowo kobiecych występuje w diecezji tarnowskiej (298) oraz warszawsko-praskiej (99), przy czym diecezja tarnowska kilkakrotnie przewyższa wszystkie pozostałe pod tym względem. W pozostałych diecezjach takich jak warszawska, poznańska, łowicka, gnieźnieńska i opolska liczba organizacji kobiecych jest zbliżona i oscyluje blisko 50. Tab. 36. Liczba organizacji kobiecych w 2013 według diecezji Diecezja Liczba organizacji Ogółem 1038 tarnowska 298 warszawsko-praska 99 warszawska 68 poznańska 58 łowicka 55 gnieźnieńska 52 opolska 47 przemyska 35 kaliska 28 bydgoska 24 drohiczyńska 24 rzeszowska 24 włocławska 16 gliwicka 15 koszalińsko-kołobrzeska 15 ełcka 14 szczecińsko-kamieńska 13 białostocka 12 gdańska 12 sandomierska 11 warmińska 11 legnicka 9 pelplińska 9 radomska 8 siedlecka 8 katowicka 7 elbląska 6 kielecka 6 świdnicka 6 wrocławska 6 krakowska 5 łomżyńska 5 łódzka 5 zamojsko-lubaczowska 5 częstochowska 4 lubelska 4 ordynariat polowy 4 płocka 4 bielsko-żywiecka 2

sosnowiecka 2 toruńska 2 zielonogórsko-gorzowska 2 * - po imputacji danych Źródło: ISKK 2014. Za wyjątkiem diecezji tarnowskiej odmiennie kształtuje się kolejność diecezji pod względem liczby kobiet zaangażowanych w organizacjach. Zaraz za diecezją tarnowską, znajduje się diecezja poznańska. Obydwie diecezje wyraźnie przewyższą pozostałe pod względem liczby kobiet w organizacjach kobiecych. Tab. 37. Liczba członkostw w organizacjach kobiecych w 2013 według diecezji Diecezja Członkostwa* Ogółem 41040 tarnowska 9150 poznańska 8219 kaliska 2861 gnieźnieńska 2651 warszawsko-praska 2282 bydgoska 1529 opolska 1433 radomska 1117 łowicka 1030 warszawska 1022 pelplińska 800 legnicka 750 zamojsko-lubaczowska 734 katowicka 673 świdnicka 628 drohiczyńska 559 przemyska 549 rzeszowska 540 warmińska 537 gliwicka 479 koszalińsko-kołobrzeska 456 gdańska 368 szczecińsko-kamieńska 325 białostocka 315 włocławska 311 ełcka 251 siedlecka 227 sandomierska 211 łomżyńska 148 elbląska 129 lubelska 108 zielonogórsko-gorzowska 101 krakowska 89

wrocławska 81 łódzka 71 kielecka 70 częstochowska 52 toruńska 50 bielsko-żywiecka 43 płocka 39 ordynariat polowy 30 sosnowiecka 20 * - po imputacji danych Źródło: ISKK 2014. W odniesieniu do ogólnej liczby wszystkich organizacji parafialnych w diecezjach, największy odsetek organizacji kobiecych przypada również w diecezji tarnowskiej (8,4%). Nieco niższy, ale również wysoki odsetek występuje w diecezji łowickiej (6,9%), oraz warszawsko-praskiej (6,4%). W pozostałych diecezjach jest on znacznie niższy. Średnio w Polsce 1,7% wszystkich organizacji stanowią organizacje kobiece. Tab. 38. Stosunek liczby wspólnot typowo kobiecych do wspólnot parafialnych ogółem wg diecezji w 2013 r. Diecezja Odsetek wspólnot kobiecych Ogółem 1,7% tarnowska 8,4% łowicka 6,9% warszawsko-praska 6,4% gnieźnieńska 4,0% warszawska 3,9% drohiczyńska 3,8% opolska 2,5% bydgoska 2,1% kaliska 2,0% poznańska 2,0% ełcka 1,5% białostocka 1,5% warmińska 1,4% ordynariat polowy 1,4% gliwicka 1,3% przemyska 1,3% włocławska 1,3% rzeszowska 1,1% koszalińsko-kołobrzeska 1,0% szczecińsko-kamieńska 0,9% elbląska 0,9% radomska 0,8% pelplińska 0,8% legnicka 0,7% sandomierska 0,7%

siedlecka 0,7% gdańska 0,6% świdnicka 0,5% kielecka 0,5% łomżyńska 0,5% zamojsko-lubaczowska 0,4% wrocławska 0,3% łódzka 0,3% katowicka 0,3% Płocka 0,2% częstochowska 0,2% sosnowiecka 0,2% Toruńska 0,2% Lubelska 0,2% zielonogórsko-gorzowska 0,2% krakowska 0,2% bielsko-żywiecka 0,1% Źródło: ISKK 2014. Kobiety tworzą nie tylko odrębne (względem męskich) organizacje. Należą one również do niemal wszystkich (poza typowo męskimi) wspólnot parafialnych. Co więcej, jak wynika z danych ISKK prowadzonych w 2013 r. stanowią zdecydowaną większość ze wszystkich ponad 2,5 miliona członków organizacji parafialnych (69%), czyli 1 843 tys. Podczas gdy średnio do parafialnej wspólnoty należy 50 osób, średnia liczba kobiet w tych organizacjach wynosi 35. Tego typu członkostwo ma jednak często charakter formalny i nie oznacza realnego zaangażowania. Osób realnie angażujących się we wspólnoty jest znacznie mniej (około 63%). W tej grupie osób aktywnie zaangażowanych w organizacjach parafialnych odsetek kobiet jest nieco wyższy i wynosi 70%. Organizacje parafialne często organizują wydarzenia, w których pomagają osoby spoza danej samej organizacji. W 2013 r. takich osób w Polsce było blisko 234 tys. Większość (61%) również stanowiły kobiety. Mniejszy odsetek kobiet występuje w grupie osób, do której organizacje parafialne adresują swoją działalność (działalność na zewnątrz organizacji). Wśród ponad 1 700 tys. osób, do których organizacje parafialne kierowały swoją działalność, było 47% kobiet. Nasuwa się więc wniosek, że w organizacjach parafialnych działają przede wszystkich kobiety, ale z tego co robią na zewnątrz korzystają mężczyźni. Tab. 39. Statystyki dotyczące wszystkich organizacji parafialnych w Polsce w 2012 r. Kategoria Suma % Średnia Liczba członków organizacji 2671373 100% 50,95 W tym kobiet 1843248 69% 34,94 Liczba osób zaangażowanych przynajmniej raz na rzecz organizacji w 2012 1847303 100% 38,46 roku W tym kobiet 1290714 70% 31,28 Liczba osób zaangażowanych niebędących członkami 234499 100% 13,97 W tym kobiet 143833 61% 8,57

Liczba osób, z którymi podpisano porozumienie wolontariacie 9979 100% 9,29 W tym kobiet 8309 83% 7,74 Liczba uczestników organizowanych akcji spoza organizacji 1755520 100% 73,98 W tym kobiet 820647 47% 34,59 Źródło: ISKK 2013. W Kościele katolickim kobiety nie są wyświęcane na biskupów, prezbiterów i diakonów. Są jednak istotnie obecne w życiu konsekrowanym. Co więcej, pod względem ilościowym, stanowią zdecydowaną większość życia konsekrowanego w Polsce. W naszym kraju jest 2 1214 (rok 2012) zakonnic i jedyni 8 983 zakonników (rok 2011). W obrębie życia konsekrowanego kobiety kilkakrotnie przewyższają liczbę mężczyzn. W ostatnich latach obserwuje się jednak zmniejszanie się liczby zakonnic w Polsce. Tab. 40. Liczba zakonnic w Polsce w latach 1993-2011 Rok Liczba sióstr zakonnych 1993 24973 1996 24926 2000 23926 2001 23843 2002 23609 2003 23448 2004 23199 2005 23300 2006 22713 2007 22368 2008 22090 2009 21677 2010 19740 2011 20243 Źródło: ISKK 2014.

ZAKOŃCZENIE Znany socjolog amerykański Rodney Stark napisał w 1995, że kobiety w pierwotnym Kościele odgrywały istotniejszą rolę niż dzisiaj. Nie posiadamy danych statystycznych z pierwszych wieków chrześcijaństwa. Nie ulega jednak wątpliwości, że dzisiaj Kościół katolicki w Polsce rozumiany jako wspólnota osób wierzących ma zdecydowanie charakter kobiecy.