DZIAŁANIA BIEGŁYCH REWIDENTÓW W ZAKRESIE ZWALCZANIA PRZESTĘPSTW GOSPODARCZYCH MICHAŁ CZERNIAK Łukasz Motała www.4audyt.pl 1 AGENDA 1. Oszustwa gospodarcze. 2. Biegli rewidenci a oszustwa gospodarcze 3. Przestępstwa gospodarcze 4. Model wykrywania i ujawniania przestępstw gospodarczych stosowany przez biegłych z zakresu finansów i rachunkowości. 5. Czerwone flagi 6. Problematyka związana z naruszaniem Prawa zamówień publicznych. 2
1. Oszustwa gospodarcze stały się przedmiotem badań stosunkowo niedawno, a głównym powodem wzrostu zainteresowania nimi była skala afer finansowych wykrytych na rynkach finansowych na początkach XXI wieku. 2. Badania amerykańskiego ACFE (Association of Certified Fraud Examiners) wskazują, że średni poziom strat na rynku w 1996 roku z tytułu niewykrytych oszust gospodarczych osiągnął poziom 400 bilionów dolarów. W 2006 roku było to już 660 bilionów dolarów. 3. Reguły rządzące przestępstwami: OSZUSTWA a) Najczęstsze przestępstwo dotyczy defraudacji majątku, ale tu poziom strat jest najniższy, b) Najrzadziej występuje zjawisko fałszowania danych finansowych, ale tu poziom strat jest najwyższy, c) Najczęściej przestępstwa popełniane są przez szeregowych pracowników, ale to przestępstwa i nadużycia popełniane przez kierownictwo najwyższego szczebla niesie największe straty. 3 1. Lawinowy wzrost ilości przestępstw wskazuje, że tworzenie nowych mechanizmów służących wykrywaniu i ściganiu przestępstw jest bardzo aktualne. Swoistą rolę w tym zakresie odgrywają biegli rewidenci. 2. Biegli rewidenci kojarzeni są zwykle z badaniem sprawozdań finansowych. Audyt śledczy stanowi odrębny obszar ich działalności. 3. Audyt śledczy różni się od audytu finansowego: celem, częstotliwością i formą prowadzonych prac, zakresem prac, relacjami między stronami, metodologią. OSZUSTWA 4
1. Rola audytora w zakresie wykrywania nadużyć gospodarczych to jeden z najbardziej rozpowszechnionych i zarazem błędnych mitów pokutujących w społeczeństwie. Brak zrozumienia faktycznej idei i praktyki dzisiejszego audytu prowadzi do wielu nierzadko kosztownych rozczarowań. (cytat: MagazynNadużyć.pl; Mit I - Audytorzy wykrywają nadużycia (paradoksy audytu). Część 1) 2. Fragment treści raportu biegłego: BIEGLI REWIDENCI A OSZUSTWA Nie stanowiło przedmiotu przeglądu wykrycie i wyjaśnienie zdarzeń podlegających ściganiu, jak również nieprawidłowości, jakie wystąpiły poza systemem rachunkowości. 5 1. Celem badania sprawozdania finansowego zgodnie z Krajowymi Standardami Rewizji Finansowej jest wyrażenie pisemnej opinii wraz z raportem o tym, czy sprawozdanie finansowe jest zgodne z wymagającymi zastosowania zasadami rachunkowości oraz czy rzetelnie i jasno przedstawia, we wszystkich istotnych aspektach, sytuację majątkową i finansową, jak też wynik finansowy jednostki, której sprawozdanie jest badane. 2. Zadaniem biegłego rewidenta przeprowadzającego badanie sprawozdania finansowego nie jest poszukiwanie możliwych nadużyć, błędów lub naruszeń prawa. (Krajowy standard rewizji finansowej nr 1) BIEGLI REWIDENCI A OSZUSTWA 6
BIEGLI REWIDENCI A OSZUSTWA 1. Metody audytu stosowane przez biegłych rewidentów podczas badania sprawozdań finansowych nie są dostosowane do wymogów procesu wykrywania oszustw gospodarczych: podczas badania dla audytora ważna jest głównie relacja pomiędzy dowodem księgowym a zapisem w księgach (czy dowód został prawidłowo ujęty i czy dowody są kompletne), audytor nie dokonuje weryfikacji wiarygodności dowodu księgowego (nie ma w tym zakresie wiedzy, czasu ani praktycznej potrzeby), główną metodą audytu jest badanie transakcji na podstawie wybranej próby (możliwość pominięcia podejrzanych transakcji), brak czasu na realizację innych niż podstawowe procedur audytowych. 7 BIEGLI REWIDENCI A OSZUSTWA 1. Audytorzy nie są przygotowani również merytorycznie do wykrywania oszustw gospodarczych. 2. Skuteczność wykrywania przestępstw gospodarczych przez biegłych rewidentów jest w dużym stopniu uzależniona od jakości stosowanych przez nich procedur badawczych. Analiza aktualnego stanu prawnego regulacji z zakresu wykrywania nadużyć przez audytorów wskazuje, że występuje wyraźna luka w tym zakresie. 3. Wykrywanie, ujawnianie i udowadnianie popełnienia przestępstw gospodarczych jest dla biegłego rewidenta procesem bardzo trudnym. 4. Skuteczność zwalczania przestępczości zależy w znacznym stopniu od kwalifikacji merytorycznych reprezentowanych przez osoby uczestniczące w tym procesie. 8
BIEGLI REWIDENCI A OSZUSTWA 1. Proces ten wymaga od biegłego dogłębnej wiedzy w zakresie: a) Prawa, b) Finansów, c) Rachunkowości d) Łączenia faktów (logika), e) Logicznego definiowania celów oszustwa f) Szukania łańcuszków powiązań g) Pozyskiwania stosowanych dowodów źródłowych Thomas J. Wells (amerykański badacz przestępczości gospodarczej) stwierdził, iż: Każdy biegły do spraw przestępstw i nadużyć gospodarczych musi posiadać wiedzę i umiejętności w czterech dziedzinach: rozumienie oszukańczych transakcji finansowych, prawne elementy nadużyć, koncepcje kryminologiczne i zdolności wykrywcze. Jest on po części gliną, księgowym, psychologiem oraz prawnikiem 9 BIEGLI REWIDENCI A OSZUSTWA 1. Praktyka wskazuje, że biegli rewidenci składając swoje opinie sądom lub organom ścigania przedstawiają dokumenty często błędne lub słabo uzasadnione: a) Merytorycznie słabo uzasadnione, b) Cechujące się brakiem dogłębności i kojarzenia faktów, c) Zawierające błędy merytoryczne, d) Zawierające odniesienia do błędnych aktów prawnych, e) Poświęcone zagadnieniom rachunkowym o niskiej istotności, zamiast głównemu celowi, f) Samowolnie rozwijane przez biegłych, g) Zawierające oceny i wydawanie wyroków w zastępstwie sądów Rażącym przykładem niezachowania reguły profesjonalizmu było np.: postępowanie sądowe z udziałem biegłej w sprawie Prezesa PZU Życie S.A. G. Wieczerzaka. Przygotowana przez biegłą opinia zawierała błędy i została na tyle skutecznie podważona, że toczące się postępowanie w jednej z największych malwersacji finansowych ostatnich lat zakończyło się umorzeniem. 10
OSZUSTWA - DEFINICJA Oszustwo (wg MSRF 240) Oszustwo stanowi zamierzone działanie podjęte przez jednego lub kilku członków kierownictwa, pracowników lub strony trzecie, które powoduje powstanie nieprawidłowości w sprawozdaniu finansowym. Może ono polegać na: Manipulacji, zafałszowaniu lub zmianie danych lub dokumentów, Zawłaszczeniu majątku, Wyłączeniu lub pominięciu w zapisach księgowych lub dokumentach skutków transakcji, Rejestrowaniu transakcji pozornych, Niewłaściwym stosowaniu zasad (polityki) rachunkowości. 11 PRZESTĘPSTWA Z CZYM MAMY DO CZENIENIA 12
Model wykrywania i ujawniania przestępstw gospodarczych 13 CZERWONE FLAGI RED FLAGS Poniżej przykłady RED FLAGS których istnienie tworzy środowisko sprzyjające powstawaniu przestępstwa (cytat: prof. Gertruda Świderska) KRADZIEŻ GOTÓWKI Z KASY 1. Niezgodność inwentaryzacji kasy, 2. Inwentaryzacja kasy przeprowadzona przez kasjera 3. Przerwy w numeracji dokumentów kolejnych operacji gotówkowych 4. Brak podpisów osób odbierających gotówkę na dokumentach kasowych 5. Wśród operacji kasowych występują liczne zwroty i anulowania 6. Niezgodność inwentaryzacji zapasów, 7. Stwierdzone przypadki przyjmowania zwrotów niezgodnych z polityką firmy 8. Brak dokumentów magazynowych potwierdzających przyjęcie zwrotów 9. Zwroty pieniędzy z kas fiskalnych nie są systematycznie kontrolowane 10. Słaby system zabezpieczenia gotówki w kasie 14
CZERWONE FLAGI RED FLAGS ZAKUP FIKCYJNYCH TOWARÓW I USŁUG 1. Pracownicy odpowiedzialni za zatwierdzanie kosztów spółki mają własne firmy działające w podobnym zakresie, 2. Niedobory inwentaryzacyjne 3. Duża ilość faktur za usługi niematerialne 4. Brak zarejestrowanej w systemie faktury dla dokonanej płatności 5. Niezgodna ilość zapasów na dokumencie magazynowym i fakturze zakupu 6. Brak jasnych procedur akceptacji i zatwierdzania kosztów 7. Brak protokołów odbioru usług niematerialnych 8. Brak logicznego związku miedzy charakterem działalności a typem zaewidencjonowanego kosztu 9. Dane wynikające z faktury przypisane są do innego kontrahenta w systemie 10. Występują faktury z brakującymi danymi ewidencyjnymi kontrahentów 11. Na fakturach znajduje się lakoniczny opis wykonanej usługi lub tylko przepisanie treści faktury 15 PROBLEMATYKA ZWALCZANIA PRZESTĘPCZOŚCI W ZAKRESIE ZAMÓWIEŃ PUBLICZNYCH Praktyka wskazuje, że do najistotniejszych problemów w zakresie analizy przestępczości w zakresie zamówień publicznych należą: 1. Definiowanie sytuacji finansowej umożliwiającej realizację zlecenia, 2. Czy brak danych w aktach sprawy dotyczących postępowania przetargowego oznacza, że nie zostało ono przeprowadzone? (problematyka postępowania przygotowawczego i zabezpieczania dokumentacji) 3. Niekompletność dokumentacji przetargowej, uniemożliwiająca ocenę prawidłowości postępowania, 4. Dzielenie zamówień, PRZESTĘPSTWA W ZAKRESIE ZAMÓWIEŃ PUBLICZNYCH PLAGA OSTATNICH LAT 16
PRZESTĘPSTWA W ZAKRESIE ZAMÓWIEŃ PUBLICZNYCH PLAGA OSTATNICH LAT 1. Brak określenia ceny zamówienia (niewiedza decydentów odnośnie poziomu realizowanego zakupu cyklicznego), 2. Nieprzestrzeganie wszystkich przepisów Prawa zamówień publicznych (przenoszenie odpowiedzialności za taki stan na inne osoby), 3. Naruszanie zasady konkurencyjności (przekazywanie informacji wybranym oferentom, nagłe zmiany warunków zamówienia) 4. Fałszowanie ofert lub przedkładanie ofert nieaktywnych 5. Zmowa przetargowa (fałszowanie i prokurowanie dokumentacji przetargowej) 6. Korupcja 17 4AUDYT Sp. z o.o. 4AUDYT sp. z o.o. wpisana jest na listę podmiotów uprawnionych do badania sprawozdań finansowych prowadzoną przez Krajową Izbę Biegłych Rewidentów pod numerem ewidencyjnym 3363. Tworzymy profesjonalny zespół biegłych rewidentów posiadających wieloletnie doświadczenie w badaniu jednostkowych i skonsolidowanych sprawozdań finansowych zarówno według zasad polskiego prawa bilansowego, jak według standardów międzynarodowych [MSR/MSSF, US GAAP, HB II]. Realizujemy projekty związane tak z restrukturyzacją przedsiębiorstw, jak i upublicznianiem spółek na Giełdzie Papierów Wartościowych i rynku alternatywnym NewConnect. W roku 2010 oraz 2011 przeprowadziliśmy ponad 300 badań sprawozdań finansowych podmiotów o różnych formach działalności i reprezentujących różne branże. O najwyższym poziomie świadczonych przez 4AUDYT usług świadczy zarówno status Firmy Partnerskiej GPW dla MSP, jak i przynależność do Międzynarodowego Stowarzyszenia IGAL. Łukasz Motała www.4audyt.pl 18
4AUDYT Sp. z o.o. Jako 4AUDYT bierzemy ponadto aktywny udział w konferencjach tematycznych IPO (Kongresy Zarządów Spółek), seminariach Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, jak też wspieramy merytorycznie przedsięwzięcia CAPITAL EXPRESS. 4AUDYT zyskało silną pozycję na rynku co potwierdzają wyniki renomowanych rankingów Gazety Giełdy Parkiet oraz Rzeczpospolitej. W zestawieniu wszystkich firm audytorskich w Polsce na rok 2011 uzyskaliśmy 7. miejsce pod względem ilości zbadanych spółek notowanych na GPW, 10. miejsce pod względem ilości zbadanych podmiotów oraz 18. miejsce w rankingu ogółem firm audytorskich. Naszą pozycję na rynku audytorskim potwierdza również raport Parkietu przyznający 4AUDYT 10. miejsce wśród największych audytorów spółek giełdowych. Więcej informacji na temat 4AUDYT Sp. z o.o. można uzyskać na stronie: www.4audyt.pl Łukasz Motała www.4audyt.pl 19 20