1.3 Stan pospolitego ruszenia w XV w...11. 21.2 Wojsko zaciężne w XV wieku...17

UNIWERSYTET Wydział W SZCZECINIE Prawa i SZCZECIŃSKI Administracji Przemysław Płaskowicki Uprawnienia prawodawcze hetmanów polskich na tle wojskowości w okresie Historia Prawa od XVI do XVIII Praca magisterska w. Szczecin 2003 napisana prof. Zofii pod Kulejewskiej kierunkiem

- 2 -

magisterskie pracy innych lub Oświadczam, jej poza części osób, niezbędnymi innym a napisałem że w przedkładaną szczególności osobom, samodzielnie. konsultacjami, ani pracę zlecałem odpisywałem magisterską Oznacza nie opracowania korzystałem to, tej kończącą że rozprawy przy rozprawy z pomocy pisaniu studia jej Jednocześnie oświadczenie części od innych okazało przyjmuję osób. się nieprawdziwe, do wiadomości, decyzja że o gdyby wydaniu powyższe mi dyplomu zostanie cofnięta. Przemysław lub Płaskowicki - 3 -

- 4 -

WSTĘP...8 Spis SPIS TREŚCI...5 treści STOSOWANIA 1.1 ZNACZENIE WOJSK POSPOLITEGO ZACIĘŻNYCH...11 RUSZENIA, KONIECZNOŚĆ 1.3 Stan pospolitego ruszenia w XV w...11 21.2 Wojsko zaciężne w XV wieku...17 2.1 WOJSKO Dalszy Stan wojska spadek POLSKIE polskiego znaczenia W XVI w XVI I pospolitego XVII w...22 W...22 ruszenia...19 służbowa...28 2.3 2.4 2.2 Rozkwit polskiej wojskowości w XVII stuleciu...25 2.4.1 2.4.2 Struktura Upadek Autorament wojska organizacyjna narodowy w XVIII a stuleciu...27 narodowego...30 wojska, cudzoziemski...28 sposób zaciągu i hierarchia 3.12.4.3 2.4.4 Struktura Artyleria...34 autoramentu cudzoziemskiego...32 3.23 URZĄD HETMANA...36 3.3 Geneza Dalszy Dyplomacja rozwój urzędu hetmańska...44 urzędu hetmańskiego...36 hetmana...41-5 -

3.43.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 Pozostałe Hetman centralne kozacki...47 urzędy wojskowe...47 3.4.5 3.4.6 Regimentarz...48 Strażnicy...49 Pisarz Oboźni...50 Urzędy polny...50 powstałe u schyłku Rzeczypospolitej...51 4.244.1 HISTORIA Rozwój Sposób wydawania...55 artykułów ARTYKUŁÓW w Koronie WOJSKOWYCH...53 i na Litwie...53 WOJSKOWYCH...65 4.3 4.4 5 Konstytucje sejmowe, a artykuły wojskowe...60 5.1 Budowa artykułów wojskowych...61 5.2 PRZEPISY MATERIALNE I KARNE W ARTYKUŁACH 5.3 Uwagi wstępne...65 5.4 subordynacji żołnierzy...65 5.5 ludności cywilnej...68 5.6 ochrony majątku ludności cywilnej...70 5.7 uzbrojenia popisów...72 5.8 ciągnienia i zakładania obozowiska...74 5.9 obozie...76 nieprzyjacielem...82 79 Przepisy dotyczące porządku bitew, potyczek w w aspekcie militarnym - 6 - i postępowania z

6.1 5.10 Przepisy dotyczące taktyki wojskowej...84 6.26.2.1 SĄDOWNICTWO Uwaga Ordynacja Struktura wstępna...92 sądów...92 WOJSKOWE...92 wojskowych za króla Jana Kazimierza...92 DODATEK 6.2.2 6.2.3 6.2.4 Właściwość Sędzia Egzekucja I: HETMANI...100 wojskowy...97 wyroków sądów...94 sądowych...96 ARTYKUŁÓW Hetmani DODATEK koronni...100 litewscy...102 BIBLIOGRAFIA...109 II: WYKAZ WOJSKOWYCH...105 CYTOWANYCH EDYKTÓW, USTAW I - 7 -

Wstęp rządkowe, Przemarsze na równym ciwdziałać gwałty, grabieże oddziałów i zniszczenia. wojsk od zawsze Szkody narażały te, były miejscową powodowane ludność krzywdzie stopniu przez własne jak i obce wojska. Aby więc temu prze- w tu wyjątku. ludności mające wydawano w cywilnej. założeniu obwarowane Wojska choć surowymi w Rzeczypospolitej niewielkim karami stopniu nie przepisy stanowiły zapobiec po- także zbierania Także edyktów akty więc i nakazów polscy królowie, służących hetmani zmniejszeniu i sejmy tego wydawali zjawiska. szereg Z czasem ustaw, łami nie te inne zawierały przepisy nie tylko porządkowe przepisy dotyczące przeciwdziałające sposobu grabieżom, obozowania, ale Praca żywności, i inne. Przepisy takie zwane są ogólnie artyku- ewolucji, wojskowymi bądź mylnie artykułami hetmańskimi te ostat- prawniczej. bowiem były wydawane wyłącznie przez hetmanów. czyli całkowity niniejsza oraz ich poświęcona treści, praktycznego jest historii zastosowania takich aktów, oraz ich genezie analizie we, zmieniało okres rozwoju Obejmuje i europejskiej ona okres od dominacji, połowy XV a wieku następnie do roku stagnację 1795 Historia upadek sił zbrojnych państwa polskiego. Artykuły wojskodu w oczywisty sposób związane z wojskiem, zmieniały się tak, jak i nych, się samo wojsko. najważniejszych hetmańskiego. byli, artykułów mimo urzędników braku Hetmani, wojskowych, krzesła jako państwowych. jest ściśle związana z historią urzę- - senatorskiego, 8 - naczelni dowódcy Uzyskanie de facto wojsk przez jednymi zacięż- nich z

uprawnieniami uprawnień prawodawczych w końcu XVI w., wkrótce zrównanych z dwóch sejmu, umocniło ich silną pozycję. uczonych kami, Artykuły historii prawa wojskowe i historii stanowią wojskowości. bardzo interesujące Być może pole właśnie badań ów ze styku Koranyi. odległych dziedzin historii spowodował, że bardzo niewielu nad wybitni których zajmowało prace bezpośrednio się tym wycinkiem dotyczą historii. artykułów Jedynymi wojskowych historynie publikowano artykułami przedwojenni Niestety wojskowymi w nowe latach historycy teksty sześćdziesiątych praktycznie źródłowe prawa: Stanisław zamarły, ubiegłego zwykle jedynie Kutrzeba zresztą wieku okazjonal- badania odkryte i Karol są gałąź przypadkowo. sensu rych ści, tu badaniach. stricto też co prawda artykułów Stąd Znacznie z wiele konieczności wojskowych lepiej uczynił wygląda generał część jest problem oparta II niniejszej RP Marian na historii stosunkowo pracy Kukiel, wojskowo- dotycząca ale sta- strukturę dziesiątych Praca historii po okresie zastoju, w latach siedemdziesiątych i osiemtrywanym ubiegłego wieku odzyskała dawny wigor. jego czej ta składa organizacyjną się z dwóch i ilościową części. W oraz pierwszej, uzbrojenie omówiono wojska w historię, pospolitej. okresie. Szczególny nacisk położono na urząd hetmana, rozpa- Artykuły genezę i uprawnienia. Część druga, jest próbą analizy prawni- wyprawy aktów prawnych wydawanych przez hetmanów i królów Rzeczy- Z czesności, tego powodu wojskowe wojenne to jedynie poszczególne i traciły były w pojedynczych wydawane ważność takie niezwłocznie przede wszystkim po ich na zakończeniu. konkretne - 9 - ustawy egzemplarzach. jeśli dotrwały Wyjątkiem do współ- na-

bowiem egzemplarze turalnie są zebrane tu zebrał, przepisy w przeprowadził Volumina stanowiące Legum. część ich porównania konstytucji Takie właśnie i sejmowych, w pojedyncze roku 1937 te w wydał wieku w Stanisław pracy Polskie Kutrzeba1. ustawy Zbiór artykuły ten zawierający wojskowe blisko od XV 45 do różnych XVIII Wobec ustaw nowi i artykułów koronnych i Wielkiego Księstwa Litewskiego sta- wszystkim podstawę komentowania i interpretacji tychże zabytków prawa rządku pracy. 1609, mnogości źródeł analiza niniejsza opierać będzie się przede opisanych wojennych Króla praw na hetmańskich Władysława rycerskich zabytkach Zygmunta o authoritate IV podstawowym artykułach Augusta sejmu wojsku znaczeniu, z aprobowanego 1557 cudzoziemskiemu r., czyli Artykułach na: anni Po- numeryczny Ze skiego oraz na Krzysztofa Radziwiłła hetmana wielkiego litewdatki artykułach wojskowych z 1635 r. wykaz względu zawierające artykułów na przypisów dużą wojskowych listę ilość hetmanów bibliograficznych. przypisów zebranych wielkich dygresyjnych przez polskich Do Kutrzebę. pracy zastosowano i litewskich dołączono oraz styl do- 1 Pracę tę umieszczono w bibliografii do niniejszej - 10 pracy - pod numerem [2].

1 Znaczenie nieczność stosowania pospolitego wojsk ruszenia, zaciężnych ko- feudalnymi, była 1.1 Stan pospolitego ruszenia w XV w. szkoleniu Geneza pospolitego ruszenia niewątpliwie wiąże się ze stosunkami wasala. jednym bowiem z podstawowych obowiązków wasali posiadaniem osobistym pomoc i stawiennictwu wyekwipowaniu) zbrojna swojemu ale także orszaku seniorowi. na wystawieniu składającego Polegała (a ona się więc z nie poddanych także tylko wy- na zbrojnej wolnych tu Ponieważ ziemi obowiązek iure militari, służby uczestniczenie wojskowej był w ściśle wojnie związany osób nie- z tym posiadali braku wynikało wolności. Dlatego obowiązku też nałożonego sołtysi i wójtowie na ich panów, brali udział a nie w z fak- sile Rycerstwo kraju na takich samych zasadach jak rycerstwo. W pospoli- składającego ruszeniu brali udział także mieszczanie, a zwłaszcza ci, którzy siłę dobra ziemskie. chody. nę jednak się ze z przyczyn swoich poddanych gospodarczych osłabiało wystawianie w znaczący orszaków chłopów roboczą pracującą w dobrach rycerza, a więc obniżało jego sposób przez ludzi przyjęcie Służba najpierw wolnych. wojskowa wyłącznie poprzez Rycerstwo od na uzyskiwanie dawna siebie dążyło obowiązku była do uważana immunitetów, ograniczenia walki2. za wyłączną Stąd powoływania a potem w połowie dome- do- poczywa XIV 2 praktycznie Zostało honor wieku to potwierdzone króla do obowiązek i ochrona walki w Statutach całego w obrębie służby Królestwa Kazimierza wojskowej murów miasta mieszczan (tu istotne ogranicza znaczenie się - 11 honor - Wielkiego; regis według et defensio nich totius na rycerstwie Regni dependet. spo-

składało licji), tym miało istnienie cechów rzemieślniczych jako oddziałów miejskiej mi- sołtysów dza swoim a chłopów laudum tylko sejmik do obrony szlachty lokalnego wielkopolskiej terytorium roku (co 1403). potwier- w wojnach okresie się [1]. poza w pospolite Nie 75% swoim oznacza z mieszczan ruszenie powiatem, to, że w chłopstwo i chłopów, razie ale udział obrony w a tylko ogóle ten lokalnego był w nie 25% mocno brało terytorium z rycerzy udziału ograniczonspolitym w porównaniu ruszeniu prawie do udziału w całości. rycerstwa, które uczestniczyło w po- W i wojskowej była Statuty wiślicko-piotrkowskie z 1347 ograniczały obowiązek służby bardziej Ograniczenie wiem pospolite na każde ruszenie wezwanie mogło władcy walczyć tylko do granicami kraju. potrzebna Aby botwierdzonego zgoda zwiększone rycerstwa walki w 1374 pospolitego na (rycerstwo r. mocy w Koszycach) przywileju ruszenia ma być przyznającego proszone poza budzińskiego Polską, i pytane rycerstwu zostało z 1355 o zgodę3). jeszcze r. prawo wypraw do odszkodowania wojennych. Wspomniany za straty poniesione już przywilej podczas koszycki zagranicznych nakazywał (po- nowym, Władysław niej także królowi wykupienie z niewoli szlachciców, o ile znaleźli się w wawczy podczas takiej wyprawy. Obowiązek ten nie był jednak niczym kość lecz sankcjonował jedynie stosowaną do tej pory praktykę. płatne odszkodowania także Jagiełło na wypadek w za wyprawę roku wojny 1388 zagraniczną wewnątrz rozszerzył kraju na obowiązek 5 grzywien oraz ustalił odszkodo- wyso- kopii, 3 Oryg.: petiti z góry. et rogate. - 12 -

końca Naczelnym brał ruszeniem on coraz dowodził dowódcą rzadziej jego pospolitego udział zastępca w wyprawach ruszenia capitaneus był wojennym król. excercitus W a XV pospolitym w. którego wieku albo władza obejmowała część lub całość sił zbrojnych, trwała zaś ona do stów pojedynczej wyprawy. nie Pospolite ruszenie zwoływano przy pomocy wici, czyli pęków rózeg wiatu. powrozów i wojewodów. wysyłanych Urzędnicy przez następnie króla do kasztelanów przekazywali albo do staroszczególnych rycerzy. Zwykle wici były wysyłane trzykrotnie, a ostatsem ruszenia. oznaczały nakaz wyruszenia rycerza do miejsca koncentracji po- przez Do wici zaczął kasztelanów Jednak był Po być też zebraniu w stosowany czasem sytuacjach (starostów) się dołączany rycerstwa zamiast naglących na miejsce uniwersał wici powiatu wystarczały do zbiórki zwoływania królewski, było rycerstwa ono pojedyncze prowadzone który pospolitego z z województwa, a następnie przez wojewodów na miejsce koncentracji na- wici. cza- których siadał znaczone Rycerstwo przez króla. nieniu które przynależność polskie było zależała zorganizowane od terytorium w chorągwie na którym ziemskie, rycerz po- do jego ziemię. chorągwi Tego rodzaju rodowych chorągwie (rycerskich zwano albo królewskimi, możnowładczych), w odróżstać chorągwie rodu, były prowadzone zależnego przez niego pana rycerstwa możnego oraz i składały władyków się z i członków ne chorągwi dóbr, wystawiane królewskie a także zaczęła przez ewentualnie zanikać dworskich wystawiane okolicznego początku XV rycerstwa. w. Wyróżniano Ta druga sołtysów także po- - 13 dygnitarzy - przez króla, oraz chorągwie chorągiew nadwor- wielką i

giew wielka mogła małą pia liczyła (gończą), od które około składały 50 do około się z elity 120 rycerstwa kopii (przy królestwa4. czym chorągiew Chorąności była znacznie liczniejsza liczyła około 300 kopii). Jedna ko- Jak składała widać rycerza. liczyć rycerz się 3-5 z osób miał rycerza czasem aż do (kopijnika) kilkudziesięciu możliwość oraz wyboru jego zależności giermków do której od chorągwi i zamoż- służby, uniknione będzie należał i istniała szansa zmiany tejże w czasie wyprawy. Aby Zakazywały temu także wiając przeciwdziałać kary za wałęsanie Kazimierz się rycerzy. Wielki Statuty zakazał Kazimierza takich zmian, regulowały ustana- drzewa pochód pospolitego ruszenia oraz starały się niwelować nie- postanowień, koszty przemarszu ponoszone przez okoliczną ludność. stwo wać w polu. one Rycerze postojów mieli w prawo miastach do i bezpłatnego wsiach, i nakazywały pobierania obozonowienia na budowę szałasów oraz paszy dla koni. Dla realizacji tylko płacić król przewidział surowe kary za łupiestwo i drapie- tych zostało Jagiellończyka. dóbr. i określał Statut Władysława stałe ceny Jagiełły żywności. z 1432 Wojsko potwierdził było zobowiązane te posta- W XV wieku mieszkańcom powtórzone można podczas zaobserwować rekwirowane wojny wyraźny trzynastoletniej produkty spadek postanowienie przez znaczenia Kazimierza pospolitegjem techniki ruszenia wojennej spowodowanego oraz przekształceniami dwoma ważkimi gospodarczymi. czynnikami: rozwo- to wali Mrukówny 4 ćwiczeni J. Długosz się w jej za bojach. w szeregach Polska Rocznikach Siłą Jana i wszyscy liczebnością pisze Długosza, o znaczniejsi chorągwi red. przewyższała naukowy wielkiej panowie - 14 - H. przy ona i Samsonowicz, rycerze wszystkie okazji bitwy polscy, inne Grunwaldzkiej: Warszawa wszyscy chorągwie. weterani 1984. Przekład Znajdo- i wy- J.

ków ograniczonym wą kowanych Już pospolitego za warownych, Kazimierza i długotrwałych zakresie ruszenia, a Wielkiego kilka broń nie dziesięcioleci oblężeń, nadawała palną nastąpił i artylerię. toteż przysłowiowy się później do jej wykonywania Jazda, rolę zaczęto przejęła wzrost będąca stosować roli skompli- piechota podsta- zam- w walkach zaciężna. uprawy Z mianę drugiej rycerstwa ziemi. nie strony leżało rozwój w szlachtę interesie gospodarki szlachty ziemian. folwarcznej osiągającej Naturalnie spowodował znaczne uczestniczenie dochody prze- w z podanych Najłatwiej prześledzić upadek znaczenia pospolitego ruszenia na nie przykładzie wojen polsko-krzyżackich. Ostatnim bowiem zwycięstwewaldzka państwa zdobyć średniowiecznego odniesiona powodów, silnie zakonnego ufortyfikowanych 15 pospolite sierpnia Malborka. pospolitego ruszenie 1410 zamków Z całą ruszenia roku. w siłą tej krzyżackich, Jednak, wojnie spadek była nie wiktoria wartości z w poprzednio było tym w grun- bojo- stoli- stacy było wej pospolitego ruszenia wykazała klęska pod Chojnicami z 18 września W bitwie 1454 roku. tej 16 tysięcy jazdy pospolitego ruszenia (wojsk pieszych krzyżackimi, przystąpiono cie usiłowała co najwyżej te ostatnie kilkaset liczyły osób) jednak starło się aż z 615 tysięcy tysięcznymi piechoty. oddziałami wodowało koncentracji pod Cerekwicą, szlachta zbuntowała i skutecznie W punk- strażą wojsk wymusić dotarcie polskich oblężenia na odsieczy i królu została Chojnic. kolejne krzyżackiej, rozbita. Przedłużające przywileje; niezwłocznie się oblężenie potem spo- - 15 - Niestety która starła niespodziewany się z przednią wy-

polskich Długosz straty pad obleganej załogi w sile zaledwie 500 osób na tylną straż wojsk (tylko spowodował panikę i bezładną ucieczkę szlachty. Jak pisze kazała większe (tj. 60 w szlachty czeladzi, zginęło, piechocie a 330 i pocztowych) wzięto niewoli. były jednak Rzeczywiste czono i wynosiły według źródeł krzyżackich od 3000 do 7000 daleko ruszenia pierwsza liczba wydaje się być prawdopodobna). Klęska ta osób rana przede wszystkim brak wyszkolenia dowódców (nie zabezpie- wyżackieców się (które przed nie atakiem było w od stanie strony przygotować miasta), niekarność się wymarszu pospolitego zwycięstwo. do godziny piętnastej) oraz jej tchórzostwo. Zaciężne siły krzy- od czenia dalej były prowadzona militarnego daleko w stanie, Od lepiej tej przy mimo pospolitego chwili wyszkolone pomocy początkowych można wojsk ruszenia, i mówić mające zaciężnych. strat, a o wojna praktycznym doświadczonych osiągnąć trzynastoletnia kategoryczne braku dowód- zna- był cjonalnych) Mimo to, szlachta nadal dążyła do ograniczenia stosowania pospolitego ruszenia zgodę sejmików na wymuszając zwołanie ziemskich pospolitego na królu (bądź w ruszenia. przywileju w praktyce nieszawskim sejmików prowin- z 1454 Pospolite roku sposobie tycznie sił nieczność zbrojnych całą formowania. ruszenie reformy swą Rzeczypospolitej, zdolność wojska więc, w bojową i stosowanie drugiej co i jako połowie w oddziałów takie rezultacie XV nie wieku mogło opartych spowodowało utraciło być podstawą na innym prak- ko- - 16 -

wojnę spolitego 1.2 Za Wojsko zaciężne w XV wieku wał, początek że trzynastoletnią5 ich ruszenia, udział stosowania stał które się z lat niezbędny wojsk tak 1454 1466, dobitnie zaciężnych uzyskania wykazała gdzie w spadek Polsce ta zwycięstwa. wojna, siły należy bojowej spowodo- przyjąć po- chętnych Warto najemnym w tym a wojskiem miejscu zwrócić zaciężnym. uwagę Pracodawcą na różnice bowiem między wojskiem najemnycmował żołnierzy, był ich dowódca a następnie przedsiębiorca, poszukiwał który zatrudnienia samodzielnie wśród najskiego. króla, stami określony przypowiednimi6 Rotmistrz władców. okres pomocy czasu. na Z mianowanego kolei podstawie Rotmistrz zaciągał wojska określoną instrukcji był zaciężne przez równocześnie niego w królewskich były nich rotmistrza zatrudnianie liczbę dowódcą żołnierzy zwanych królew- zaciągniętej przez siebie chorągwi i odpowiadał za jej utrzymanie7. przez na li- oddziałami Ponieważ wojska miały najemne w wojska specjalistów praktyce pochodziły zaciężne żadnego rekrutowały głównie minerów większego z Europy czyli się znaczenia górników, z Zachodniej, reguły (naturalnie z artylerzystów, Polaków, ostatnie poza zaś 300 czątku inżynierów i innych), zwłaszcza, że ekspansja Rzeczypospolitej odnastępnie 5 Co prawda zaciężnych i poprzednio czeskich biorących korzystano udział z pomocy w bitwie wojsk pod otrzymujących Grunwaldem, żołd którzy Długosz już na samym wspomina po-o wieku 67 W Albo XVIII chorągwiami listami nie i XVI wieku stała wiadomo, wieku, zapowiednimi w rota [ ] zwały pojęcie zaczęła czy lesie ze się i strachu, rota nie oznaczać (łac. tylko myślała i litterae chorągiew jednostki czy najmniejszą też o inscriptionis powrocie przekupieni autoramentu były do walki. przez wrogów usiłowali się wycofać, a - 17 stosowane - jednostkę stipendii). narodowego zamiennie, organizacyjną [17]. dopiero piechoty. w drugiej Od XVII poło-

da bywała stępne a nie na się piechota, rynku w obszarach, oddziały z której na najemne. których składały znacznie się praktycznie skuteczniejsza wszystkie była do- jaz- południowo-wschodniej roku Wobec stałego zagrożenia żywiołem muzułmańskim, na sejmie z ro- 1500 to jest 1477 nielicznego uchwalono stałego powstanie wojska (niestałej zaciężnego jeszcze) służącego obrony do potocznej, Podolskiego) granicy państwa. Oddziały te powstały obrony całkiem 1480. Mimo niewielkiej ich liczby (na Podolu utrzymywano od w ziemie 3000 zbrojnych w zamkach Trembowli, Baru i Kamieńca Mniej wojsko to, jako że było w całości zawodowe, potrafiło dy: skutecznie zwalczać czambuły tatarskie najeżdżające tamte sunek chorągwie więcej Rzeczypospolitej. ciężkozbrojnych w kopijnicze połowie XV i kopijników strzelcze. wieku ustaliły Charakter do lekkozbrojnych się w chorągwi Polsce dwa określał strzelców typy sto- jazników, (kuszników i łuczników). Chorągwie kopijnicze wywodziły się średniowiecznej się do nowych były jednostki zbyt jazdy warunków mało strzelcze rycerskiej, ruchliwe, prowadzenia składające a aby strzelcze sprostać wojen. się były w jednej praktycznie Jednakże próbą czwartej dostosowania walkach z noszą- kopij- z cemu Tatarami czę, zbroi wojownikowi tatarskiemu. Z tego powodu pod koniec XV nym. w. w jeździe potocznej zaczęła występować lekka jazda husarska potocznej. (zwanych (bądź a Ta usarska), walczyły tzw. Racami). reforma lekką która Oddziały kopią racka początkowo i zwiększyła szablą te były składała atakując uzbrojone się cwałem z jedynie najemnych w szyku w lekką Serbów zbroj- tar- - 18 - znacznie skuteczność obrony

uznawany 1.3 Dalszy spadek znaczenia pospolitego ruszenia Od początku XVI w. udział szlachty w pospolitym ruszeniu był aby ustępstwa poprzez zwołać nie pospolite sejmiki tylko za ziemskie ruszenie obowiązek, (a potrzebna od ale statutów za przywilej była piotrkowskich zgoda szlachty. Ponieważ Jana wyrażo- Olbrachta z 1496 w zamian roku sejm za udział walny) w wojnie. szlachta Mimo mogła że, wymuszać był to istotny królu spo- powodowało, Szlachta, sób i niezdyscyplinowaniem nacisku na iż króla, było zwoływane pospolite nolens ruszenie coraz volens rzadziej. dewaluowało swoim brakiem swoją wyszkolenia wartość i tylko ła, że największa uważając za składowa nierozważne pospolitego uzbrajanie ruszenia chłopów była spowodowa- wykorzystywanczonykup sołectw trzykrotnie coraz liczebności zakresie słabiej, praktycznie (co w pospolitego w latach piątego/dziesiątego/dwudziestego XVI unicestwił 1502 1503, stuleciu ruszenia chłopów służbę 1524 wpływało wojskową i powoływano 1554. też Dodatkowo uchylanie sołtysów. gospodarza) w ograni- wy- Na się spadek wojen szlachty jątku wobec od uczestnictwa nie stających w do nim, broni. pomimo stosowania konfiskat ma- nie Kolejnym gusta skiego przekraczał 5 poza i grzywien obowiązku czynnikiem, granicami 300 było płacenia 000 równe państwa, była zł, stąd 8 praktyczna 5 zł, grzywien wynikająca a cały dochód od niemożliwość kopii. z przywileju Za Zygmunta państwowego prowadzenia piotrkow- Au- - za 19 - całe dochody skarbu można było

obowiązanej dziej opłacić Przysłowiowy zaledwie 37 tys. kopii8 (przy co najmniej 60 tys. szlachty zwoliły został one na pogłębiony do brak trzymanie uczestniczenia dyscypliny przez pospolitego artykuły w pospolitym henrykowskie ruszeniu) ruszeniu, w obozie (1573 [17]. jeszcze w celu r.). bar- Do- zaprowadzenia aby dyscypliny wyłącznym wojskowej dowódcą tylko ruszenia przez był 2 tygodnie, król, a same a także w nakazywały trwanie szlachta równy ograniczone było do trzech miesięcy. Gdy dodać tego, jego szenia najchętniej walczyłaby zimą, aby nie opuszczać swoich dóbr najwyżej powszechne czasie jako wojewodzie prac do ciała wyczyszczenia wygodnictwo polowych, rozprężonego, co uniemożliwiało panującą szlachty okolicy niekarnego otrzyma opinię, z żywności skuteczne że się i szlachcic militarnie obraz lecz dowodzenie, pospolitego na zdolnego zagrodzie realnego oraz ru- co mającą przeciwstawienia Spadek że się wrogowi. ruszenia). zaproponowano iść siły na wojennej utrzymanie zamianę tej instytucji wojsk pospolitego zaciężnych był na ruszenia tyle (tzw. istotny na relucja opłatę już w pospolitego roku pieniężną 1513, kilka obciążyć tów. stytucjami tymi Niestety kosztami projekty królewszczyzny upadły, szlachta dzierżawione bowiem przez starała magna- się piero Kolejną lat potop pospolitego z szwedzki lat próbę 1563 1564 uzdrowienia ruszenia wykazał nakazując w jak celu pospolitego bezwartościowe jego zwoływanie okazowania. ruszenia w jest czasie Jednakże podjęto pospolite pokoju kon- do- ruszenie, warszawskiej 8 Stanisław żadnego które Sarnicki pana z w 1656 Księgach chrześcijańskiego raz roku. ostatni hetmańskich Potem zostało [dochód] zwołane i wykorzystane bitwie co hastam - pisze: 20 wykorzystywano - nie jeślibym wystarczył. też zagranicę Cytat kilkakrotnie chcieli, [14]. tedyby ad

to, sejmowych odpierania szlachta najazdów sposób przywiązana jej Tatarów, zwoływania do tej ale instytucji, i bez funkcjonowania większego opisywała powodzenia9. aż w do konstytucjach roku Mimo 1736. spolitym że! Mamy języka, ja 9 Pasek Kiedy opisuje ruszeniu to okrzyk jak w będąc na 1672 mnie: komendantem roku Albo panowie my to bracia podjazdu kwarciani? odmówili w ostatnim albo ataku zwołanym to na Wołosza, mały oddział ogólnokrajowym albo Tatarów: ludzie służebni? O po- Bo- świnie, tem dzieci; przysiągł: my tylko niżeli nie wojsko będę dla z Póki pospolitego wiadomości, się kwarciane, żyw tak będę, szarzał, ruszenia nigdy którą któremu jak już komenderowanych się płacimy, takiej wziąwszy, komu żeby się za nas biło. Nie posłano tu nas dla - komendy 21 podoba, - nie pójdziemy bom nie prowadzić podejmę nie powinien. stąd na i wolałbym dalej. podjazd Pamiętnikarz Mam [12]. raczej ja żonę paść po- mam

2 Wojsko polskie w XVI i XVII wała 90% 2.1 Jak Stan wojska polskiego w w. niem. już wspomniano, na początku XVI w. Rzeczpospolita dyspono- W kilkutysięcznym stałym wojskiem zaciężnym składającym się w ciężnym z jazdy oraz potencjalnym 50-60 tysięcznym pospolitym ruszeczypospolitej tym okresie problem, Obojga dał który się Narodów prześladował raz pierwszy brak je stałego we aż znaki do finansowania. końca polskim istnienia siłom Polskie Rze- za- królewszczyzn, wojsko zaciężne potrafiło liczyć około 2000 żołnierzy w czasie głębokiego pokoju, a podczas wojny nawet 10 razy tyle (jak podczas kamłemu królewskiej zmniejszanie panii przeciwko się hospodarstwu dochodów skarbu Mołdawskiemu spowodowane w 1538 rozdawnictwem roku). Stałe się oraz niskie podatki uchwalane przez niechętną sta- Sytuację i silnemu wojsku szlachtę obawiającą się zwiększenia władzy tzw. systematycznie. spowodowały, iż liczba zaciężnych żołnierzy zmniejszała sze obronie wojsko poprawiły kwarciane, reformy które sejmowe miało z być lat 1562 1563 utrzymywane wprowadzając z 1/4 (a od Naturalnie 1567 roku 1/5) czystego dochodu płynącego z królewszczyzn. Funduszczególne te wystarczały na utrzymywanie stałego wojska służącego w czeniu, rozwiązywane. potocznej kampanie poza obroną w ilości wojenne potoczną od 2 do 6 tysięcy zaciągano żołnierzy. także wojsko na po- - 22 było - jednak ono, tuż po ich zakoń-

tym, zurbanizowanych piechoty W wojsku że przeważająca zaciężnym obszarach część przeważała działań pogranicza konnica. wojennych południowo-wschodniego. Wiązało odbywała się to się bowiem na słabo z zaangażowaniu Nie przeszkadzało to jednak na chwilowe zaciąganie dużych ilości wzmocnienia żeń. jeśli spodziewano się konieczności przeprowadzania oblępisacej około Podczas 32000 kampanii żołnierzy inflanckiej armii zaciężnej w 1581 połowę stanowiła ogromnej, piechota. bo Także liczą- królewskiego nych w powstanie ten sposób, roli miała króla w piechoty 1578 że liczyć Stefana z r. każdych piechoty w kilkanaście polskich w Inflantach, 20 wybranieckiej. łanów siłach tysięcy miał a zbrojnych przez żołnierzy być Według to wyznaczony należy konieczność powoływa- projektu przy- 1 uzbrajania łan, w i oporządzeniem zamian na którym za to zobowiązany osadzony [20]. Status chłop służyć takiego byłby w chłopa wolny wojsku od byłby z własnym wszelkich zatem uzbrojeniem podobny ciężarów, a dwa nie czyzn. statusu sołtysa. chłopstwa Jednakże i utraty niechęć rąk do pracy, szlachty spowodowała i duchowieństwa ogranicze- do W dostarczania piechurów wybranieckich wyłącznie królewszcze Dobra królewskie były jednak stanie dostarczyć co najwyżej homogeniczne tysiące żołnierzy, którzy służyli autoramencie węgierskim. nienie nia tym i kopijnicze okresie zanikły chorągwie przekształcając już zupełnie husarskie się średniowieczne w i kozackie. wyniku powolnej Pełne chorągwie ich ewolucji wyodręb- strzel- na Chorągwie nastąpiło najprawdopodobniej dopiero na początku panowazbrojnewersałem Zygmunta jazdy brodnickim husarskie III, służącej a ostatecznie powstały Stefana obyczajem Batorego w podział z ten 1576 został roku. potwierdzony uni- - 23 wyniku - rackim powolnej (uzbrojonej ewolucji w pancerz, średnio-

podstawowego tarczę, drzewo i przyłbicę10) na ciężkozbrojną husarię która jako demdziesiątych Z w uzbrojenia używała długiej 4,5 m 5,5 m wydrążonej się środku kopii, zbroi, szabli oraz pistoletów. wanie że kolei można chorągwi w chorągwie chorągwie strzelczych jednostkach lat kozackie XVII kozackie i w. uzbrajania kolczug, (zwane pancernymi) uznać kirysów na za ich Litwie pośrednie w powstały rohatyny i misiurek petyhorskimi, między z i przekształcenia pistolety. spowodowało, jazdą a od Uży- ciężką Do ochronnego. (husarią) i lekką (wołoską i tatarską). sie- także rągwie lekkich Polaków tatarskie). chorągwi Składały i Ukraińców Chorągwie się zaliczano one (chorągwie te głównie były jednostki wykorzystywane z wołoskie) Mołdawian noszące oraz i przede Wołochów, Tatarów uzbrojenia wszystkim do zwiadów, pościgów i innych działań pomocniczych11. (cho- ale stawiono dzoziemskiego, (hajducy, się Koniec tylko XVI wieku z jazdy zastał autoramentu w Polsce narodowego nowoczesną (której armię, podział która składała (muszkieterzy powyżej), ale także z jednostek pieszych autoramentu przed- oddziały uzbrojonej głównie według zwyczaju węgierskiego cu- Zygmunt kozaków stanowiący i pikinierzy). rejestrowych nadworną Istniała chorągiew także te ostatnie nowoczesna króla), jednostki oraz artyleria niemieckiego utworzył oraz rami: August w 1570 r. Jedynymi oddziałami konnymi autoramentu 10 Całe to uzbrojenie cudzoziemskiego pisarze polni, byli dla skrócenia, konni arkebuzerzy. za: 11 Pytanie: Stąd [14]. p. być t. Dlaczego d. może p. t.j. Sienkiewicz pancerz, jazda wołoska tarcza, cytując zowie drzewo, zapewne się lekką? przyłbica. oznaczali w regestrach początkowymi lite- - materiał 24 - Odpowiedź: autentyczny K. Górski, Bo Historia lekko pisze ucieka. w jazdy Ogniem Amen. polskiej, i Mieczem: cytat

ska 2.2 Rozkwit polskiej wojskowości XVII które stuleciu ry jednak Wiek polskiego. XVII można Z tego bez okresu wątpienia pochodzą uznać za najświetniejsze złoty wiek w historii zwycięstwa, woj- siłach w dużej mierze zależały od nowoczesnej i nowatorskiej struktu- W wojska oraz ich właściwego użycia w polu walki. Wiązało się to stulecia roku zbrojnych. z 1618 dragonii, dużymi użyto zmianami czyli po raz konnej pierwszy, stosunku piechoty, tak jazdy popularnej szkolonej do piechoty w w drugiej walce w polskich połowie pieszo zmianie oraz czebność skiej12. konno. Niewątpliwie piechoty Już 9 lat i wpływ dragonii, później na podczas to przekroczyła miał charakter wojny liczebność polsko-szwedzkiej przeciwnika jazdy i terytorium, jakościowej na którym wojna w charakterze była prowadzona. prowadzonych Świadczyło wojen i przez to także resz- o pol- li- oraz Siedemnastowieczna tę bowego stulecia wojska. jazda Stosunek stanowiła taki mniej łączył więcej ze sobą połowę dużą całości ruchliwość składu armii oso- wprowadził stuleciu niezbędną siłę ognia. podpórki zwiększyła według wzoru piechota niemieckiego była uzbrojona i węgierskiego. tak jak w Król poprzednim zmniejszenie do siłę do muszkietów uzbrojenia ogniową były muszkieterów regimentów także groźną piechoty, berdysze, bronią gdyż które białą. służąc umożliwiła Zmiana Jan jako III ta 12 Odsetek ten wynosił ilości 62% [20]. pikinierów w oddziale [20]. Piechota uzbrojona - 25 -

poza dowało węgiersku, hajducy, nie pełniła żadnych poważniejszych funkcji wojska Istotną reprezentacyjnymi. zaciężnego wprowadzenie zmianę w wystawianego sposobie w 1652 finansowania r. tzw. przez komputu państwo. wojsk czyli Poprzednio zaciężnych całkowitej komput spowo- ilości 12 uchwalany dotyczył tylko wojska nadliczbowego. Wiązało się to z wprowadzeniem (quarta w dupla). 1637 roku Komput nowej kwarty którego przeznaczonej liczebność była na tajemnicą cele artylerii (był Korony Przejawem przez specjalną delegację sejmu), liczył w czasach pokoju zbrojnej tys. dla Korony i 6 tys. dla Litwy, a podczas wojny 24 40 tys. dla acją oraz 8 22 tys. dla Litwy. utrzymywania tzw. w każdym decentralizacji województwie oraz konieczności spowodowanej utrzymywania niestabilną sytu- siły sejmik łów na granicy chłopów południowej posłuszeństwie, i wschodniej, spowodowała a także konieczność powstanie Od żołnierza powiatowego wystawianego i utrzymywanego przez szy wojewódzki. Oddziały te funkcjonowały podobnie do oddziabo dymowy, roku w wystawianych historii 1655 wcielany przymusowy stosowano centralnie. do w piechoty pobór sytuacjach rekruta. bądź nadzwyczajnych jazdy Był to z 5 20 żołnierz łanów łanowy raz na pierw- wsi, al- tym oraz tej. Artyleria z 25 50 dymów w miastach, ze wszystkich dóbr Rzeczypospoli- wyjmując czasie: i jednocześnie marynarka w 1637 przywrócono wojenna artylerię także przeżywały krótki rozkwit w - spod stanowisko 26 - zwierzchności starszego hetmana nad armatą polne-

ostatnią go, a marynarka niestety szybko święciła sprzedano tryumf w 1641 bitwie r. pod Oliwą w 1627. Tą pad 1703 2.3 Upadek wojska w XVIII stuleciu nie Wraz siły ze śmiercią zbrojnej Jana kraju. Sobieskiego, Wobec wybuchu rozpoczęła wojny się północnej destrukcja w i roku roz- wobec zwiększono komput do 36000 żołnierzy w Koronie i 12000 na cji13 Litwie, sokości osiągnięto. utrzymywano wzrostu jednak 18000 Sejm wobec płac żołnierzy wojsko oficerów Niemy szybkiej w liczące z Koronie i 1717 stosowania ofensywy trochę roku i 6200 uchwalił ponad Karola systemu na połowę Litwie. XII stały tzw. liczby komput tej ślepych W liczby. praktyce, tej w nigdy por- wy- Jędrzej O wprowadzono bagnetami, przestarzałe ile jednak formy piechota nawet o jeździe organizacyjne około w tym autoramentu roku okresie 1708 nie można zachowała strzelby narodowego powiedzieć o zamku jakąś siłę zachowującej skałkowym nawet bojową tego. z najwięcej przedstawia rów Kitowicz przygnębiający w Opisie obraz obyczajów chorągwi za panowania jazdy, w których Augusta z ofice- III interesach zydujących obywatelach, pozostał sześciu; zabawni przyjaciołach, chorągwi a [5]. i Stopnie nieustawicznie, tylko trybunałach, towarzystwa oficerskie namiestnik, ale komisjach straciły nad a więcej nigdy czterech, zupełnie po lub [nie sąsiadach, po pięciu, było] związek swoich re- a rowie oficerów cji 13 System żołdu, i oficerowie i to ten podoficerów faktycznie polegał nawet oddział nazywano tym, kilkadziesiąt że liczył szeregowi ślepymi. około (pułkownik stu żołnierze Oznaczało - żołnierzy 27 - otrzymywali przykład to, [17]. że jeśli otrzymywał na jedną oddział porcję 42 przypadało porcje). żołdu, a Porcje podofice- 200 por-

je prywatnych wojsko, z wojskiem, a stały się narzędziem wynagradzania szlachty14, można ich morale. było ilość też którego Nic była po interesów więc porównywalna prostu jakość dziwnego, kupić. była doprowadziło znacznie z Wykorzystywanie że ilością magnaci lepsza wojska do drastycznego woleli niż komputowego. wojska armii utrzymywać do prywatnego, obniżenia załatwiania własne jej a bowiem ograniczała Od roku Struktura wszystkie 1733 nie nadające istniała praktycznie się do użytku artyleria, armaty. Szwedzi Rola puszkarzy wywieźli zaciągu się odtąd i hierarchia do organizacyjna ceremonialnego służbowa. strzelania. wojska, sposób rament powstał 2.4.1 Jak już wspominano (zaciąg) Autorament Władysława narodowy poprzednio narodowy IV Wazy i cudzoziemski. wojsko i był a cudzoziemski związany polskie Formalnie z dzieliło intensywnym się podział na auto- stosowaniem przez tego króla wojsk zaciężnych uzbrojonych i walczą- ten dwadzieścia, szlachty; rów cych 14 Kitowicz na nie pisze: wzór starano podzieliwszy Od zachodni15, połowy się albowiem jednę jakoś na panowania chociaż o dwie, powiększenie a to praktycznie dlatego, Augusta sił narodowych, żeby III z było dziesięciu istniał więcej tylko kompanii placów już o powiększenie wcześniej. do zrobiono promocji hono- W dragany, drugim i pożytków generał-lejtnant dla szlachty. komenderujący, [ ] Na przykład trzecim pierwszym generał-major generałem tytularny, był król a albo pułkownik hetman, aktualny; którzy, oficjerów będąc tylko zaś w niższych służbie bez podchorążymi liczby prawie, albo sierżantami, nawet znajdowali z racji się familii tacy wysokiej unteroficjerowie, leży przyodziani 15 mentu Król uważać ten żołnierzy a wydał cztery za rangą początek obu w kapitany. 1632 chorążego, rodzajów podziału roku [5] Artykuły wojska tak na dalece, autorament obowiązywał wojsku że z tej mnogości oficjerów urosło przysłowie: byli Dwa - 28 cudzoziemskiemu - inny regulamin i narodowy opisane (dla koronnego [2] jako i ten że odtąd moment wojska mo- auto- na-

autorament zaczynających pospolitej przeciwieństwie narodowy stosunkowo był kontynuacją nowego polskich zaciągu tradycji cudzoziemskiego wojskowych strukturze zaś i strzelczych. wprowadzenie występowało i sposobie Należy się już jej funkcjonowania zatem w odmiany XV wyłącznie stuleciu przyjąć, cudzoziemskiej wojsko zaciągami że tego do autoramentu pierwszego. tego chorągwi momentu niewiele narodowego, kopijniczych zmieniło w Rzeczy- w niemiecki trzon Na autorament narodowy składały się prawie wyłącznie oddziały rów, jazdy16: zbrojne ciężkozbrojne wołoskie i tatarskie. chorągwie Piechota, husarskie uzbrojona i pancerne głównie oraz na lekko- wzór tegorię, w muszkiety i piki oraz oddziały dragonii stanowiły z kolei tylerii do autoramentu rajtarów zaciągu i hajduków. cudzoziemskiego, Artylerzyści, do którego stanowili choć zaliczano sui zaliczani generis także czasem osobną arkebuze- także ka- Ponieważ cechowej) (ustrój gdyż geneza byli jako wewnętrzny traktowani autoramentu swego rodzaju inaczej puszkarzy narodowego rzemieślnicy innych był wzorowany rodzajów sięga biegli czasów w broni17. na rzemiośle rycerskich, strukturze ar- takiegoż powszechnie dowego nad mógł cudzoziemskim. uznawanym być dowodzony zwyczajem Dlatego nawet był towarzysz przez prymat generała autoramentu autoramentu naro- roku). cudzoziemskiego, generał ten mógł się jednak znaleźć pod komendą kuszników towarzysza. Aby więc uniknąć takich sytuacji, oficerowie Artykuły ramentu 17 16 Co prawda narodowego przesławnej wojskowe ale w szybko XV i XVI dla utraciły były artylerji w. artylerii istniały artykuły one [2]. wydane na roty znaczeniu. hetmańskie piechoty przez zawarte w konstytucjach sejmowych z 1609-29 Władysława składające - się IV w z pawężników, 1634 r. były zatytułowane: kopijników i

szami autoramentu 2.4.2 cudzoziemskiego starali się jednocześnie być towarzy- Zaciąg w narodowy chorągwiach Struktura był autoramentu narodowych. zaciągiem systemem narodowego towarzyskim. Oznaczało wanych to, ustalających że rotmistrz warunki po odebraniu powoływania listów chorągwi18, przypowiednich jej liczebność (zapowiednich) z reguły było to 100-150 koni, uzbrojenie, zapłatę itp. zaciągał jedynie strzami, imieniu towarzyszy, przy zaciąganiu lub a wybieranych dopiero towarzyszy przyprowadzali pocztowych. miały więzy Tak poczty łączące więc, złożone towarzyszy istotne z podnajmo- znaczeniu z rotmimych chorągiew w naturalny rotmistrza, rotmistrzowie zwykle towarzyska sposób dzięki ich porucznicy preferowali składała czemu bowiem, wartość się bądź swoich lub z starsi werbownicy dalszych bojowa znajomych. towarzysze chorągwi lub działający bliższych W rosła ten chorągwi sposób [13]. znajo- w ich Zborowskiemu, Towarzysz tu o określonej po umówieniu liczbie koni się otrzymywał rotmistrzem od co rotmistrza do wystawienia zaliczkę, pocz- za to 1893 Przykładowy przypis 20, list s. zapowiedni 233. Zygmunt podaje August [14] z za: Bożej K. Górski, łaski Król Historyja Polski, etc. piechoty Urodzonemu polskiej, Janowi Kraków wiernie nam miłemu, łaskę naszą królewską. sandomierskiego, Urodzony, dy przypowiadam koń na ćwierć wiernie roku wierności nam miły, 20 Twojej złotych iż jest służby pilna płacąc, potrzeba na także 200 na koni ludzi każdego i na służebnych 200 draba drabów, do na ziemi ćwierć na pół Inflanckiej, roku, po 6 prze- złotych, co jest 5 złotych draba, a szósty martwe i na rotmistrza, którą zapłatę pieniężną, każ- najrychlej hrabiego miejscu ten wyżej mianowany podskarbiego poczet, naszego wierność koronnego Twoja będzie polskiego, miał z a podatku popisany z Sulejowa rok składamy kasztelana swego, szego. Przed Nam w na Drochiczynie, z pocztem Szkłowie którym i Rzplitej popisawszy swym i służył. Myszy, na w święta Infalnckiej stawił się Marcina [zebranym się i Ziemi, tam przyszły. A dla popisu poślemy tam pisarza na- - 30 będąc wojskiem], pod - sprawą we wszystkiem chcemy hetmaństwa to posłuszny mieć, p. abyś Chodkiewicza, jako co tchu, hetmana co

scy pod którą towarzysze przystępował udawali do organizacji się do miejsca swojego koncentracji pocztu. Następnie chorągwi, wszy- skąd by. nim wodzą miejsce rotmistrza popisu19. udawali Popis był się dokonywany na określone przez w liście pisarza przypowied- polnego, Jedyną który dokonywał spisania stanu osobowego i uzbrojenia nowopowstałej chorągwi, która od tego momentu oficjalnie wchodziła służ- przez taktyczne jące nika20. się rotmistrza Oficerami z jednostką kilku (a z czasem bądź chorągiew. organizacyjną kilkunastu też i administracyjne) narodowych Chorągwie chorągwi zaciągu łączono byli polskiego pod zwane porucznicy dowództwem doraźnie pułkami, była i w dowodzona namiestnicy. Do oficerów też zaliczano także towarzyszy służących ze swoimi jednostki pułkow- składa- rodzajów uchodziła pocztami Rzeczą charakterystyczną w tejże chorągwi. była hierarchia wewnątrz poszczególnych nie broni autoramentu narodowego. Za najbardziej godną zostawać skich), ci, zaś służba najmniej w chorągwiach poważaną w husarskich chorągwiach i pancernych lekkich gdzie (petyhordem których fortuna pod znakami usarskimi i pancernymi pomieścić służyli husarskich raczyła, tego był pod i a pancernych i którzy rygorem fakt, że mając rotmistrzami cudzoziemskiego bywali gust najważniejsi być i żołnierzami, porucznikami autoramentu urzędnicy nie w lubili chorągwiach [5]. państwa jednak Powo- z skład 20 19 Najczęściej Zwykle pułku bywało jednak tzw. tak, chorągiew miejsce że pułkownikiem popisu pułkownikowska było zostawał jednocześnie - 31 [17]. rotmistrz - miejscem jednej koncentracji z chorągwi wchodzących chorągwi [13]. w

dzę przez królem i prymasem czele w takich chorągwiach faktyczną wła- i sprawował namiestnik21. utrzymanie jednej Jak wspomniano rotmistrza byli towarzysze równocześnie zaciągu pracodawcami narodowego sami swoich zatrudniani drugiej to właśnie strony jednak siebie oni stwarzał strony otrzymywali i swoich faworyzował okazję pocztów. ćwierciami do zawodowych wykorzystywania Taki sposób czyli kwartalnie towarzyszy utrzymywania pocztowych, pocztów żołd służących [13]. w wojsku zaciężnym przez kilka bądź kilkanaście sezonów z na Tak skonale rzędu, jako że ci byli już zaznajomieni z mikroekonomią pocztu granicy walki więc w zaciąg obronie narodowy potocznej systemem i w ciągle towarzyskim prowadzonych sprawdzał walkach się dostarzała. początku ze południowo-wschodniej, Szwecją XVII i stulecia Rosją wymagało struktura zaangażowanie jednak zaciągu innego narodowego Rzeczypospolitej systemu była toteż prze- już na w się Przy 2.4.3 zaciąganiu w przeciwieństwie Struktura wojsk autoramentu do systemu narodowego cudzoziemskiego systemem posługiwano wolnego ten rzyszy, rzy, tylko bębna. którzy zatrudniano Polegał dopiero on niejako na bezpośrednio tym, podnajmowali że nie przyjmowano wszystkich szeregowych żołnierzy. do służby żołnie- Zaciąg towa- taktyczno-organizacyjną wego 21 W połowie był [5]. ukształtowany XVIII wieku tendencja na był wzór taka regiment, rozwinęła zachodni, stąd podstawową jednostką - 32 - się na którym wszystkie dowodził chorągwie zaciągu oberszter narodo-

lub netów pułkownik. Regiment liczył około 1000 ludzi i składał się z kompanii skiego piechocie) obersztelejtnant, szwadronów w oddziałów jeździe. bądź Pododdziały rotmistrzów (skwadronów) cudzoziemskich lejtnanci poszczególnych te (w w były jeździe). piechocie, wchodził dowodzone W także albo pododdziałów, przez zastępca chorągwi korpusu kapitanów dowódcy lub kwatermistrzowie (zwykle całego regimentu w randze majora, oraz po- oficer- kor- (w wojsk karne szczególnych kompanii) i inni członkowie sztabu regimentu. form Wojska zaciągu cudzoziemskiego posiadały, w przeciwieństwie do Żołd narodowych22, umundurowanie. Były też znacznie bardziej temem i lepiej wyszkolone od wojsk narodowych. Komendy, aż do reliwiało wojskom Jana ślepych nieuczciwym III, były autoramentu porcji23 wydawane dowódcom co, zwłaszcza cudzoziemskiego w języku łupienie w niemieckim. późniejszym podległych wypłacano okresie, mu rocznie żołnierzy umoż- sys- wieku [5]. wszechnym. Proceder ten jednak, jak się wydaje, był zjawiskiem po- III, wiem doświadczało Tak więc który zaawansowaną górowało wojsko zasłynął wad organizacją cudzoziemskiego systemu z strukturę błyskotliwego towarzyskiego. nad taktyczną wojskami autoramentu stosowania Nic i narodowymi organizacyjną, więc już husarii, dziwnego, u schyłku miało postawił oraz że XVII Jan bo- nie 1746 przede 22 wszystkim na rozwój dragonii i piechoty niemieckiej [20]. [2]. 23 Wprowadził System Wojska w Regulamenie ten koronne opisano je dopiero przyjęły przez w przypisie dla uniwersał wojsk je jeszcze [13]. litewskich podczas później - hetman 33 koła [5].- teraźniejszego wielki Michał gieneralnego Kazimierz Radziwiłł wojskowego w roku

2.4.4 Artylerzyści Artyleria cieszyli się wyższym statusem społecznym24 niż szeregowwowe członkowie przyczyny: innych stosunkowo rodzajów dużą broni. wiedzę Stan praktyczną ten miał niezbędną dwie podsta- do czy Głównym skutecznej którzy obsługi dział oraz stały charakter służby artylerzystów, pośrednio służyli zwykle długi okres czasu w tej samej twierdzy, zamku nerałem arsenale. artylerii). zwierzchnikiem hetmanowi Artyleria wielkiemu artylerii koronna starszy królewskiej była nad urządzona armatą był podlegający (zwany na wzór też pojedynczegsadniała ilość regimentu żołnierzy autoramentu podlegających cudzoziemskiego starszemu nad co armatą. zresztą uza- Za- bez- geronnej) cejgwartrzy cejkmistrz w stępcą generała (zwany artylerii też cejgmajstrem, był oberszetelejntant; albo kontrolerem w sztabie służyli także ko- Szeregowi oraz inżynier artylerii koronnej. Pododdziałami artylerii oraz poszczególnych arsenałach i twierdzach dowodzili kapitanowie, gotowywali za obsługę żołnierze oraz materiały dział porucznikowie dzielili i pirotechniczne: strzelanie się artylerii na z nich, puszkarzy, prochy, [11]. fajerwerkerów, lonty stricte i odpowiedzial- inne, którzy oraz przy- innych Puszkarze, do rzemieślników fajerwerkerzy byli i to rzemieślnicy przede wszystkim służący stolarze. w artylerii należeli uczniem 24 cechów. Tak więc przyszły mistrz puszkarski musiał być najpierw Który odbijał terminatorem, się wynagrodzeniu potem tychże. pomocnikiem czeladnikiem, a po - 34 -

bądź wykonaniu fajerwerkerowskim majstersztyku w odpowiednim pełnoprawnym cechu. mistrzem puszkarskim - 35 -

33.1 Geneza Urząd Geneza urzędu hetmana hetmańskiego urzędu hetmańskiego pomimo prac wielu historyków nadal (capitaneus pozostaje powstanie trzebę poglądy. i w kwestią pewnej urzędu Pierwszy sporną, mierze hetmana z nich, można przez reprezentowany stanowiskiem Stefana jednak wyróżnić Marię przez starosty Kuczyńskiego, dwa Stanisława przeciwstaw- wojskowego wiąże Kucitus exercitus), dowodzącego pospolitym ruszeniem w zastępstwie króla. Zdzisław Spieralski, reprezentant przeciwnego poło wiek glądu, niu pospolitym uważał, że ruszeniem wszystkie zaliczały osoby się zastępujące do kategorii króla capitaneus w dowodze- 1431 dowodząc, że ustanawianie przez króla capitanei exercitus exer- 1509 miejsce wyłącznie w tak wyjątkowych przypadkach jak podeszły miatucji często r., Władysława czy też choroba Jagiełły Zygmunta podczas I wyprawy podczas przeciwko wyprawy mołdawskiej Świdrigielle w tus przez hetmana [16]. Takie w późniejszym sytuacje umożliwiły sensie. Spieralski to wykształceniu zwracał uwagę, się insty- capitaneus dowodzili nich dowódcy urzędów, exercitus. pospolitym zakwalifikowani zwykle ruszeniem wojewodzińskich, przez na Kutrzebę mocy i innych do nie capitanei stosowali posiadanych exerci- tytułu iż mianowano Według Spieralskiego, mimo niewątpliwego wpływu capitanei exercitus większy urząd na dowódcy wpływ oddalenie wraz kampanii wojsk na z pojawieniem dowodzenia wykształcenie wraz zaciężnych z rozpuszczeniem wojskiem się instytucji od osoby hetmaństwa króla, znacznie miał zakończonej - się 36 (campiductor). - potrzeby zaciągu żołnierzy Dowódcę wojska, także takiego i zaś cam- po

campiductora nieczność zezwalały hetman pojawił się, w tym samym czasie opuszczał kiedy służbę. powstała Urząd ko- tutaj uprawnieniami stoletniej. stosowania Już wtedy uprawnienia wojsk zaciężnych, jego były czyli dość podczas duże, wojny gdyż trzynanych mu na samodzielny zaciąg wojska, a zawsze wiązały często kich wojsk podkreślić, rotmistrzów zaciężnych natury że wojsk campiductor znajdujących dyscyplinarnej zaciężnych, nie się ale był wobec naczelnym jednym terenie żołnierzy z na wielu dowódcą którym [16]. samodziel- wszyst- prowadził działania wojenne. Należy się z stwa Jan ku pierwsi W tym campiductorzy, samym czasie, kształtowały w którym wojskiem się zaczątki zaciężnym instytucji dowodzili potoczna polnego, pochodzącego od dowódców potocznej. hetmań- więc 1479 Karnkowski i tymczasowe pierwszym w dowodzący czasie było hetmanem stanowisko była około zwykle (dowódcą) 2200 jej powoływana dowódcy. żołnierzy. obrony Jednakże tymczasowo, obrona W został tak ro- polnego sław jeszcze Wraz także stały z powołaniem urząd ich w dowódcy. 1492 roku Urząd stałej ten obrony jako pierwszy potocznej objął pojawił Stani- się stosunkowo Chodecki, przez choć słabe, kilkanaście którego sama zachodziła tytulatura uważa [16]. się potrzeba tego za Ze pierwszego urzędu względu, wspierania pozostawała iż koronnego siły zaciężnych zaciężne chwiejna25 hetmana były sił strium obrony potocznej miejscowym pospolitym ruszeniem. Z tego względu, 25 Sam dla Stanisław terrarum [16]. uniknięcia z Russiae Chodcza capitaneus był sporów tytułowany czyli kompetencyjnych, w dosłownie łączono hetmaństwo ruskich - dokumencie 37 - dowódca nominacyjnym: (hetman) exercituum wojsk ziemskich terre-ziem