Sprawozdania Reports Notatki Ornitologiczne 2003, 44: xx Zimowanie ptaków wodnych na Wiśle Środkowej w latach 1985 2000 Zimowe liczenia ptaków wodnych w Europie są organizowane od r. 1967 przez IWRB (Delany et al. 1999). W Polsce liczenia są prowadzone od r. 1985 przez poszczególne centrale regionalne w oparciu o ujednoliconą metodykę (Dombrowski et al. 1985, Dombrowski et al. 1993, Kot et al. 1987, Zyska et al. 1990). Na Lubelszczyźnie coroczne zimowe liczenia rozpoczęto w r. 1985, a ich koordynatorem do r. 1990 był Janusz Wójciak. Obejmowały swym zasięgiem poza rzekami również różnego typu akweny naturalne i sztuczne. W liczeniach brali udział członkowie Klubu Ornitologów Lubelszczyzny, a następnie (od r. 1992) Lubelskiego Towarzystwa Ornitologicznego. W opracowaniu tym przedstawiono wyniki liczeń ptaków zimujących na Wiśle na odcinku 103 km biegu rzeki pomiędzy ujściem Sanu a ujściem Wieprza, w latach 1985 2000 (rys. 1). Odcinek ten prawie w całości znajduje się w granicach Małopolskiego Przełomu Wisły (Kondracki 1981). Wisła charakteryzuje się tu szerokim, nieuregulowanym korytem, dużą zmiennością przepływów i wahaniami poziomu wody. W korycie znajdują się liczne mielizny oraz różnego rodzaju wyspy, niskie, pozbawione roślinności i wysokie, pokryte roślinnością zielną i łęgami wierzbowo-topolowymi. Wisła prowadzi wody w większości pozaklasowe. Szerokość doliny wynosi od 1,5 do 5 km, w miejscach przełomu otaczające dolinę zbocza wznoszą się na wysokość 60 80 m. Na badanym odcinku praktycznie całe koryto Wisły jest obwałowane (w 86%), a wały przedzielają dolinę. Lewostronne dopływy na tym odcinku Wisły to: Kamienna, Iłżanka, Zwolenka prawostronne to: San, Sanna, Wyżnica, Chodelka, Bystra, Kurówka i Wieprz. Celem badań było poznanie rozmieszczenia, liczebności i trendów poszczególnych gatunków ptaków wodnych, a tym samym poznanie roli Wisły w okresie zimy oraz ocena wpływu czynników antropogenicznych, meteorologicznych i hydrologicznych na populacje zimujących gatunków. 138
Liczenia prowadzano corocznie w przeciągu dwu dni (sobota, niedziela) w 2. dekadzie stycznia. Kontrolowany 103 km fragment rzeki został podzielony na 5 km odcinki (rys. 1), jedynie długość ostatniego z nich wynosiła 3 km. Granice odcinków oraz ich numery zostały naniesione na mapy w skali 1:50 000. Każdy odcinek był traktowany jako jednostka podstawowa i sprawdzono go w całości. Poszczególne osoby kontrolowały najczęściej dwa odcinki Wisły (wyjątkowo więcej) w ciągu dnia, przemieszczając się pieszo wzdłuż brzegów rzeki. Obserwacje z każdego odcinka zapisywano oddzielnie. Notowano warunki obserwacji, poziom wody, stopień zlodzenia, temperaturę itp. W pierwszym okresie badań w niektóre lata kontrolowano krótszy fragment Wisły (tab. 1). W r. 1995 poza liczeniami wykonanymi metodą standardową przeprowadzono również liczenie z samolotu Wilga na tym samym 75 km odcinku rzeki. Średnie temperatury stycznia w ciągu 16 lat były bardzo zróżnicowane (IMGW 1985 2000). Wyjątkowo zimny był rok 1987, kiedy to średnia temperatura stycznia wynosiła 12 C, a Wisła zamarzła na prawie całym badanym odcinku. Lata z najniższą w okresie badań średnią temperaturą stycznia to: 1985, 1987, 1996 i 1997 (Wisła była pokryta lodem z wyjątkiem 2 3 górnych odcinków). Lata z umiarkowaną temperaturą stycznia to: 1986, 1991 1993, 1995 i 1999 (Wisła częściowo pokryta lodem), natomiast do lat charakteryzujących się średnią temperaturą stycznia powyżej 0 C i brakiem pokrywy lodowej należały: 1988 1990,1994, 1998 i 2000 (rys. 1). Wisła zamarzała dopiero przy bardzo niskich temperaturach utrzymujących się przez kilka dni, natomiast mniejsze rzeki, stawy i jeziora pokrywały się lodem przy znacznie mniejszym spadku temperatury, co miało wpływ na przemieszczanie się ptaków na Wisłę. W mroźne zimy, kiedy Wisła zamarzała lód utrzymy- Tabela 1. Porównanie długości kontrolowanych odcinków środkowej Wisły i średniej liczby osobników na 5 km rzeki w ciągu 16 sezonów. * obserwacje z ziemi i z samolotu (dane skompilowane) Table 1. Comparison of the length of the middle Vistula sections controlled and the mean number of individuals per 5 km of the river course during 16 seasons. * observations from land and air (compiled data). (1) year, (2) length of the river section controlled, (3) number of 5 km long sections, (4) number of individuals, (5) mean number of inds/5 km, (6) number of species Rok (1) Długość badanego Liczba 5 km Liczba Średnia liczba Liczba odcinka (2) odcinków (3) osobników (4) os./5 km (5) gatunków (6) 1985 95 19 2374 125 17 1986 75 15 4279 285 13 1987 60 12 252 21 6 1988 100 20 12227 611 14 1989 60 12 4620 385 11 1990 70 14 11800 843 16 1991 88 17,6 7275 413 18 1992 73 14,6 4374 299 13 1993 90 18 7162 398 16 1994 103 20,6 8431 409 22 1995* 75 15 3644 217 13 1996 103 20,6 2545 123 15 1997 103 20,6 2330 113 15 1998 103 20,6 4600 223 16 1999 100 20 5088 254 18 2000 103 20,6 3834 186 16 139
wał się przez pewien czas nawet po ociepleniu z wyjątkiem szybciej rozmarzających ujść rzek różnej wielkości dopływów Wisły (gdzie gromadziły się najczęściej ptaki). Przegląd gatunków Nur rdzawoszyi Gavia stellata. Odnotowany w r. 1988 w okolicach Borowej. Perkozek Tachybaptus ruficollis. Zwykle obserwowano pojedyncze ptaki a wyjątkowo po 4 os./5 km, np. w r. 1994 w okolicy Puław i w 1996 w okolicy Wólki Gołębskiej (P. Safader). Prawdopodobnie liczebność była zaniżona ze względu na dużą szerokość rzeki i nie zawsze dobre warunki obserwacji (tab. 2). Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus. Obserwowany tylko w latach: 1986, 1988, 1991, 1999, najwięcej 3 os. w r. 1988 przy ujściu Sanny (J. Wójciak). Zausznik Podiceps nigricollis. Odnotowany tylko w roku 1985. Kormoran Phalacrocorax carbo. Stwierdzony zaledwie w 4 sezonach: 1990, 1993 3 os. przy ujściu Sanny (J. Wójciak), 1998 3 os. koło Kazimierza (M. Piotrowska) i 3 os. koło Wólki Gołębskiej (S. Ligęza) i 1999 1 os. w ujściu Sanny (M. Urban). Bąk Botaurus stellaris. Pierwszy przypadek zimowania na Wiśle odnotowano w r. 2000 w ujściu Chodelki (M. Urban). Czapla siwa Ardea cinerea. Regularnie zimuje w zmiennej liczbie. W bardzo mroźnym r. 1987 odnotowano tylko 2 ptaki, a wyjątkowo ciepłym styczniu 1994 343 os. (tab. 2). Liczebność w ostatnich latach zwiększyła, i tak do r. 1989 średnia liczba ptaków wynosiła 44, natomiast w następnych latach średnio 134 os. Czapla biała Egretta alba. Odnotowywana trzykrotnie: 2 ptaki koło Braciejowic w r. 1994 (A. Stanecki) oraz pojedyncze w 1999 koło Kępy Soleckiej (M. Piskorski) i w 2000 koło Józefowa (G. Grzywaczewski). Tabela 2. Liczebność gatunków regularnie zimujących na środkowej Wiśle w latach 1985 2000 Table 2. Abundance of species regularlywintering on the middle Vistula in 1985 2000. (1) species Gatunek (1) 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 * 1996 1997 1998 1999 2000 T. ruficollis 1 1 1 4 1 5 A. cinerea 46 83 2 37 51 122 70 129 105 343 163 64 19 143 190 143 C. olor 46 70 21 9 124 39 181 106 43 43 8 156 22 71 C. cygnus 3 11 10 5 6 2 A. crecca 71 3 34 10 113 58 19 33 280 70 27 58 6 78 177 A. platyrhynchos 1870 3604 41 10805 4197 10234 6207 3397 5491 5958 2797 1809 1481 3681 3728 2500 Anas sp. 6 6 284 65 150 10 5 A. ferina 13 1 4 2 2 A. fuligula 16 25 1 2 4 1 2 7 B. clangula 75 74 53 200 28 274 266 204 168 276 130 97 136 211 307 359 M. albellus 31 28 10 12 6 2 23 3 12 3 5 9 1 8 8 M. merganser 280 409 94 716 178 719 419 468 793 1140 413 463 593 347 717 548 H. albicilla 4 1 3 2 3 2 3 4 5 9 4 7 L. ridibundus 22 16 50 94 27 77 152 168 4 6 1 5 6 L. canus 2 3 8 39 2 15 199 26 4 3 2 7 3 L. argentatus 1 4 15 16 68 8 9 6 5 2 Larus sp. duże 5 29 4 Larus sp. małe 4 28 13 18 3 A. atthis 1 1 9 6 3 1 5 1 4 3 140
Łabędź niemy Cygnus olor. Najliczniejszy w latach z umiarkowanymi temperaturami stycznia: w r. 1993 odnotowano 181 os. i w r. 1998 156 os. i w 1994 106 os. (tab. 2). Nie stwierdzono go tylko w pierwszych dwu latach liczeń. Pomimo fluktuacji daje się zauważyć niewielki wzrost liczebny w ostatnich latach. Łabędź krzykliwy Cygnus cygnus. Odnotowany w 6 sezonach, o czym nie wspomina Wiącek (1994). Maksymalnie obserwowano 11 ptaków w r. 1993 koło Zastowa przy ujściu Chodelki (T. Buczek) i 10 w 1994 koło Braciejowic (A. Stanecki). Gęsi Anser sp. (gęgawa A. anser, gęś zbożowa A. fabalis i gęś białoczelna A. albifrons). Na wschodzie Polski gęsi zimują wyjątkowo (Staszewski, Czeraszkiewicz 2001). W łagodnym styczniu 1994 roku stwierdzono 1 gęś zbożową koło Wólki Gołębskiej (G. Leśniewski, R. Siek) i 7 gęsi białoczelnych w okolicy Lucimii (T. Buczek), w r. 1991 1 gęś białoczelną, a w 1990 1 gęgawę. Ponadto 5 nieoznaczonych gęsi widziano w r. 1986, a 31 w 1991. Świstun Anas penelope. Obserwowany wyjątkowo: 2 samce w r. 1998 w okolicy Braciejowic (M. Furmanek) i 2 koło Kaliszan w r. 1999 (M. Piskorski). Cyraneczka Anas crecca. Obserwowana regularnie, zwłaszcza na środkowych i górnych odcinkach Wisły. Maksymalną liczebność 280 os. odnotowano w r. 1994, w tym 140 ptaków k. Wólki Gołębskiej (G. Leśniewski, R. Siek) (tab. 2). Najliczniej obserwowana na górnych odcinkach Wisły, gdzie nawet podczas mroźnego stycznia 1997, powyżej Zawichostu na rzece pozbawionej lodu widziano 29 cyraneczek (J. Wójciak). Udział cyraneczki w ugrupowaniu rzadko przekraczał 1%. Krzyżówka Anas platyrhynchos. Najliczniejszy gatunek na zimujący na Wiśle, którego liczebność w dwóch sezonach: 1988 i 1990 przekroczyła 10 tysięcy os. (tab. 2). Maksymalne koncentracje dochodziły do 1500 os./5 km. Najniższą liczebność krzyżówki odnotowano w najzimniejszym styczniu 1987 41 os. na 60 km rzeki (tab. 2, rys. 2). W pozostałych latach udział krzyżówki w ugrupowaniach ptaków wodnych wynosił od 63,8% (w 1997 r.) do 90,8% (w 1989 r.). Pomimo wysokiej liczebności, udział krzyżówki na Wiśle był niższy niż w ugrupowaniach na innych rzekach Lubelszczyzny (Piotrowska i in., w przygot.). Rożeniec Anas acuta. Pojedyncze ptaki stwierdzono w okolicy Kamienia w pobliżu ujścia Kamiennej w r. 1994 (A. Stanecki) i w 1998 (M. Furmanek). Głowienka Aythya ferina. Obserwowana zaledwie w 5 sezonach, najliczniej 13 os. w ciepłym styczniu 1989 (rys. 1). Czernica Aythya fuligula. Notowana częściej od głowienki. Najliczniejsza w ciepłe zimy: w r. 1991 25 os. i w 1990 16 os. Ogorzałka Aythya marila. Stwierdzona trzykrotnie: w r. 1991 4 os. poniżej Annopola, w 1997 3 os. w rejonie Włostowic (T. Łojek) i w 2000 2 os. koło Kamienia (M. Furmanek). Gągoł Bucephala clangula. Obserwowany każdej zimy w przeciętnym zagęszczeniu 4,8 os./5 km biegu rzeki. W r. 1987 jego udział w ugrupowaniu sięgał 21%, podczas gdy w 1989 tylko 0,6%. Najliczniejszy był w roku 2000 359 os. i w 1999 307 os. (tab. 2). Bielaczek Mergus albellus. Zimuje regularnie, ale jego liczebność jest niewielka i w zależności od roku wynosi od 1 do kilkunastu osobników. Wyjątkowo obserwowano 31 os. w r. 1985 i 28 w 1986. Jego udział w ugrupowaniu sięgał 3,9%. Szlachar Mergus serrator. Dwa ptaki obserwowano w r. 1991 k. Annopola. Nurogęś Mergus merganser. Poza krzyżówką jest najliczniej zimującym gatunkiem na lubelskim odcinku Wisły. Najwyższą liczebność 1140 os. odnotowano w r. 1994, a powyżej 700 os. w latach: 1988, 1993 i 1999 (tab. 2). Największą koncentrację 298 ptaków stwierdzono w r. 1997 powyżej Zawichostu (J. Wójciak). Pomijając odbiegający od normy rok 1987 udział nurogęsia wynosił od 3,8% w r. 1989 do 25,5% w 1997, przy czym w pierwszej połowie okresu badań był niższy niż w latach 90. 141
Bielik Haliaeetus albicilla. Łącznie obserwowano 36 ptaków, a przy uwzględnieniu obserwacji prowadzonych z samolotu w r. 1995 43 os. Bieliki obserwowano niemal corocznie, maksymalnie 9 os. w r. 1997 i 7 os. w 2000. Wiąże się to ze wzrostem jego populacji lęgowej na Lubelszczyźnie (Wójciak 2000). Wisła należy do ważniejszych miejsc zimowania bielika w Polsce (Buczek 1992). Kokoszka Gallinula chloropus. Jedyna obserwacja pochodzi z r. 1993, gdy powyżej Zawichostu widziano 1 ptaka (J. Wójciak). Ponadto pojedyncze ptaki obserwowano na kanale w bezpośrednim sąsiedztwie Wisły (M. Piotrowska) i na zbiorniku wód zrzutowych Zakładów Azotowych Puławy (S. Ligęza). Łyska Fulica atra. Obserwowana na rzece tylko w latach: 1991, 1994 i 1997. W sąsiedztwie zbiornika wód zrzutowych Zakładów Azotowych Puławy była znacznie liczniejsza zwykle 10 50 os. (S. Ligęza). Samotnik Tringa ochropus. Obserwowany dwukrotnie: 1 os. w r. 1990 i 2 koło Kępy Choteckiej w r. 1994 (T. Buczek). Mewy Larus sp. (śmieszka L. ridibundus, mewa pospolita L. canus, mewa srebrzysta L. argentatus, mewa mała L. minutus). Trzy pierwsze gatunki były obserwowane prawie corocznie na Wiśle (tab. 2), ale ich udział w ugrupowaniu rzadko przekraczał 1%. Mewę małą odnotowano wyjątkowo w r. 1986. Zimorodek Alcedo atthis. Najliczniejszy w latach 1991 1992 i 1995 (tab. 2). Większość osobników przebywa prawdopodobnie w bocznych korytach, często w miejscach trudno dostępnych dla obserwatorów, dlatego jego liczebność jest zaniżona. W ciągu 16 lat prowadzenia styczniowych liczeń na Wiśle obserwowano 33 gatunki ptaków wodnych. W poszczególnych latach zimowało od 6 (w zimnym r. 1987) do 22 (w ciepłym r. 1994) gatunków (tab. 1). Najwięcej ptaków zimowało na Wiśle w ciepłym styczniu 1988 r. łącznie ponad 12 tysięcy os. i w 1990 prawie 12 tysięcy os. (tab. 1), a najmniej w bardzo mroźnym styczniu 1987 zaledwie 252 os. (rys. 2, tab. 1). 142
Najliczniej zimującym gatunkiem we wszystkich latach (z wyjątkiem najzimniejszego 1987), była krzyżówka (tab. 2, rys. 3). Drugim pod względem liczebności gatunkiem był nurogęś, a do grupy dominantów należały również: gągoł, czapla siwa i cyraneczka. Na liczebność ptaków zimujących na Wiśle mają wpływ warunki meteorologiczne, zwłaszcza temperatura i stopień zlodzenia w okresie liczeń i bezpośrednio przed nimi. Wysoką liczebność odnotowuje się, gdy mniejsze rzeki i okoliczne zbiorniki wodne zamarzają. W zimy najcieplejsze wzrasta liczba obserwowanych gatunków, podobnie jak na Śląsku (Czapulak & Betleja 1998). Natomiast wzrost liczby osobników uwarunkowany jest dostępnością innych atrakcyjnych zimowisk położonych w pobliżu. Najwięcej ptaków zimowało na Wiśle w latach 1988 i 1990, kiedy to styczeń należał do łagodnych, lecz stawy, jeziora, małe rzeki były zamarznięte i większość ptaków koncentrowała się na Wiśle (rys. 2, tab. 1). Do czynników antropogennych wywierających znaczący wpływ na liczebność zimujących ptaków należy zaliczyć wypływ podgrzanej wody z huty Stalowa Wola, która spływając Sanem ociepla górny odcinek Wisły. Również na Śląsku w najsurowsze zimy większość ptaków przebywała na pozbawionej lodu górnej Odrze (Czapulak & Stawarczyk 1988). Czynnikiem lokalnie zaburzającym wyniki liczeń było polowanie w okolicy Włostowic w r. 1995, kiedy to ptaki zostały wypłoszone i przynajmniej część z nich odleciała poza Wisłę (P. Safader). Różnica liczebności zimujących ptaków pomiędzy latami o najwyższej i najniższej liczebności była 2,6-krotna (1988 i 1989), a nawet 3,2-krotna (1988 i 2000) (tab. 1). W tych 143
samych latach odnotowano równie wysokie liczebności w całej Polsce (Dombrowski et al. 1993). Największe różnice ilościowe zaznaczyły się u krzyżówki, której liczebność była ponad 5 razy wyższa w latach 1988 i 1990, niż np. w latach 1985, 1996, 1997 czy 2000. W kolejnych latach dawał się zauważyć coraz niższy udział tego gatunku w całości zgrupowania (tab. 2). U innych gatunków tak dużych różnic nie odnotowano. Pod względem liczby gatunków wyjątkowa była łagodna zima 1994 roku (brak zlodzenia na Wiśle i zamarzniecie innych mniejszych zbiorników), gdy stwierdzono zimowanie aż 22 gatunków. Jest to jednak niewiele w porównaniu z Odrą w granicach Śląska, gdzie np. w r. 1989 odnotowano aż 35 gatunków (Czapulak 1991). Zależności między warunkami meteorologicznymi (temperatura, stopień zlodzenia) u niektórych gatunków zimujących na rzekach stwierdzono w r. 1990 na Nizinie Mazowieckiej (Dombrowski et al. 1997) i na Śląsku (Czapulak & Betleja 1998), zwłaszcza u czapli siwej, krzyżówki, cyraneczki i mewy pospolitej. Zagęszczenie wszystkich gatunków w przeliczeniu na 5 km odcinek Wisły było najwyższe w r. 1990 i wynosiło 843 ptaki i w 1988 611 ptaków, zaś najniższe w r. 1987 roku 21 ptaków, a także w 1985, 1996 i 1997 po 110 125 ptaków (tab. 1) a więc w najbardziej mroźne zimy. Porównując wyniki obserwacji prowadzonych w r. 1995 z ziemi i z samolotu stwierdzono, że zarówno liczebność, jak zagęszczenie na 5 km biegu rzeki były nieco wyższe przy liczeniach z samolotu (tab. 3). W przypadku najliczniejszych gatunków krzyżówki, gągoła i nurogęsia uzyskano nieco wyższe zagęszczenia na 5 km biegu rzeki z samolotu niż z ziemi (tab. 3), natomiast dla cyraneczki różnica ta byłą prawie sześciokrotna, a dla łabędzia niemego 2,4-krotna. Największa różnica wystąpiła w przypadku bielika z ziemi obserwowano tylko jednego, natomiast z powietrza aż 7 osobników. Wynika z tego, że na Wiśle Tabela 3. Porównanie liczebności i zagęszczenia poszczególnych gatunków ptaków na 5 km rzeki podczas obserwacji z ziemi i z samolotu w styczniu 1995 roku Table 3. Comparison of the numbers and densities of particular bird species per 5 km of the river course assessed from land and from an airplane in January1995 (1) species, (2) counts from land, (3) counts from an airplane, (4) total, (5) number of species Gatunek (1) Obserwacje z ziemi (2) Obserwacje z samolotu (3) N os./5 km N os./5 km T. ruficollis1 A. cinerea 147 9,8 178 11,9 C. olor 21 1,4 65 4,3 A. crecca 20 1,3 119 7,9 A. platyrhynchos 2565 171,0 3028 201,9 B. clangula 124 8,3 136 9,1 M. albellus 3 0,2 2 M. merganser 341 22,7 485 32,3 H. albicilla 1 7 0,5 L. ridibundus 6 0,4 1 L. canus 6 0,4 2 L. argentatus 15 1,0 A. atthis 9 0,6 Razem /średnio (4) 3259 217,3 4023 268,2 Liczba gatunków (5) 13 10 144
prawdopodobnie liczebność niektórych gatunków ptaków jest znacznie zaniżana podczas liczeń metodą standardową. Jest to spowodowane charakterem rzeki dużą szerokością koryta, krętym biegiem, obecnością wysp porośniętych roślinnością krzewiastą i drzewiastą, które utrudniają lub czasami uniemożliwiają obserwacje. Ptaki niewidoczne z brzegu z łatwością można dostrzec z powietrza, zwłaszcza że z samolotu obserwacje mogą prowadzić jednocześnie dwie osoby liczące ptaki znajdujące się np. po obu stronach dużej wyspy. Obserwacje z powietrza mają też swoje wady, gdyż nie pozwalają na wykrywanie niewielkich gatunków, takich jak np. perkozek i zimorodek, co spowodowało, że liczba gatunków dostrzeżonych z ziemi była wyższa (13) niż z powietrza (10). Choć na wschodzie Polski i na lubelskim odcinku Wisły zimuje znacznie mniej gatunków ptaków i osiągają one znacznie mniejsze liczebności niż na rzekach w zachodniej części kraju (Czapulak 1991, Dombrowski et al.1993, Staszewski & Czeraszkiewicz 2001), to w tej części kraju Wisła jest dla wielu gatunków ptaków wodnych ważnym zimowiskiem (Dombrowski 1994). W liczeniach prowadzonych na Wiśle, niejednokrotnie w bardzo trudnych warunkach terenowych w ciągu 16 lat uczestniczyli przede wszystkim: Tomasz Buczek, Piotr Deptuś, Michał Furmanek, Marek Kamola, Jarosław Krogulec, Sławomir Ligęza, Małgorzata Piotrowska, Michał Piskorski, Marcin Przepiórka, Piotr Safader, Marcin Urban, Jarosław Wawerski, Janusz Wójciak oraz Waldemar Biaduń, Maciej Buczek, Joanna Chylisz, Magdalena Grudzińska, Wojciech Gibaszek, Grzegorz Grzywaczewski, Artur Kawa, Małgorzata Kołduj, Ignacy Kitowski, Grzegorz Leśniewski, Janusz Kląskowski, Małgorzata Kołodziej, Tomasz Łojek, Małgorzata Mazur, Michał Miazga, Beata Niedźwiedź, Tomasz Ostrowski, Gerard Potakiewicz, Artur Poppe, Grzegorz Piotrowski, Rafał Siek, Artur Stanecki, Jarosław Wiącek, Hanna Wójciak wszystkim im, a zwłaszcza Januszowi Wójciakowi koordynatorowi liczeń do r. 1990 składam serdeczne podziękowania. Summary: Wintering of waterfowl on the middle Vistula in 1985 2000. In 1985 2000 countsof waterfowl were conducted in the 2nd decade of January along a 103-km-long section of the middle Vistula between the outletsof the riverssun and Wieprz. A total of 33 speciesof waterfowl were recorded, but only 6 in the coldest 1987 and 22 species in the warmest 1994. The highest number of wintering birds were noted in 1988 over 12 thousand and 1990 almost 12 thousand individuals. The most abundant wintering specieswasthe Mallard Anas platyrhynchos, with a share from 63.8% (1997) to 90.8% (1989) of the whole assemblage. The Goosander Mergus merganser (1140 at the maximum) and Grey Heron Aredea cinerea (up to 343 inds) occurred each year, other regularly wintering birds including the Goldeneye Bucephala clangula,teala. crecca,smewm. albellus, Mute Swan Cygnus olor, White-tailed Eagle Haliaeetus albicilla, Black-headed Gull Larus ridibundus, Common Gull L. canus, Herring Gull L. argentatus and Kingfisher Alcedo atthis. The Red-throated Diver Gavia stellata, Black-necked Grebe Podiceps nigricollis, Bittern Botaurus stellaris, Great Egret Egretta alba, Whooper Swan C. cygnus, Wigeon A. penelope, Pintail A. acuta, Red-breasted Merganser M. serrator, Green Sandpiper Tringa ochropus and Little Gull L. minutus were observed to winter sporadically. The total density per 5 km of the river was the highest in 1990 843 inds, and the lowest in 1987 21 inds. The 1995 counts from an aeroplane revealed slightly higher abundance of the Mallard, Goosander and Goldeneye whereas considerably higher numbersof the Teal, Mute Swan and White-tailed Eagle than the resultsobtained when the birdswere counted from the bank. Compared with 13 species recorded from land, only 10 were observed from air. The abundance of waterbirds on the Vistula depended on the temperature in the 1st decade of January and the extent to which the neighbouring smaller rivers, lakes, ponds and other water reservoirs were covered by ice. The largest concentrationsof birdswintering on the middle Vistula were noted when January wasmild, and the water reservoirsin the vicinity frozen (1988 and 1990). Locally, the abundance of birdswasaffected by human activity run-off of warmed waters(no ice-cover) and hunting (scaring). 145
Literatura Buczek T. 1999. Wintering White-Tailed Eagles (Halieatus albicilla) in Poland. Ring. 14: 77 88. Czapulak A., Stawarczyk T. 1988. Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w latach 1985 1987. Ptaki Śląska 6: 25 42. Czapulak A. 1991. Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w latach 1988 1989. Ptaki Śląska 8: 118 131. Czapulak A., Betleja J. 1998. Zimowanie ptaków wodnych na Śląsku w latach 1990 1995. Ptaki Śląska 12: 127-143. Delany S., ReyesC., Hubert E., Phil S., ResE., Haanstra L., Strien A. 1999. Resultsfrom the International Waterbird Census in the Western Palearctic and Southwest Asia 1995 and 1996. WIP No. 54. Dombrowski A., Kot H., Zyska P. 1985. Rozmieszczenie i liczebność zimujących ptaków wodno-błotnych w dorzeczu środkowej i dolnej Wisły. Not. Orn. 26: 123 148. Dombrowski A., Kot H., Zyska P. 1993. Liczebność ptaków wodnych zimujących w Polsce w latach 1988-1990. Not. Orn. 34: 5 21. Dombrowski A. 1994. Znaczenie śródlądzia Polski w zimowaniu ptaków wodnych. Not. Orn. 35: 115 125. Kondracki J. 1981. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Kot H., Zyska P., Dombrowski A. 1987. Liczebność i rozmieszczenie ptaków wodnych zimujących w Polsce w styczniu 1985 roku. Not. Orn. 28: 17 48. Miesięczny Przegląd Meteorologiczny IMGW. 1985-2000. Nr 1. Staszewski A., Czeraszkiewicz R. 2001. Rozmieszczenie i liczebność gęsi w Polsce podczas jesiennej migracji i zimowania w latach 1991 1997. Not. Orn. 42: 15 35. Wiącek J. 1994. Obserwacje łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus na Lubelszczyźnie. Chrońmy Przyrodę Ojczystą. 1: 94 96. Wójciak J. (w druku). Ptaki drapieżne objęte ochroną strefową na Lubelszczyźnie. Mat. Sympozjum Ptaki drapieżne badania i ochrona, Puławy 1998. Zyska P., Dombrowski A., Kot H., Rzępała M. 1990. Akcja zimowego liczenia ptaków wodnych 1985 1987. Not. Orn. 31: 113 131. Kartoteka Gniazd i Lęgów 25 lat pracy Małgorzata Piotrowska Tatarakowa 8/60, 20-541 Lublin e-mail: malgosiapio@poczta.onet.pl W roku 1978 Zakład Ekologii Ptaków Uniwersytetu Wrocławskiego rozpoczął, korzystając z pomocy współpracowników, głównie ornitologów amatorów, tworzenie banku danych o biologii rozrodu ptaków Polski Kartoteki Gniazd i Lęgów. Przez 25 lat udało się zgromadzić w Kartotece prawie 85 tysięcy kart gniazdowych z informacjami o lęgach ptaków. Sprawozdania dotyczące kolejnych okresów publikowane były w Notatkach Ornitologicznych (Wesołowski 1981, Wesołowski & Czapulak 1985, 1988, 1993a, Wesołowski & Orłowska 1996). Obecne sprawozdanie obejmuje całe ćwierćwiecze pracy Kartoteki. Liczba nadsyłanych rocznie kart wahała się między 1900 a 2600. Liczba Współpracowników Kartoteki początkowo wzrastała, by osiągnąć maksimum w 1987, kiedy to 179 osób nadesłało karty gniazdowe. Później liczba współpracowników zmalała i ustabilizowała się na poziomie 85 95 osób rocznie. W Kartotece znajdują się dane dotyczące 213 gatunków ptaków (tab. 1). Wziąwszy pod uwagę, że w wieku 20. w Polsce gniazdowało regularniej ok. 228 gatunków ptaków (L. Tomiałojć, inf. ustna), stanowi to około 93% naszych gatunków lęgowych. 146
Tabela 1. Liczba kart gniazdowych otrzymanych przez Kartotekę Gniazd i Lęgów w latach 1978 2002. Liczba kart podanych w kolumnie Przed 1995 nie zawsze odpowiada danym opublikowanym w poprzednim sprawozdaniu, gdyż ujęto tu również karty otrzymane po opublikowaniu tego raportu. Table 1. Number of nest cards received bythe Polish Nest Record Scheme in the years 1978 2002. Values in the pre 1995 column of the Table do not always match those published in the previous report, as some extra records for the past years were also received and included there. (1) species, (2) before 1995, (3) total. Gatunek (1) Przed 1995 (2) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Razem (3) Tachybaptus ruficollis 221 14 5 6 6 252 Podiceps cristatus 1424 32 42 40 27 1565 Podiceps grisegena 263 7 11 2 0 283 Podiceps nigricollis 820 3 2 0 9 834 Phalacrocorax carbo 62 3 0 59 0 124 Botaurus stellaris 198 1 0 0 5 204 Ixobrychus minutus 64 2 0 1 2 69 Nycticorax nycticorax 38 0 0 3 0 41 Ardea cinerea 93 0 3 9 0 105 Ardea purpurea 2 0 0 0 0 2 Ciconia nigra 288 14 12 13 1 328 Ciconia ciconia 1835 253 182 217 132 2619 Cygnus olor 951 37 79 44 23 1134 Cygnus cygnus 5 0 2 1 3 11 Anser anser 260 6 17 7 10 300 Tadorna tadorna 1 0 0 1 0 2 Anas strepera 45 0 1 7 1 54 Anas crecca 10 0 0 0 0 10 Anas platyrhynchos 1079 32 19 25 8 1163 Anas acuta 18 3 0 0 0 21 Anas querquedula 81 9 0 3 0 93 Anas clypeata 59 12 1 2 0 74 Netta rufina 2 0 0 0 0 2 Aythya ferina 349 5 5 5 4 368 Aythya nyroca 39 0 0 0 1 40 Aythya fuligula 325 1 23 6 3 358 Aythya marila 0 1 0 0 0 1 Bucephala clangula 33 7 3 0 1 44 Mergus merganser 18 4 0 0 1 23 Pernis apivorus 28 3 3 1 1 36 Milvus migrans 84 3 5 1 1 94 Milvus milvus 34 6 10 4 1 55 Haliaeetus albicilla 38 4 6 1 0 49 Circaetus gallicus 4 0 0 0 0 4 Circus aeruginosus 499 31 26 3 2 561 Circus cyaneus 6 0 0 0 0 6 Circus pygargus 45 2 3 1 0 51 147
Gatunek (1) Przed 1995 (2) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Razem (3) Accipiter gentilis 465 68 18 5 8 564 Accipiter nisus 100 11 5 5 9 130 Buteo buteo 929 76 66 45 30 1146 Aquila pomarina 89 28 28 31 1 177 Pandion haliaetus 6 0 2 0 0 8 Falco tinnunculus 165 12 7 11 3 198 Falco subbuteo 48 4 2 5 3 62 Bonasa bonasia 3 1 1 1 2 8 Tetrao tetrix 2 0 0 0 0 2 Perdix perdix 56 6 1 0 0 63 Coturnix coturnix 5 0 1 0 0 6 Phasianus colchicus 78 2 2 2 3 87 Rallus aquaticus 38 3 0 2 1 44 Porzana porzana 9 0 0 0 0 9 ntblporzana parva 10 0 0 0 0 10 Crex crex 2 0 3 0 0 5 Gallinula chloropus 146 9 5 9 9 178 Fulica atra 2780 69 92 90 39 3070 Grus grus 117 21 20 14 10 182 Haematopus ostralegus 5 1 3 2 0 11 Burhinus oedicnemus 3 0 0 0 0 3 Charadrius dubius 354 23 15 14 6 412 Charadrius hiaticula 198 19 15 1 3 236 Vanellus vanellus 1487 48 39 33 11 1618 Calidris alpina 15 0 1 0 0 16 Philomachus pugnax 34 1 0 0 0 35 Lymnocryptes minimus 2 0 0 0 0 2 Gallinago gallinago 159 2 1 2 1 165 Gallinago media 7 0 1 0 0 8 Scolopax rusticola 16 2 0 1 2 21 Limosa limosa 311 26 2 4 2 345 Numenius arquata 16 1 0 0 0 17 Tringa totanus 108 19 5 7 3 142 Tringa ochropus 12 2 2 2 0 18 Actitis hypoleucos 13 4 1 0 0 18 Larus melanocephalus 1 0 0 2 0 3 Larus minutus 14 0 3 0 0 17 Larus ridibundus 4068 14 60 136 11 4289 Larus canus 1204 8 7 6 10 1235 Larus argentatus 238 51 100 13 0 402 Larus cachinnans 1 0 0 0 0 1 Sterna sandvicensis 1 0 0 0 0 1 Sterna hirundo 1956 18 15 42 16 2047 Sterna albifrons 462 8 5 1 3 479 Chlidonias hybridus 26 14 10 72 57 179 148
Gatunek (1) Przed 1995 (2) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Razem (3) Chlidonias niger 274 3 24 18 15 334 Chlidonias leucopterus 57 9 0 13 0 79 Columba livia 0 2 0 0 0 2 Columba oenas 37 1 1 5 1 45 Columba palumbus 773 79 79 68 25 1024 Streptopelia decaocto 1168 87 149 109 39 1552 Streptopelia turtur 49 4 1 0 0 54 Cuculus canorus 133 4 0 3 3 143 Tyto alba 19 3 2 2 4 30 Bubo bubo 27 6 1 0 0 34 Glaucidium passerinum 2 6 1 3 0 12 Athene noctua 7 1 1 3 0 12 Strix aluco 86 5 4 3 5 103 Strix uralensis 7 0 0 0 0 7 Asio otus 189 10 7 5 3 214 Asio flammeus 2 0 0 0 0 2 Aegolius funereus 0 1 0 0 0 1 Caprimulgus europaeus 18 3 2 0 0 23 Apus apus 52 6 11 15 6 90 Alcedo atthis 71 7 5 13 9 105 Merops apiaster 80 0 1 5 0 86 Coracias garrulus 28 1 0 0 0 29 Upupa epops 16 1 1 1 0 19 Jynx torquilla 72 8 4 11 5 100 Picus canus 9 2 1 4 4 20 Picus viridis 29 3 3 3 0 38 Dryocopus martius 79 7 7 4 4 101 Dendrocopos major 604 77 80 163 138 1062 Dendrocopos syriacus 24 5 5 1 0 35 Dendrocopos medius 172 25 15 37 35 284 Dendrocopos leucotos 46 8 5 9 7 75 Dendrocopos minor 96 11 18 13 10 148 Picoides tridactylus 35 3 2 3 5 48 Galerida cristata 26 3 0 1 1 31 Lullula arborea 21 2 2 0 0 25 Alauda arvensis 243 16 7 4 4 274 Riparia riparia 137 13 16 35 5 206 Hirundo rustica 1255 59 59 53 38 1464 Delichon urbica 937 50 113 37 21 1158 Anthus campestris 11 0 1 0 0 12 Anthus trivialis 183 6 6 2 3 200 Anthus pratensis 191 6 44 7 8 256 Anthus spinoletta 1 0 0 3 0 4 Motacilla flava 101 5 3 2 3 114 Motacilla citreola 1 0 15 2 7 25 149
Gatunek (1) Przed 1995 (2) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Razem (3) Motacilla cinerea 73 7 9 7 6 102 Motacilla alba 321 26 33 17 11 408 Cinclus cinclus 32 1 0 4 0 37 Troglodytes troglodytes 463 25 29 43 38 598 Prunella modularis 488 13 9 14 10 534 Prunella collaris 1 0 0 1 0 2 Erithacus rubecula 390 28 25 32 29 504 Luscinia luscinia 45 1 3 2 0 51 Luscinia megarhynchos 30 2 5 7 0 44 Luscinia svecica 5 0 0 1 0 6 Phoenicurus ochruros 479 48 46 57 27 657 Phoenicurus phoenicurus 218 32 24 18 9 301 Saxicola rubetra 161 3 4 2 5 175 Saxicola torquata 36 2 7 2 2 49 Oenanthe oenanthe 62 4 1 3 1 71 Turdus torquatus 4 0 0 1 0 5 Turdus merula 4069 237 268 227 235 5036 Turdus pilaris 1265 198 179 137 15 1794 Turdus philomelos 3780 187 126 189 134 4416 Turdus iliacus 67 4 2 1 0 74 Turdus viscivorus 49 4 2 2 1 58 Locustella naevia 12 1 1 1 0 15 Locustella fluviatilis 4 2 0 0 0 6 Locustella luscinioides 15 0 0 0 1 16 Acrocephalus paludicola 1 0 0 1 0 2 Acrocephalus schoenobaenus 108 1 2 2 0 113 Acrocephalus palustris 216 11 9 0 6 242 Acrocephalus scirpaceus 266 3 3 12 8 292 Acrocephalus arundinaceus 376 15 4 5 4 404 Hippolais icterina 333 15 35 7 13 403 Sylvia nisoria 90 4 5 10 3 112 Sylvia curruca 348 31 13 12 5 409 Sylvia communis 338 21 15 18 5 397 Sylvia borin 336 12 11 9 6 374 Sylvia atricapilla 872 61 113 101 86 1233 Phylloscopus sibilatrix 1108 66 35 41 70 1320 Phylloscopus collybita 491 23 20 16 43 593 Phylloscopus trochilus 126 7 3 5 1 142 Regulus regulus 21 1 0 1 0 23 Regulus ignicapillus 1 0 0 0 0 1 Muscicapa striata 472 41 46 23 14 596 Ficedula parva 31 3 4 0 4 42 Ficedula albicollis 477 80 68 113 181 919 Ficedula hypoleuca 739 26 36 23 23 847 Panurus biarmicus 17 2 3 2 4 28 150
Gatunek (1) Przed 1995 (2) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Razem (3) Aegithalos caudatus 173 11 9 25 24 242 Parus palustris 381 83 93 83 131 771 Parus montanus 59 1 2 2 3 67 Parus cristatus 128 8 7 9 19 171 Parus ater 183 15 7 10 40 255 Parus caeruleus 1054 162 98 124 108 1546 Parus major 2489 104 141 203 200 3137 Sitta europaea 996 75 100 89 94 1354 Certhia familiaris 388 21 19 56 38 522 Certhia brachydactyla 53 0 5 8 4 70 Remiz pendulinus 397 11 6 13 12 439 Oriolus oriolus 59 6 2 1 2 70 Lanius collurio 853 119 66 69 53 1160 Lanius minor 2 0 1 0 0 3 Lanius excubitor 56 8 6 6 6 82 Lanius senator 2 0 0 0 0 2 Garrulus glandarius 277 15 9 12 8 321 Pica pica 1711 151 115 72 23 2072 Nucifraga caryocatactes 11 0 1 4 0 16 Corvus monedula 136 30 79 70 2 317 Corvus frugilegus 475 77 40 20 132 744 Corvus corone 506 23 25 13 5 572 Corvus corax 329 45 32 32 15 453 Sturnus vulgaris 160 61 78 77 166 542 Passer domesticus 0 0 3 6 2 11 Passer montanus 7 3 8 31 42 91 Fringilla coelebs 2423 140 117 126 123 2929 Serinus serinus 142 22 9 12 5 190 Carduelis chloris 792 49 53 29 14 937 Carduelis carduelis 203 17 32 16 8 276 Carduelis spinus 4 2 0 0 1 7 Carduelis cannabina 1195 61 62 69 32 1419 Carduelis flammea 2 0 0 0 0 2 Loxia curvirostra 3 0 0 0 1 4 Carpodacus erythrinus 98 6 6 5 2 117 Pyrrhula pyrrhula 104 1 3 2 5 115 Coccothraustes coccothraustes 272 23 38 29 40 402 Emberiza citrinella 601 27 23 39 24 714 Emberiza hortulana 22 2 1 2 0 27 Emberiza schoeniclus 388 10 15 11 11 435 Miliaria calandra 36 2 2 0 0 40 Razem (3) 68454 4253 4205 4224 3288 84424 151
Najliczniej reprezentowanymi w zbiorach gatunkami są kos Turdus merula ponad 5000 kart, oraz śpiewak T.philomelos i śmieszka Larus ridibundus po ponad 4000 kart (tab. 1). Poza nimi w pierwszej dziesiątce znajdują się jeszcze dwa gatunki ptaków leśnych: zięba Fringilla coelebs i bogatka Parus major, dwa gatunki ptaków wodnych: łyska Fulica atra i rybitwa rzeczna Sterna hirundo, i trzy gatunki krajobrazu kulturowego: bocian biały Ciconia ciconia, sroka Pica pica i kwiczoł T. pilaris. Wszystkie te gatunki poza bocianem należały do dziesiątki najliczniejszych gatunków już poprzednio. W sumie więcej niż 1000 kart udało się zgromadzić dla 27 gatunków ptaków. Pierwsze prace, w których wykorzystano materiały Kartoteki Gniazd i Lęgów zaczęły się ukazywać pod koniec lat 80. Analizowano w nich gnieżdżenie pokrzewek (Bocheński 1985), drozdów (Czapulak & Wesołowski 1986), sroki (Jerzak 1988) i pokrzywnicy Prunela modularis (Tomek 1988). Kolejne opracowania dotyczyły śpiewaka (Tomiałojć 1992), gąsiorka Lanius collurio (Matyjasiak 1995) i raniuszka Aegithalos caudatus (Wesołowski & Czuchra 2000). W dużej skali materiały Kartoteki wykorzystano w regionalnej monografii Ptaki Śląska (Dyrcz et al. 1991). Znalazły się w niej, pochodzące ze Śląska dane o 76 gatunkach, od perkozów po ptaki wróblowe. Z kolei dane o biologii rozrodu muchołówek, sikor, kowalika Sitta europaea, raniuszka i łuszczaków z całego obszaru Polski (łącznie 28 gatunków) zostały opracowane przez L. Tomiałojcia i włączone do kolejnych tomów monumentalnej serii Handbuch der Vögel Mitteleuropas (Glutz v. Blotzheim & Bauer 1993, 1997). Najnowszą publikacją powstałą w oparciu o materiały Kartoteki Gniazd i Lęgów jest wykonana przez Piotra Tryjanowskiego (2002) analiza pory rozpoczynania lęgów i wielkości zniesień gąsiorka na Śląsku na początku 20. wieku i obecnie. Dzięki zachowanym zbiorom muzealnym i wieloletniej aktywności Pana Romana Pieły, możliwe było zestawienie serii obserwacji pochodzących prawie z tego samego obszaru, zebranych w odstępie osiemdziesięciu lat. Okazało się, że nic się tu nie zmieniło, zarówno na początku 20. wieku, jak i pod koniec stulecia gąsiorki składały przeciętnie pięć jaj i przystępowały do lęgów średnio około 26.05. (Tryjanowski 2002). W sumie, w ciągu całego ćwierćwiecza wykorzystano do analiz informacje o lęgach 81 gatunków (ponad 1/3 z wszystkich gniazdujących w Polsce). Najcenniejszym zasobem Kartoteki są jej honorowi Współpracownicy, którzy bezinteresownie poświęcają swój czas i środki by pomnażać wiedzę o biologii rozrodu ptaków Polski. Od samego początku, przez całe 25 lat w programie uczestniczyli Wiesław Kostyrko (Poznań), Stanisław Kuźniak (Leszno), Wiesław Tabisz (Wałbrzych), oraz Dorota i Jerzy Zawadzcy (Radom). Do seniorów (20 i więcej sezonów) należą również Józef Ciosek (Rzeszów), Aleksander Drewnik Poznań), Roman Pieła (Pogrzebień), Mirosław Przydryga (Szamocin) i Piotr Różyc (Chełm). Przez dziesięć i więcej sezonów nadsyłali karty gniazdowe również Sławomir Chmielewski (Mogielnica), Jerzy Gotzman (Warszawa), Izabela Kusion (Wrocław), Marian Lewandowski (Gostyń), Włodzimierz Meissner (Gdańsk), Jarosław Potapowicz (Augustów), Piotr Klukiewicz (Giżycko), Alfred Rosler (Sława), Tadeusz Drazny (Wrocław), Andrzej Górski (Olsztyn), Zbigniew Kukliński (Koszalin), Artur Staszewski (Goleniów), Robert Kruszyk (Jastrzębie Zdrój), Ewald Ranoszek (Milicz), Joachim Siekiera (Żywocice), Piotr Woźniak (Wałbrzych), Czesław Kamerdyn (Karsznice), Romuald Mikusek (Bystrzyca Kłodzka), Piotr Olszewski (Sztum), Przemysław Stefański (Gniewkowo), Piotr Tadeusz (Alwernia), Adam Garbowski (Łagiewniki), Grzegorz Kiljan (Wełtyń), Marcin Pisula (Kolbudy), Grzegorz Hebda (Opole), Przemysław Kunysz (Przemyśl), Przemysław Żurawlew (Chocz), Robert Kuryluk (Hanna), Mateusz Ściborski (Sopot), Mirosław Rzępała (Siedlce), Piotr Walendziak (Nidzica), Marcin Wężyk (Piotrków Trybunalski), Henryk Kurek (Przemyśl), Piotr Potworowski (Wolsztyn), Ireneusz Ratajczyk (Kołobrzeg), Edmund Spierewka (Męcikał). W sumie 168 osób nadsyłało karty gniazdowe przez pięć i więcej sezonów, pozostałych 437 Współpra- 152
cowników przysłało karty jeden do czterech razy. W sumie, w ciągu całych 25 lat nadeszły dane od 605 osób. Wszystkim Współpracownikom Kartoteki Gniazd i Lęgów, niezależnie od stażu, należy się wielkie uznanie, bez ich wysiłku zgromadzenie tylu informacji nie byłoby możliwe. Istnienie Kartoteki nie byłoby też możliwe bez pracy centrali, Początkowo bieżącą obsługą Kartoteki (wysyłanie i odbiór kart, korespondencja, włączanie kart do zbiorów) zajmowali się Tomasz Wesołowski i Andrzej Czapulak. W roku 1989 ciężar bieżącej obsługi Kartoteki przejęła Beata Orłowska. W roku 1998 nastąpiła kolejna zmiana, Beatę zastąpiła Monika Czuchra, która sprawami Kartoteki zajmuje się również obecnie. Także sposób pracy ulegał z czasem zmianom. Kartoteka Gniazd i Lęgów rozpoczynała pracą w epoce przedkomputerowej, w połowie lat 90. administracyjna obsługa została skomupteryzowana. Stopniowo, w miarę opracowywania nowych danych również informacje z kart gniazdowych przekształcane są na format elektroniczny. Nadal jednak, większość zbiorów Kartoteki jest dostępna wyłącznie w formie klasycznej ręcznie wypełnionych kart gniazdowych. W ciągu 25 lat, dla wielu gatunków gniazdujących w Polsce ptaków udało się zgromadzić znaczne materiały i sporo dowiedzieć o ich biologii rozrodu. Nie powinno to jednak przesłaniać faktu, że dla większości gatunków zarówno liczba zebranych dotąd kart gniazdowych, jak i tempo ich przybywania są tak niskie, że nie gwarantują w dającej się przewidzieć przyszłości zebrania dostatecznej ilości materiału do poważniejszych analiz. Pomocą w rozwiązaniu tego problemu mogłoby być zwiększenie liczby osób zaangażowanych w zbieranie informacji o lęgach ptaków. Jeśli więc Droga Czytelniczko/Drogi Czytelniku chciałabyś/chciałbyś przyczynić się do lepszego poznania biologii ptaków Polski nadsyłając informacje o znalezionych przez siebie gniazdach, prosimy o kontakt z nami. Czekamy w Zakładzie Ekologii Ptaków Uniwersytetu Wrocławskiego, Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław, tel. 0-71 3754037, fax. 0-71 3222817, e-mail: monczu@biol.uni.wroc.pl Summary. Polish Nest Record Scheme 25 years of activity. The Scheme, established in 1978, operated by the Department of Avian Ecology, of Wrocław University has collected almost 85 thousands nest cards of 213 different species (see Table 1). Data pertaining to 81 of them have been already used in analyses. Publications containing the nest card results are listed in the References. Literatura Bocheński Z. 1985. Gnieżdżenie się pokrzewek z rodzaju Sylvia. Acta zool. cracov. 29: 241 328. Czapulak A., Wesołowski T. 1993. Kartoteka Gniazd i Lęgów lata 1987 1991. Not. Orn. 33: 303 312. Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. Glutz von Blotzheim U.N., Bauer K.M. 1993. Handbuch der Vögel Mitteleuropas. 13/I-III. Aula Verlag, Wiesbaden. Glutz von Blotzheim U.N., Bauer K.M. 1997. Handbuch der Vögel Mitteleuropas. 14/II-III. Aula Verlag, Wiesbaden. Jerzak L. 1988. Lokalizacja i sposób umieszczenia gniazd sroki (Pica pica) w Polsce na terenach pozamiejskich. Not. Orn. 29: 27 41. Matyjasiak P. 1995. Breeding ecology of the Red back Shrike (Lanius collurio) in Poland. Proceedings Western Foundation Vertebrate Zoology 6: 228 234. Tomek T. 1988. The breeding biology of the Dunnock Prunella modularis (Linnaeus, 1758) in the Ojców National Park (South Poland). Acta zool. cracov. 31: 115 166. Tomiałojć L. 1992. Colonization of dry habitatsby the Song Thrush Turdus philomelos: isthe type of nest material an important constraint? Bull. B.O.C. 112: 27 34. 153
Tryjanowski P. 2002. A long term comparison of laying date and clutch size in the Red backed Shrike (Lanius collurio) in Silesia, southern Poland. Acta zool. hung. 48: 101 154. Wesołowski T. 1981. Kartoteka Gniazd i Lęgów trzy lata działalności. Not. Orn. 22: 77 81. Wesołowski T., Czapulak A. 1985. Kartoteka Gniazd i Lęgów lata 1981 1983. Not. Orn. 26: 79 86. Wesołowski T., Czapulak A. 1986. Biologia rozrodu kosa i śpiewaka w Polsce wstępna analiza kart gniazdowych. Not. Orn. 27: 31 60. Wesołowski T., Czapulak A. 1988. Kartoteka Gniazd i Lęgów lata 1984 1986. Not. Orn. 26: 77 83. Wesołowski T., Czapulak A. 1993a. Kartoteka Gniazd i Lęgów lata 1987 1991. Not. Orn. 34: 175 183. Wesołowski T., Czapulak A. 1993b. Kartoteka Gniazd i Lęgów. Instrukcja dla Współpracowników. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. Wesołowski T., Czuchra M. 2000. Ekologia rozrodu raniuszka Aegithalos caudatus analiza polskich kart gniazdowych. Not. Orn. 41: 103 113. Tomasz Wesołowski e-mail: tomwes@biol.uni.wroc.pl Monika Czuchra e-mail: monczu@biol.uni.wroc.pl Zakład Ekologii Ptaków Uniwersytetu Wrocławskiego, Sienkiewicza 21, 50 335 Wrocław Konferencja International Wader Study Group i Workshop on Project Tringa glareola 2000, Jurata, 4 7.10.2002 Coraz częściej polscy ornitolodzy nie tylko biorą udział w międzynarodowych spotkaniach naukowych, ale są ich organizatorami. W dniach 4. 7.10.2002 Grupa Badawcza Ptaków Wodnych KULING i Katedra Ekologii Kręgowców Uniwersytetu Gdańskiego byli gospodarzami międzynarodowego sympozjum poświęconego ptakom siewkowym. Na miejsce corocznego spotkania WSG wybrano uroczo położony ośrodek w Juracie na Helu, dając tym samym po raz drugi okazję (poprzednia Konferencja WSG w Polsce odbyła się w r. 1987) wyrażenia uznania Organizatorom i ornitologom z Polski za ich wkład w poznanie tej grupy ptaków. Wieczorem w piątek prezentacje problemów badawczych rozpoczął referatem dotyczącym problemów ochrony biegusa rdzawego Calidris canutus w miejscach jego głównych szlaków wędrówkowych od Tierra del Fuego po arktyczną Kanadę Larry Niles (USA), dając przedsmak oczekiwaniom uczestników. Następnego dnia oficjalnego otwarcia spotkania dokonał Prezes WSG Herman Hötker (Niemcy) a w imieniu organizatorów wszystkich przybyłych przywitali Włodzimierz Meissner i Magdalena Remisiewicz. Welcome to HEL hasło zapraszające do przyjazdu, zaowocowało uczestnictwem w konferencji 91 osób z 16 krajów. Szczególnie dobrze zapamiętali je Holendrzy, którzy zawitali najliczniej poza organizatorami (17 osób), i którzy najczęściej fotografowali się pod tablica z nazwą miejscowości Hel, gdyż w ich języku tak pisane słowo znaczy piekło. Licznie uczestniczyli także Brytyjczycy (14 osób) i Niemcy (10 osób). Dzięki dobrze skalkulowanym kosztom konferencji i chęci utrzymania ich na jak najniższym poziomie, z możliwości udziału skorzystali badacze z Rosji, Bułgarii, Białorusi i Estonii, co dało okazję wymiany cennych informacji naukowych i doświadczeń. Za takie priorytety brane pod uwagę przy organizacji spotkania należą się Organizatorom słowa uznania. 154
W ciągu dwóch dni zaprezentowano 21 referatów i 16 posterów, przedstawiających badania z zakresu biologii populacyjnej wielu gatunków, migracji, biologii behawioralnej, genetyki i problemów ochrony siewkowych. Niewątpliwie uwagę (przynajmniej moją) zwróciło wystąpienie Ake Lindstroma (Szwecja), który na podstawie danych gromadzonych w ramach programu Swedish Common Breeding Bird Census oraz połowów i obserwacji prowadzonych przez Ottenby Bird Observatory przedstawił długoterminowe (w ciągu ostatnich 30 50 lat) zmiany liczebności 19 gatunków siewkowców (10 lęgowych w Szwecji i 9 przelotnych gatunków arktycznych). Pięć gatunków lęgowych (czajka Vanellus vanellus, kszyk Gallinago gallinago, krwawodziób Tringa totanus, łęczaka T. glareola i kamusznik Arenaria interpress) i 3 migrujące (sieweczka obrożna Charadrius hiaticula, batalion Philomachus pugnax, słonka Scolopax rusticola) odnotowały znaczny spadek liczebności. Referat ten ukazał, że odnotowywany spadek liczebności niektórych z nich w Polsce, może być wywołany nie tylko zmianami lokalnych czynników, ale również oddziaływaniem efektu populacyjnych zmian liczebności w znacznym obszarze zasięgu. Interesującym było wystąpienie Sandry Matanyaire, Kathy Calf i Les Underhill (RPA) przedstawiające metodyczne aspekty możliwości wykorzystania pomiaru masy jaj podczas inkubacji do estymacji czasu rozpoczynania inkubacji. Autorzy na podstawie znanych modeli regresji liniowej, przy użyciu kernel method i metody bootstrap, będącej odmiana symulacji Monte Carlo aproksymowali prawdopodobieństwa rozkładów czasu rozpoczynania wysiadywania i statystyki tych rozkładów. Obliczone statystyki i ich przedziały ufności mogą służyć do formalnych porównań tak uzyskanych danych dla różnych populacji lub danych pochodzących z różnych lat, co ma duże znaczenie praktyczne w badaniach, gdyż uzyskanie takich informacji w pracach terenowych jest bardzo trudne. Metodyczne aspekty opracowane zostały na danych z populacji ostrygojada afrykańskiego Haemantopus moquini, i ciekawym byłoby wykorzystanie takiej metody w badaniach innych gatunków. W niedzielnej, przedpołudniowej sesji uwagę musiał zwrócić również referat Andreya Shubina (Rosja), który zaprezentował badania nad zjawiskiem konkurencji, zachowań agresywnych, obrony terytorium w zależności od dostępności pokarmu dla grupy migrujących i zimujących siewek w dwóch obszarach ich zimowisk: zachodniej części wybrzeża Morza Kaspijskiego oraz stepowych terenach podmokłych w południowo-wschodniej, europejskiej części Rosji. Było to przedstawienie bardzo dobrze przygotowanych metodycznie badań, a bogaty materiał pozwalał autorowi na szereg szczegółowych analiz dotyczących konkurencji międzygatunkowej. Nie sposób omówić tematyki wszystkich pozostałych prezentacji zarówno referatowych jak i plakatowych, ale warto zajrzeć do streszczeń wydanych przez Organizatorów, zwłaszcza, że ilustrowane są przez Michała Skakuja i Cezarego Wójcika, których poczucie humoru przełożone na język grafiki uprzyjemnia doznania naukowe. Ostatniego dnia sesji odbyła się robocza dyskusja poświęcona międzynarodowemu projektowi Tringa glareola 2000. Dyskusję prowadziła Koordynator Projektu Magda Remisiewicz, która syntetycznie przedstawiła uzyskane wyniki badań, zawartość baz danych dotyczących biometrii i wyników liczeń łęczaka W trakcie spotkania omówiono i ustalono zakrestematyczny końcowego opracowania, którego wydanie przewiduje się na rok 2005 jako zeszyt International Wader Studies. Ustalono skład zespołów (3 5 osobowe z różnych krajów) opracowujących poszczególne rozdziały przygotowywanej monografii. Cechą spotkań WSG jest przyjacielska, towarzyska atmosfera wśród uczestników. Spotkanie towarzyskie przygotowane przez Organizatorów Konferencji wszyscy będą pamiętać długo. Swobodne dyskusje przy smaku piwa i chleba ze smalcem, dotyczyły już różnych aspektów wymiany myśli. Atmosfera spotkania iście taneczna, kończyła się pląsami uczestni- 155
ków na parkiecie w godzinach przyzwoitych na poranny wyjazd w teren. Atrakcją były zawody przeciągania liny, w których drużyna z Wielkiej Brytanii w rytm godny mistrzów akademickich osad wioślarskich tego kraju, odrywała od podłogi kolejne, próbujące stawić im czoło drużyny. Nawet zespół Organizatorów mimo znajomości miejsca, nie znalazł w podłożu miejsc, aby się mocniej zakotwiczyć. W niedzielę wyruszyły dwie wycieczki terenowe do rezerwatu Beka w ujściu Redy i fokarium na Helu. Wiele z tych sympatycznych chwil można przypomnieć sobie oglądając zdjęcia zamieszczone na stronie internetowej grupy Kuling, który to serwis fotograficzny wzbudził uznanie uczestników, gdyż zamieszczony został zaraz po Konferencji. Aby atrakcji nie zabrakło, pobyt umilała świstunka żółtawa Phylloscopus inornatus, która przez cały czasprzebywała w okolicach budynku konferencyjnego. Serdeczne podziękowania należą się grupie Kuling i Katedrze Ekologii Kręgowców UG za przebieg i znakomite przygotowanie organizacyjne Konferencji. Wyrazem tego były słowa uznania złożone na ręce organizatorów przez Hermana Hötkera na zakończenie Konferencji. Szkoda tylko, że poza organizatorami, z Polski w tym ważnym wydarzeniu uczestniczyły tylko nielicznie osoby z ośrodków akademickich. Jacek J. Nowakowski 156