Podlaska mozaika. Szklak tolerancji i zrozumienia po gminie Choroszcz Choroszcz i jej okolice są terenem o bogatej historii. Przez setki lat zgodnie żyli tu i współdziałali ludzie różnych wyznań i narodowości. Pozostawili po sobie wiele pomników minionych czasów, pamiątek i dokonań. Jest to niezwykle ciekawe i warto, aby pamięć o wybitnych mieszkańcach naszego miasta i gminy oraz szczególnych wydarzeniach historycznych nie zanikła, lecz została udokumentowana i przekazana przyszłym pokoleniom. Ważnym aspektem jest również kształtowanie poczucia tożsamości regionalnej i identyfikacji z małą Ojczyzną, jej folklorem oraz spuścizną pozostawioną przez naszych przodków. W poszukiwaniu śladów pozostawionych przez wyznawców różnych wyznań odwiedziłem wiele mniej lub bardziej znanych zakątków gminy Choroszcz. Uwieczniłem na fotografiach wiele ciekawych miejsc związanych z różnymi wyznaniami, które zanikły, pozostawiając po sobie dorobek kulturowy i religijny. Pierwsze wzmianki o Żydach w Choroszczy pochodzą z XVI wieku. Wtedy już istniała na terenie miasta zorganizowana gmina żydowska. Żydzi w Choroszczy osiedlili się w rynku i przyległych do niego uliczkach. Mieli swoją bożnicę i łaźnię. Znajdował się tam również dom rabina. Mieszkający tutaj Żydzi zajmowali się głównie rzemiosłem, prowadzili też aptekę, wiele sklepów, karczm i szynków. Dawna apteka Lichtensztajnów Piastowali również ważne urzędy m.in. funkcję burmistrza. Synagoga stała kiedyś prawdopodobnie na tyłach rynku, za jego zachodnią pierzeją. Niestety nie zachowała się do czasów obecnych. Przetrwały natomiast do naszych czasów niektóre świeckie zabudowania Żydów, takie jak dawna apteka rodziny Lichtensztajnów oraz niektóre budynki znajdujące się na ulicy Szkolnej. Miejscowi Żydzi zgodnie żyli i współdziałali z katolikami oraz prawosławnymi mieszkańcami miasta do czasów II wojny światowej. W dniu 2. 11. 1942 r. choroszczańscy Żydzi zostali przesiedleni do getta w Białymstoku. Stamtąd w 1943 r. wysłano ich na śmierć do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince. Cmentarz żydowski przy ul. Kościuszki w Choroszczy Dziś jedną z nielicznych pamiątek świadczących o bytności wyznawców judaizmu w Choroszczy jest cmentarz położony
Macewa żydowska znajdującym się w Choroszczy przy ulicy Lipowej. Pełnił on funkcje grzebalne do roku 1807, a więc do momentu powstania nowego cmentarza przy drodze do Łysek. Niestety, w tej chwili po starszym cmentarzu nie pozostał już prawie żaden ślad, a w jego miejscu znajduje się skwer. Wszystkie macewy, które się na nim znajdowały, zostały zniszczone lub skradzione. Zabudowania fabryki Moesaobecnie szpital psychiatryczny wielu ludzi do pracy i do zapewnienia odpowiedniego nadzoru. W zakładzie główną siłę roboczą stanowili protestanci. Moes starał się dbać o swoich pracowników i zapewniał im jak najlepsze warunki pracy. Powiększając tuż za miasteczkiem przy drodze do Łysek. Powstał on w 1807 roku i funkcjonował aż do roku 1942. Nadal można na nim spotkać macewy zrobione ze zlepieńca i granitu. Zostały one zapisane w języku hebrajskim. Są na nich wyryte skromne epitafia, które dodatkowo przyozdabia niekiedy szczątkowa ornamentyka kwiatu, złamane świece i złożone dłonie. Mówiąc o Żydach, nie możemy zapomnieć również o drugim, nieco starszym cmentarzu żydowskim, Skwer po cmentarzu żydowskim w Choroszczy przy ulicy Lipowej Choroszcz zamieszkiwali nie tylko Żydzi. W latach 1839-43 Chrystian August Moes stworzył w Choroszczy zakład włókienniczy, by (jako obywatel Królestwa Polskiego) ominąć granicę celną, narzuconą przez rząd carski po powstaniu listopadowym. Zakład ten w 1945 roku posiadał 7 budynków murowanych i 1 drewniany, w których łącznie znajdowało się 125 warsztatów tkackich. Tak potężna i wciąż rozwijająca się fabryka potrzebowała Zegar na ścianie fabryki Zabudowania fabryki Moesa-wieża ciśnień
przedsiębiorstwo dobudowywał nie tylko budynki fabryczne, ale także mieszkania, szkołę itd. W ten sposób u progu I wojny światowej na terenie zakładu znalazło się 20 budynków fabrycznych, 11 mieszkalnych, szkoła, piekarnia, poczta, 2 sklepy, apteka i zbór protestancki. Fabryka jednak została zamknięta w 1915 roku, a na jej terenie w latach 30-tych XX wieku założono szpital psychiatryczny wykorzystując ocalałe zabudowania. Krzyż upamiętniający zbór protestancki Jak już wcześniej wspomniałem, na terenie fabryki znajdował się zbór protestancki. Został on wzniesiony przy obecnym placu Brodowicza i był filią Parafii Ewangelicko-Augsburskiej pw. św. Jana w Białymstoku. W latach 1930-39 oraz 1944-47 budynek był wykorzystywany jako kościół katolicki, a w latach 1962-63 został całkowicie rozebrany. Obecnie na Placu Brodowicza stoi krzyż upamiętniający dawną świątynię ewangelicką. Luteranie zamieszkujący Choroszcz mieli także własny cmentarz. Znajduje się on obok drogi wychodzącej z Choroszczy prowadzącej do Ruszczan. Cmentarz jest otoczony krzewami bzów, które dają wrażenie naturalnej bariery pomiędzy światem żywych i zmarłych. Nie zachowały się na nim żadne nagrobki, a o jego pierwotnym przeznaczeniu świadczy jedynie otoczony wieńcami kwiatów krzyż i pamiątkowa tabliczka. W Choroszczy znajduje się również cerkiew prawosławna, w której wierni skupiają się na modlitwie do chwili obecnej. Historia prawosławia w Choroszczy sięga 1507 roku, gdy mnisi postanowili wybudować tu cerkiew. W XIX wieku cerkiew była jednak w bardzo złym stanie i mogła się w każdej chwili zawalić. W 2. poł. XIX Cerkiew w Choroszczy Krzyż na cmentarzu ewangelickim wieku ludzie postanowili z własnych składek zbudować nową świątynię. W 2007 roku Parafia Prawosławna pw. Opieki Matki Bożej obchodziła swoje 500-lecie istnienia, a jednocześnie był
to niezwykły rok dla samej Choroszczy, gdyż świętowała ona 500-lecie nadania praw miejskich. Niedaleko poza granicami gminy funkcjonuje również druga cerkiew. Cerkiew w Topilcu Wzniesiono ją prawdopodobnie po roku 1506 i znajduje się we wsi Topilec. Początkowo była to budowla drewniana, kryta gontem, z dwiema kopułami nad przedsionkiem i nad nawą główną. Murowaną świątynię prawosławną w Topilcu zbudowano w latach 1870 1872. Budynek wyświęcił 6 czerwca 1872 roku dziekan białostocki Jan Sitkiewicz. W 1918 roku miejscową parafię zlikwidowano, a jej majątek uległ konfiskacie. Powroty prawosławnych z Rosji do Topilca trwały do 1922 roku. Wierni przeprowadzili doraźny remont obiektu sakralnego, a od 1928 roku bez powodzenia starali się o przywrócenie cerkwi statusu parafialnej, który świątynia uzyskała ponownie dopiero w 1940 roku. Budowla była remontowana z zewnątrz w latach 1958 i 1979, zaś w 1990 roku dokonano renowacji wnętrza. W czasie jednego z remontów na wyposażeniu świątyni odnaleziono zabytkową kopię Supraskiej Ikony Matki Bożej. Cerkiew wpisano do rejestru zabytków w roku 1975. W okolicy znajdują się dwa cmentarze wielowyznaniowe. Jeden usytułowany jest przy ulicy Piaskowej na obrzeżach Choroszczy, a drugi Kapliczka na cmentarzu w Choroszczy założono we wsi Topilec. Są to świetne przykłady solidarności religijnej, ponieważ zmarli różnych wyznań leżą na wspólnej ziemi, na jednym cmentarzu. Cmentarz w Choroszczy jest podzielony na dwie części, z czego jedna należy do katolików, a druga do prawosławnych. W Topilcu natomiast, nie ma żadnego podziału. to Jest jedyny w naszej okolicy cmentarz, na którym Kapliczka na cmentarzu w Topilcu Cmentarz w Topilcu
mogą zostać pochowani wierni wszystkich wyznań. Z rozmów z mieszkańcami Topilca dowiedziałem się, że jest tam pochowany (co prawda bez żadnego pomnika, ani nagrobka) świadek Jehowy. Na cmentarzu w Choroszczy znajduje się kaplica cmentarna pw. Zmartwychwstania Pana Jezusa pochodząca z 1921 roku, wybudowana w hołdzie poległym żołnierzom. Na cmentarzu w Topilcu wzniesiono natomiast kaplicę prawosławną pw. św. Jerzego. Została ona wybudowana w 1882 roku, a na terenie cmentarza znajdziemy nagrobki sięgające roku 1895. Chciałbym jeszcze ukazać współistnienie Kościół w Choroszczy w naszym rejonie wyznawców katolicyzmu. Jednym z najstarszych kościołów w naszej gminie jest kościół pw. św. Jana Chrzciciela i Szczepana Męczennika w Choroszczy, założony ok. 1500 roku. W 1654 roku został on przeniesiony przez Mikołaja Stefana Paca na miejsce, w którym znajduje się obecnie. Był on aż 3- krotnie zniszczony (w 1915 r. uszkodzony podczas działań wojennych, w 1938 z powodu pożaru i w 1944 z powodu bombardowania) i za każdym razem był odbudowywany. W kościele znajdują się unikalne relikwiarze świętych: Kandyda, Wita, Aleksandry, Walerii i Wiktorii. Z relikwiami św. Kandyda wiąże się przepowiednia, która mówi, że gdy jego palec dotknie wieka relikwiarza, nastąpi koniec świata. Innym z zabytków religii katolickiej jest spalony kościół w Śliwnie. W 1935r. powstał tu prowizoryczny kościół drewniany z elementami murowanymi. Po II wojnie światowej starano się o zbudowanie nowego kościoła w pobliżu Kruszewa. Władze państwowe nie udzieliły jednak pozwolenia. Niestety, z powodu złego stanu kościół Spalony kościół w Śliwnie został zamknięty w 1966 roku. Spłonął 10 lat później. Nabożeństwa przeniesiono do Konował, gdzie urządzono prowizoryczną kaplicę w miejscu Kościół w Konowałach Cmentarz w Izbiszczach
dawnej remizy strażackiej. Z czasem, w Konowałach w 1974 roku powstał murowany kościół. Obok niego został założony cmentarz o powierzchni 2,5 ha. Na terenie parafii znajduje się również drugi cmentarz katolicki we wsi Izbiszcze o powierzchni 0,5 ha założony w 1935 roku. Na cmentarzu jest kapliczka, w której co jakiś czas są odprawiane nabożeństwa. Jak widać, w Choroszczy i okolicy żyły i rozwijały się różne mniejszości narodowe i religijne, które wpłynęły znacząco na rozwój historii naszej małej Ojczyzny. Były one powszechnie rozumiane i akceptowane. Pamiętając o tym fakcie, możemy śmiało mówić o gminie Choroszcz jako szlaku tolerancji i zrozumienia. Przemierzając opisane powyżej ślady przeszłości, możemy wzbogacić wiedzę, a także uczyć się szacunku dla innych wyznań i narodowości. Szymon Leszczyński Bibliografia i linki zewnętrzne: http://www.ciekawepodlasie.pl/info.htm#1689/pl/i/cmentarz_prawoslawny_z_kaplica_s w._jerzego http://pl.wikipedia.org/wiki/topilec http://pl.wikipedia.org/wiki/cerkiew_%c5%9bw._miko%c5%82aja_cudotw%c3%b3rcy_ w_topilcu http://pl.wikipedia.org/wiki/choroszcz http://www.archibial.pl/parafie.php?par=45 Wszystkie zdjęcia wykonał autor pracy