Bakteryjne zapalenie opon mózgowych/choroboa meningokokowa Inwazyjna choroba meningokokowa to najczęściej występujący w Irlandii rodzaj bakteryjnego zapalenia opon mózgowych. Stanowi aż 90% przypadków zachorowań. Choroba może przebiegać jako zapalenie opon mózgowych lub posocznica (zakażenie ogólnoustrojowe). Obie te choroby mogą wystąpić razem. Co to jest zapalenie opon mózgowych Jest to zapalenie błon zwanych oponami mózgowymi, które ochraniają mózg i rdzeń kręgowy. Co to jest posocznica? Posocznica to rodzaj zakażenia krwi wywołanego tymi samymi bakteriami, które powodują zapalenie opon mózgowych. Co jest przyczyną inwazyjnego zapalenia opon mózgowych? Bakterią odpowiedzialną za tę chorobę jest Neisseria meningitidis (meningokoki). Istnieje wiele różnych odmian Neisseria meningitidis, które dzieli się na grupy A, B, C, W135 i Y. W Irlandii większość zachorowań wywołują meningokoki z grupy B i C. Jakie są objawy i oznaki zakażenia? U dorosłych i dzieci (patrz Rysunek 1) Do typowych objawów należą gorączka, ostry ból głowy, zesztywnienie karku, nudności i/lub wymioty, nadwrażliwość na światło, senność, bóle mięśni i stawów a także napady drgawkowe. Pacjent jest też często oszołomiony i zdezorientowany. Nie wszystkie objawy mogą jednak wystąpić. Rysunek 1.
Vomiting Wymioty Fever Gorączka Headache Ból głowy Stiff neck Sztywny kark Light aversion Nadwrażliwość na światło Drowsiness Senność Joint pain Bóle stawów Fitting Napady drgawek (Dane udostępnione dzięki uprzejmości The National Meningitis Trust http://www.meningitis-trust.org/). U noworodków i niemowląt (patrz Rysunek 2) U niemowląt i małych dzieci typowe objawy zapalenia opon mózgowych takie jak nadwrażliwość na światło czy zesztywnienie karku są trudne do wykrycia i raczej rzadkie. Rysunek 2 przedstawia niektóre z symptomów, na które trzeba szczególnie uważać. Nie wszystkie objawy mogą wystąpić lub może ich nie być wcale. W takiej sytuacji należy się kierować instynktem rodzica podpowiadającym, że coś jest nie tak z naszym dzieckiem. Rysunek 2.
Fever; hands and feet may also feel cold Gorączka; stopy i ręce mogą być zimne Refusing feeds or vomiting Nieprzyjmowanie pokarmów lub wymioty High-pitched moaning cry or whimpering Wysoki, rozpaczliwy płacz lub kwilenie Dislike of being handled, fretful Rozdrażnienie, niechęć do bycia dotykanym Neck retraction with arching back Odchylenie głowy do tyłu przy wygiętych plecach Blank and staring expression Pozbawione wyrazu spojrzenie Difficult to wake, lethargic Ospałość, problemy w wybudzeniem Pale blotchy complexion Bladość oraz plamki na skórze (Dane udostępnione dzięki uprzejmości The National Meningitis Trust http://www.meningitis-trust.org/). Zarówno u dorosłych jak i dzieci może wystąpić wysypka. Bakteria po przedostaniu się do krwi uwalnia toksyny, które niszczą ścianki naczyń krwionośnych prowadząc do podskórnych wylewów. Wysypka może wyglądać różnie. Na początku mogą to być drobne czerwone plamki przypominające ślady po ukłuciu, które bez leczenia przechodzą w siniaki i bąble wypełnione krwią. Nie czekaj aż pojawi się wysypka. Może być ona jednym z ostatnich objawów i rozprzestrzenia się bardzo szybko. Jeśli zauważysz lub podejrzewasz wysypkę, natychmiast skonsultuj się z lekarzem.
Rysunek 3 i 4 pokazują przykłady wysypki wywołanej posocznicą. Rysunek 5 przedstawia tak zwaną próbę szklanki. Po przyciśnięciu szklanki do skóry wysypka nie znika. Wciąż jest widoczna przez dno szklanki. Rysunek 3. Rysunek 4. Rysunek 5. (Rysunki 3, 4 i 5 udostępniono dzięki uprzejmości The National Meningitis Trust http://www.meningitis-trust.org/). Jak dochodzi do zakażenia inwazyjną chorobą meningokokową? Bakterie odpowiedzialne za meningokokowe zapalenie opon mózgowych i posocznicę żyją w dość dużych ilościach w jamie nosowo-gardłowej. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową podczas kaszlu, kichania i przy pocałunkach z zakażoną osobą. W zależności od grupy wiekowej na 10 badanych osób przypadać może 1 nosiciel bakterii. U niemowląt i małych dzieci nosicielstwo bakterii występuje bardzo rzadko, ale wzrasta z wiekiem.
Najwyższy wskaźnik nosicielstwa występuje w grupie wiekowej od 15 do 19 roku życia, gdzie 25% badanych to nosiciele meningokoków. Zwykle nosiciele bakterii uodparniają się na infekcję. Tylko u niewielkiej liczby nosicieli wystąpi zapalenie opon mózgowych lub posocznica po okresie inkubacyjnym wynoszącym od 2 do 3 dni. Nie do końca wiadomo dlaczego niektóre osoby są bardziej podatne na chorobę meningokokową. Przyjęto jednak, iż od czasu do czasu bakterie przezwyciężają układ odpornościowy organizmu powodując zapalenie opon i meningokokową posocznicę. Kto jest najbardziej narażony na ryzyko zachorowania? Inwazyjna choroba meningokokowa może zaatakować w każdym wieku. Najczęściej występuje jednak u niemowląt i małych dzieci a także w mniejszym stopniu u nastolatków i osób dopiero wkraczających w wiek dorosły. W krajach o umiarkowanym klimacie takich jak Irlandia choroba ma charakter sezonowy przy czym jej nasilenie przypada na okres zimy i wczesnej wiosny. Czy inwazyjna choroba meningokokowa jest uleczalna? Tak. Im wcześniej choroba zostanie rozpoznana, tym szybciej można zacząć leczenie antybiotykami i tym większe szanse na pełne wyzdrowienie. Wczesna diagnoza ma kluczowe znaczenie, jeśli więc zachodzi podejrzenie zapalenia opon mózgowych lub posocznicy należy bezzwłocznie skontaktować się z lekarzem. Czy dostępne są szczepienia przeciwko meningokokowemu zapaleniu opon mózgowych? W przypadku szczepionek przeciw meningokokom należy pamiętać, iż mamy do czynienia z różnymi rodzajami bakterii Neisseria meningitidis, które dzielimy na grupy A, B, C, W135 i Y przy czym grupy B i C występują w Irlandii najczęściej. Grupa C: W Irlandii skoniugowaną szczepionkę przeciwko meningokokom z grupy C (MenC) wprowadzono do programu szczepień ochronnych niemowląt w 2, 4 i 6 miesiącu życia w październiku 2000 roku. Ruszył też program nadrabiania szczepień dla osób do 22 roku życia włącznie. Trzy szczepionki typu MenC (Meningitec, Menjugate, Neisvac-C) posiadają licencję na ich stosowanie w Irlandii. Wykazano, iż szczepionka MenC jest bezpieczna i skuteczna, wywołuje odpowiedź układu odpornościowego niemowląt i
zapewnia długotrwałą odporność poszczepienną przed chorobą wywoływaną przez meningokoki z tej grupy. Przed wprowadzeniem szczepionki, meningokoki z grupy C odpowiedzialne były każdego roku za 30-40% przypadków choroby meningokokowej. Odkąd stosuje się szczepionkę, liczba ta spadła ze 139 przypadków zachorowań w 2000 roku do zaledwie 5 w 2004 i 2005 i 4 w 2006, co oznacza 96-procentowy spadek w liczbie zachorowań. Obecnie meningokoki z grupy C odpowiadają rokrocznie tylko za 5% przypadków wystąpienia choroby meningokokowej. Szczepionkę MenC podaje się całej rodzinie chorego i osobom pozostającym z nim w bliskim kontakcie. Jest ona również stosowana w przypadku wybuchów epidemii choroby meningokokowej z grupy C w szkołach lub jednostkach wojskowych. Uwaga: Szczepionka MenC uodparnia organizm tylko przeciwko meningokokom z grupy C. Nie chroni zaś przed odmianami choroby mengingokokowej wywoływanej przez bakterie z grupy A, B, W135 i Y. Group B: Obecnie nie dysponujemy jeszcze szczepionkami przeciw meningokokom z grupy B, które na dzień dzisiejszy odpowiadają co roku za 80-85% przypadków meningokokowego zapalenia opon i posocznicy. Niezwykle ważne jest zatem, by rodzice oraz lekarze zachowywali bezwzględną czujność i natychmiast reagowali na pierwsze oznaki i symptomy choroby meningokokowej. Choroba meningokokowa w podróży Grupa A i C: Dostępna jest połączona szczepionka polisacharydowa przeciwko bakteriom z grupy A i C (Mengivac A+C). Szczepionka zalecana jest osobom podróżującym do krajów, gdzie występują wybuchy epidemii zakażeń meningokokami z grupy A i C (np. do krajów Afryki i Bliskiego Wschodu). Układ odpornościowy reaguje tylko na te dwie grupy. Szczepionka nie uodparnia zatem przeciw bakteriom z grupy B. Ponadto zaobserwowano słabszą niż u dorosłych reakcję immunologiczną u dzieci. Ochrona poszczepienna trwa około 5 lat, ale należy zaznaczyć, iż w organizmie dziecka poziom przeciwciał spada szybciej i bardzo rzadko utrzymuje się dłużej niż dwa lata. Osobie, która przeszła szczepienia polisacharydową szczepionką A/C, można podać skoniugowaną szczepionkę MenC po upływie określonej ilości czasu.
Czterowalentna szczepionka przeciw meningokokom: Dostępna jest czterowalentna polisacharydowa szczepionka zapewniająca ochronę przeciwko meningokokom z grupy A, C, W135 oraz Y. Szczepienia tego typu są obowiązkowe w przypadku podróży do Arabii Saudyjskiej podczas pielgrzymki Hadżdż do Mekki. Więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronie HPSC w części poświęconej szczepieniom (ang. Vaccination section) w części zatytułowanej Guidance. (Część dotycząca szczepionkom meningokokowym została przygotowana z uwzględnieniem materiału sporządzonego przez Krajowy Komitet ds. Immunizacji, Royal College of Physicians of Ireland, pt. "Immunisation Guidelines for Ireland 2002") Jakie inne bakterie są przyczyną zapalenia opon mózgowych? Oprócz meningokokowego zapalenia opon mózgowych (wywoływanego przez Neisseria meningitidis) drugą najczęstszą bakteryjną odmianą zapalenia opon jest pneumokokowe zapalenie opon mózgowych(wywoływane przez Streptococcus pneumoniae). Zakażenie typu Hib (wywoływane przez Haemophilus influenzae typ b) było w przeszłości główną przyczyną zapalenia opon u niemowląt. Po wprowadzeniu szczepionki Hib w ramach Programu Szczepień Ochronnych Dzieci w 1992, zagrożenie chorobą zostało niemal całkowicie wyeliminowane. Gruźlicze zapalenie opon mózgowych (TB) to bardzo rzadka odmiana zapalenia opon. Według raportu HPSC z 2005 dotyczącego epidemiologii gruźlicy (Report on the Epidemiology of Tuberculosis in Ireland 2005) w Irlandii odnotowano 6 przypadków gruźliczego zapalenia opon w 2002 roku, 8 w 2003, 6 w 2004 oraz 9 w 2005. Noworodki wykazują także podatność na pewne typy bakteryjnego zapalenia opon wywoływanego między innymi przez bakterie zwane Escherichia coli, Listeria monocytogenes oraz streptokoki z grupy B. Bakteryjne zapalenie opon mózgowych leczy się za pomocą antybiotyków. Ile przypadków bakteryjnego zapalenia opon mózgowych odnotowuje się w Irlandii? Wykres na Rysunku 6 przedstawia całkowitą liczbę przypadków tej choroby odnotowanych w Irlandii od roku 1985 z uwzględnieniem przypadków śmiertelnych. Od momentu wprowadzenia szczepionki MenC w październiku
2000 roku zaobserwowano gwałtowny spadek liczby zachorowań na bakteryjne zapalenie opon mózgowych. Rysunek 6. Całkowita liczba przypadków bakteryjnego zapalenia opon mózgowych z uwzględnieniem przypadków śmiertelnych w latach 1985-2006 Number Liczba Year Rok Cases Przypadki zachorowań Deaths Przypadki śmiertelne Ostatnia aktualizacja: 15 styczeń 2008