PRUTHENIA TOM III Olsztyn 2008

PRUTHENIA TOM III Olsztyn 2008

Andrzej Radzimiński, Kościół w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach 1243 1525. Organizacja, uposażenie, ustawodawstwo, duchowieństwo, wierni, Muzeum Zamkowe w Malborku, Malbork 2006, ss. 286. Zagadnienie kształtowania się struktur kościelnych na terytorium późniejszego państwa krzyżackiego nie doczekało się dotąd wyczerpującego omówienia. Tę białą plamę w historiografii polskiej, jak mogłoby się wydawać, miała wypełnić książka Andrzeja Radzimińskiego Kościół w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach 1243 1525. Organizacja, uposażenie, ustawodawstwo, duchowieństwo, wierni 1. Autor ten od dawna zajmuje się organizacją i strukturami kościelnymi w Polsce i Europie w okresie średniowiecza. Ma w swoim dorobku naukowym ponad 140 publikacji, w tym dziewięć książek, m.in. Duchowieństwo kapituł katedralnych w Polsce XIV i XV w. na tle porównawczym. Studia nad rekrutacją i drogami awansu, Toruń 1995, Życie i obyczajowość średniowiecznego duchowieństwa, Warszawa 2002. Prezentowana książka ma stanowić wedle słów autora pierwszą syntezę obejmującą najważniejsze zagadnienia z dziejów Kościoła w państwie Zakonu krzyżackiego w Prusach. A. Radzimiński, jak sam podaje, stworzył w tym celu odpowiedni kwestionariusz badawczy oraz podjął szeroko zakrojone badania nad różnymi aspektami funkcjonowania struktur kościelnych na tym obszarze, a także różnymi kategoriami duchowieństwa 2. Poważne zaangażowanie w działalność organizacyjną w Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu zniweczyło jednak ten ambitny zamiar 3. Nie mogąc zrealizować pierwszego projektu autor postanowił jednak opublikować wyniki swoich badań nie doprowadziwszy ich do zamierzonego końca. Stało się to chyba ze szkodą dla samego projektu. Określenie przedstawionej pracy jako zapowiedzi przyszłej syntezy czy też jako uzupełnienie wcześniejszych studiów nad biskupstwami Pań- 1 A. Radzimiński, Kościół w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach 1243 1525, Malbork 2006. 2 Ibidem, s. 7. 3 Ibidem. Pruthenia, t. III, Olsztyn 2008, s. 291 295

292 Recenzje i omówienia stwa Zakonu NMP 4, już w punkcie wyjścia stawia publikację w trudnym świetle, zapowiada pracę nie dokończoną, a zatem niepełnowartościową. Wywołuje to z kolei inną, istotną dla środowiska naukowego kwestię: w czym przedstawiona publikacja wykracza poza dotychczas poczynione ustalenia? Na czym polega oryginalność zaproponowanego ujęcia? Zakres chronologiczny pracy wyznacza z jednej strony rok 1243, czyli powołanie do życia organizacji diecezjalnej na obszarze Prus oraz ziemi chełmińskiej, z drugiej zaś rok 1525, jako data sekularyzacji Zakonu i utworzenia świeckiego państwa pruskiego. Książka składa się z 7-miu rozdziałów, poprzedzonych wprowadzeniem. W rozdziale pierwszym: Powstanie organizacji diecezjalnej w XIII wieku autor omówił zagadnienia związane z tworzeniem struktury kościelnej w Prusach mianowicie z powołaniem czterech diecezji pruskich tj. chełmińskiej, pomezańskiej, sambijskiej i warmińskiej, określił przy tym ich pierwotne terytorium i uposażenie. Podjął również kwestie włączenia tych diecezji w struktury metropolii ryskiej, a także pochodzenie i działalność pierwszych biskupów. Drugi rozdział dotyczy organizacji wewnętrznej poszczególnych diecezji, aż do początków reformacji (archiprezbiteraty, parafie, oficjalaty, kapituły katedralne). Przedmiotem rozważań w trzecim rozdziale Relacje między zakonem krzyżackim a biskupami i kapitułami stały się konsekwencje procesów inkorporacyjnych trzech kapituł do Zakonu krzyżackiego. W czwartym rozdziale Zakony i klasztory A. Radzimiński omówił kwestie powstania poszczególnych klasztorów, ich fundatorów, strukturę organizacyjną, uposażenie oraz ich stosunki z władcą terytorialnym, czyli Zakonem krzyżackim. Działalność ustawodawczą metropolitów ryskich oraz biskupów diecezjalnych w Prusach nakreślił badacz w części piątej. W rozdziale tym jak podaje autor odtworzono 5 nie tylko odbywane wówczas synody prowincjonalne, diecezjalne, czy sądy synodalne, ale także w oparciu o przeprowadzone analizy omówiono zawartość uchwalonych wówczas statutów 6. W kolejnym szóstym rozdziale Duchowieństwo badacz podjął próbę określenia liczebności różnych kategorii kleru w poszczególnych diecezjach oraz liczebności duchowieństwa na obszarze całego państwa zakonnego. Równocześnie przedstawił w odniesieniu do różnych kategorii kleru takie zagadnienia jak: pochodzenie społeczne, terytorialne oraz wykształcenie. Przejawy religijności świeckich to tytuł ostatniego rozdziału, w którym autor ukazał zasady udzielania sakramentów oraz różne 4 Idem, Biskupstwa państwa krzyżackiego w Prusach XIII XIV wieku. Z dziejów organizacji kościelnej i duchowieństwa, Toruń 1999. 5 Wypada zadać pytanie, czy możliwe jest odtworzenie synodu? 6 A. Radzimiński, Kościół w państwie..., s. 8.

Recenzje i omówienia 293 aspekty dnia świętego i powszedniego (msze święte, kazania, modlitwy, posty, pogrzeby, odpusty). Książkę wieńczy podsumowanie, w którym znalazły się uwagi na temat sytuacji Kościoła w Prusach na przełomie XIV i XV stulecia. Uzupełnieniem publikacji jest bibliografia, podzielona na źródła i literaturę, wykaz map, skrótów, indeks osób i nazw geograficznych 7. W książce tej większość zagadnień opisał badacz w sposób syntetyczny, o czym informuje czytelnika już we wstępie 8. Ze sposobu przedstawienia materiału wynika, że ową syntezę autor pojmuje jak zebranie (przy czym trzeba by jeszcze rozstrzygnąć, czy chodzi jedynie o powtórzenie, czy też o pewne podsumowanie) dotychczasowych wyników badań i przedstawienie ich czytelnikowi w skrócie. Jedynie dwa rozdziały piąty i siódmy powstały w oparciu o samodzielnie przeprowadzone analizy. Niewątpliwie na uwagę zasługuje zakres wykorzystanej przez autora literatury, zebrana bibliografia obejmuje ponad 200 pozycji, w tym wiele obcojęzycznych książek i artykułów. Nie sposób jednak podczas lektury książki nie dostrzec luk w bibliografii; zabrakło, choćby przy omawianiu biskupstwa warmińskiego pracy E. Sieniawskiego Biskupstwo warmińskie, jego założenie i rozwój 9, czy też A. Rogalskiego Kościół katolicki na Warmii i Mazurach 10. Materiał źródłowy stanowiły źródła rękopiśmienne z Archiwum Państwowego w Toruniu oraz z archiwum Berlin Dahlem, w większości jednak do przygotowania omawianej pracy wykorzystał badacz źródła drukowane (ok. 50 pozycji). Struktura formalna książki jest niejednolita; w poszczególnych rozdziałach autor stosuje odmienne konstrukcje tekstu. Część rozdziałów rozpoczyna się wyraźnie wyodrębnionym wstępem (rozdziały III, V, VI, VII), w którym sygnalizuje jakiej problematyce poświęca dane studium oraz charakteryzuje dotychczasową literaturę na dany temat. W innych od razu przechodzi do rzeczy, dzieląc treść rozdziału na szereg paragrafów, czasem zajmujących tylko kilka linijek tekstu (dotyczy to zwłaszcza rozdziału IV). Zwraca uwagę brak omówienia źródeł, poza statutami sy- 7 Wykonany przez Ireneusza Czarcińskiego, patrz. ibidem, przyp., s. 256. 8 Ibidem, s. 7. 9 E. Sieniawski Biskupstwo warmińskie, jego założenie i rozwój, Poznań 1878. Nie wydaje się by można było usprawiedliwić pominięcie tej pracy jej datą wydania, skoro przy omawianiu zagadnienia komorników warmińskich (Rozdział II, s. 39) oparł się autor na dziewiętnastowiecznych ustaleniach Augusta Kolberga, Die ältesten Kämmerer und Kammerämter in Ermland, Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermland, Bd. 9, (1891), mimo istnienia publikacji młodszej, autorstwa M. Pollakówny Osadnictwo Warmii w okresie krzyżackim, Poznań 1953. 10 A. Rogalski, Kościół katolicki na Warmii i Mazurach, Warszawa 1956.

294 Recenzje i omówienia nodalnymi, które zdają się być dla autora podstawą wnioskowania, zwłaszcza w rozdziale siódmym (s. 203 223). Trzy z siedmiu części pracy podsumował autor własnymi wnioskami II, III, IV. Omówienie powstania organizacji diecezjalnej (rozdział I, s. 9 28) na ziemiach pruskich rozpoczął badacz od nakreślenia, w oparciu o literaturę, akcji chrystianizacyjnych zmierzających do nawrócenia zamieszkujących te tereny pogan, nie rozwija jednak tego wątku szerzej. Zastanawiająca, niczym nie uzasadniona w tekście, jest przy tym podana przez autora data 1216 jako początek zbrojnego oporu Prusów, z powodu którego misja pruska zaczęła doznawać poważnych niepowodzeń. Wymagało to wsparcia militarnego i majątkowego 11. Badacz nie rozwija tego wątku, można jedynie przypuszczać, że pod sformułowaniem zbrojnego oporu Prusów z 1216 roku kryją się wzmożone najazdy Prusów choćby na ziemię chełmińską, które miały miejsce w roku kolejnym 12. Niezwykle interesującym wątkiem, który przejawia się niemalże przez wszystkie rozdziały książki, nie będąc głównym obszarem dociekań autora, jest zasygnalizowana już przeze mnie sytuacja ludności rodzimej, czyli Prusów. Autochtoni pojawiają się na kartach omawianej książki począwszy od pierwszego rozdziału, w którym naszkicowane zostały próby ich nawracania na wiarę chrystusową (Rozdział I, s. 9 12) 13, następnie w kontekście komornictw i komorników w diecezji warmińskiej (Rozdział II, s. 39), oraz jako budowniczy kościołów (Rozdział II, s. 49 50). A. Radzimiński podkreślił w książce, na co warto zwrócić uwagę, rolę rodzimych wspólnot terytorialnych w budowie sieci parafialnej na ziemiach pruskich, odrzucił przy tym decydujący udział mieszczan i niemieckich panów gruntowych w jej budowie 14. Za pierwszy akt poświadczający przyjęcie przez Prusów nowej wiary i zawierający zobowiązanie do budowy kościołów uznał traktat dzierzgoński z 7 lutego 1249, który jest dla badacza punktem odniesienia przy omawianiu postanowień synodalnych (dotyczy to rozdziałów V i VII). Przywoływane przez A. Radzimińskiego statuty synodalne jawią się jako bardzo cenne źródła do poznania losów ludności rodzimej zarówno w czasie podboju, jak i w okresie dużo późniejszym w XIV, XV aż po wiek XVI, tym bardziej żal, że nie podejmuje tego zagadnienia. W odnie- 11 Ibidem, s. 11. 12 Jak podaje Grzegorz Białuński stosunki polsko-pruskie zepsuły się (...) około 1217 r. wraz ze śmiercią wojewody Konrada Mazowieckiego, Krystyna. G. Białuński, Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich, Olsztyn 1999, s. 85. 13 Trudno mówić o wyczerpaniu tematu na tych kilku stronach tekstu, zagadnienie to więc nadal czeka na solidne opracowanie, może przez tego samego badacza? 14 A. Radzimiński, Kościół w państwie..., s. 49 50.

Recenzje i omówienia 295 sieniu do XIV wieku, na postawie przywołanych przez badacza fragmentów postanowień synodalnych, można dostrzec opór ludności rodzimej w posługiwaniu się językiem niemieckim, czy też polskim. W okresie tym przy kościołach sambijskich funkcjonują pruscy tłumacze, tzw. tolkowie (tolken), towarzyszą oni wiernym podczas nabożeństw, a także przy spowiedziach. Inne urywki synodów wskazują, iż autochtoni nie tylko trwają przy mowie ojców, ale i kultywują dawne zwyczaje. Chowają swoich zmarłych zgodnie z dawnym obrządkiem, bez udziału plebana, a w innych traktują księży jako ofiarników i składają im dary. Wszystkie te kwestie co prawda badacz przywołuje, ale nie poświęca im większej uwagi skupiając się na demograficznych czy statystycznych ustaleniach: typu na jakim obszarze ile było kościołów, przy których budowie zresztą niebagatelną rolę odegrali autochtoni 15. Niewątpliwie mamy tu do czynienia z ujęciem problemu syntetycznym i zwartym, ale wydaje się, że z zaplanowanej wielkiej syntezy dziejów Kościoła w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach powstał jedynie obszerny szkic. Pozostaje mieć nadzieję, że obowiązki administracyjne nie przeszkodzą autorowi w dokończeniu podjętych badań, i że doczekamy się szerokiej, pełnej, rzucającej nowe światło na zagadnienie Kościoła w Prusach monografii. Alicja Dobrosielska 15 W literaturze znajdujemy także przykłady Prusów którzy wstąpili na drogę duchowną. Sztandarowym przykładem może być tutaj Prus Saul, syn Milutina, który był kapelanem wielkiego mistrza, magistrem i notariuszem, konserwatorem nacji niemieckiej na uniwersytecie w Bolonii (1348-1351). Pasłęckim plebanem i notariuszem był natomiast Prus Bando, o chrześcijańskim imieniu Jan, syn niejakiego Stenio, a wnuk Tessima, zob. G. Białuński, Bando pleban pasłęcki. Przyczynek do kariery Prusów w państwie zakonu krzyżackiego, w: Ad fontes. Studia ofiarowane księdzu profesorowi Alojzemu Szorcowi w siedemdziesięciolecie urodzin, pod red. Zoi Jaroszewicz-Pieresławcew i Ireny Makarczyk, Olsztyn 2006, s. 52-59. Można także podać w odniesieniu do pochodzenia wyższego duchowieństwa dwa przykłady biskupów podejrzewanych o pruskie korzenie: sambijskiego Jakuba Bludaua (1344-1358) i jego następcę Bartłomieja z Radomna, zob. Ł. Okulicz- Kozaryn, Dzieje Prusów, Warszawa 2000, s. 465, o tym jednak A. Radzimiński nie wspomina.

Towarzystwo Pruthenia Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie Olsztyn 2008

PRUTHENIA Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim Rada Naukowa: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski Redagują: Grzegorz Białuński (redaktor), Mirosław J. Hoffmann, Marek Pacholec (sekretarz), Bogdan Radzicki (zastępca redaktora), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan Tłumaczenie streszczeń i spisu treści: Joachim Stephan Przygotowanie do druku i projekt okładki: Marek Pacholec ISSN 1897 0915 Towarzystwo Pruthenia Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie Adres Redakcji: 10-402 Olsztyn, ul. Partyzantów 87, Dom Polski tel. (089) 5276618

Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Pruβen und der baltischen Völker Verein Pruthenia Wojciech-Kętrzyński-Forschungszentrum in Olsztyn Wissenschaftlicher Beirat: Wiesław Długokęcki, Kazimierz Grążawski, Jacek Kowalewski, Wojciech Nowakowski Redigiert von: Grzegorz Białuński (Redakteur), Mirosław J. Hoffmann, Marek Pacholec (Sekretär), Bogdan Radzicki (stellvertretender Redakteur), Ryszard Sajkowski, Joachim Stephan Übersetzung der Zusammenfassungen und des Inhaltsverzeichnisses: Joachim Stephan Vorbereitung zum Druck und Umschlagentwurf: Marek Pacholec Olsztyn 2008

328 Pruthenia, t. III, Olsztyn 2008 I N H A L T S V E R Z E I C H N I S Bogdan Radzicki, Von der Redaktion.... 5 I. Studien und Artikel Seweryn Szczepański, Die pomesanische Burg in Alt Christburg.... 11 Grzegorz Białuński, Prußische Auswanderung vom 11. 14. Jahrhundert. 35 Joachim Stephan, Die Besiedlung der Komturei Elbing bis zur Mitte des 15. Jahrhunderts.... 65 II. Materialien und Quellen Robert Klimek, Die Funktion und der derzeitige Erhaltungszustand der mittelalterlichen Langwälle im Südteil des Hochstiftes Ermland.... 163 III. Polemiken und Diskussionen Wojciech Nowakowski, Die Genese der Prußen Kommentar eines Archäologen.... 209 Kazimierz Grążawski, Über die sogenannte teilweise Besetzung des Kulmer Landes durch die Prußen ein Diskussionsbeitrag.... 251 Mirosław J. Hoffmann, Die gerettete Geschichte Ostpreußens.... 259 Anna Bitner-Wróblewska, Tomasz Nowakiewicz, Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz, Wojciech Wróblewski, Eine Erwiderung auf Miroslaw J. Hoffmann.... 267 IV. Rezensionen und Besprechungen Dariusz Adam Sikorski, O pozycji prawnej kobiety pruskiej [Über die Rechtsstellung der prußischen Frau] (Seweryn Szczepański).... 275 Andrzej Radzimiński, Chrystianizacja i ewangelizacja Prusów [Die Christianisierung und Evangelisierung der Prußen] (Alicja Dobrosielska).... 285

Pruthenia, t. III, Olsztyn 2008 329 Andrzej Radzimiński, Kościół w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach 1243 1525 [Die Kirche im Deutschordensland Preußen 1243 1525] (Alicja Dobrosielska).... 291 V. Berichte und Ankündigungen Marek Pacholec, Konferenzbericht: Die preußischen Steinbaben. Kulturphänomen oder europäische Alltäglichkeit? Angerburg, 4 5 10. 2007.... 299 VI. Chronik Izabela Lewandowska, Alte und neue Wettbewerbe über die Prußen... 309 Izabela Lewandowska, Tätigkeitsbericht der Gesellschaft Pruthenia für das Jahr 2007.... 319

330 Pruthenia, t. III, Olsztyn 2008 S P I S T R E Ś C I Bogdan Radzicki, Od Redakcji.... 5 I. Studia i artykuły Seweryn Szczepański, Pomezański gród w Starym Dzierzgoniu.... 11 Grzegorz Białuński, Emigracja Prusów w XI-XIV wieku.... 35 Joachim Stephan, Die Besiedlung der Komturei Elbing bis zur Mitte des 15. Jahrhunderts.... 65 II. Materiały i źródła Robert Klimek, Funkcjonowanie i obecny stan zachowania średniowiecznych wałów podłużnych w południowej części dominium warmińskiego.... 163 III. Polemiki i dyskusje Wojciech Nowakowski, Geneza Prus komentarz archeologa.... 209 Kazimierz Grążawski, O tak zwanej częściowej okupacji ziemi chełmińskiej przez Prusów głos w dyskusji.... 251 Mirosław J. Hoffmann, Ocalona historia Prus Wschodnich.... 259 Anna Bitner-Wróblewska, Tomasz Nowakiewicz, Aleksandra Rzeszotarska-Nowakiewicz, Wojciech Wróblewski, Mirosławowi J. Hoffmannowi w odpowiedzi.... 267 IV. Recenzje i omówienia Dariusz Adam Sikorski, O pozycji prawnej kobiety pruskiej (Seweryn Szczepański).... 275 Andrzej Radzimiński, Chrystianizacja i ewangelizacja Prusów (Alicja Dobrosielska).... 285 Andrzej Radzimiński, Kościół w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach 1243 1525 (Alicja Dobrosielska).... 291

Pruthenia, t. III, Olsztyn 2008 331 V. Sprawozdania i komunikaty Marek Pacholec, Sprawozdanie z konferencji: Pruskie baby kamienne. Fenomen kulturowy czy europejska codzienność? Węgorzewo, 4 5 X 2007 r.... 299 VI. Kronika Izabela Lewandowska, Dawne i nowe konkursy o Prusach.... 309 Izabela Lewandowska, Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Pruthenia za rok 2007.... 319