Miejsce sepulkralno-obrzędowe ludności kultury amfor kulistych. Sepulchral and ritual place of people representing the Globular Amphora Culture

Kowal 14 Miejsce sepulkralno-obrzędowe ludności kultury amfor kulistych Redakcja naukowa Edited by Grzegorz Osipowicz Kowal 14 Sepulchral and ritual place of people representing the Globular Amphora Culture

Kowal 14 Miejsce sepulkralno obrzędowe ludności kultury amfor kulistych Kowal 14 Sepulchral and ritual place of people representing the Globular Amphora Culture Redakcja naukowa Edited by Grzegorz Osipowicz

Recenzenci/Reviewers prof. dr hab. Arkadiusz Marciniak prof. dr hab. Marzena Szmyt Redaktor wydawniczy/publishing editor Magdalena Szczepańska Projekt okładki/cover design Paweł Banasiak Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Publikacja została wydana także dzięki zaangażowaniu finansowemu: Instytutu Archeologii UMK, Dziekana Wydziału Nauk Historycznych UMK, Urzędu Miasta Kowala, Banku Spółdzielczego w Kowalu oraz Przedsiębiorstwa Badawczo-Rozwojowego Waldemar Osipowicz. Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Toruń 2014 ISBN 978-83-231-3328-5 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń tel. 56 611 42 95, fax 56 611 47 05 e-mail: wydawnictwo@umk.pl www.wydawnictwoumk.pl Dystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń tel./fax 56 611 42 38 e-mail: books@umk.pl www.wydawnictwoumk.pl Druk: Wydawnictwo Naukowe UMK

Spis treści Contents Wprowadzenie [Wojciech Chudziak] / 5 Introduction [Wojciech Chudziak] / 5 Część I. Zagadnienia ogólne Rozdział 1. Zarys stanu badań nad kulturą amfor kulistych na Niżu Polskim [Krzysztof Kurzyk] / 9 Rozdział 2. Położenie stanowiska na tle rzeźby terenu i warunków glebowych [Michał Jankowski, Piotr Weckwerth] / 14 Rozdział 3. Metodyka i ogólne wyniki badań wykopaliskowych [Tomasz Górzyński] / 35 Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe kultury amfor kulistych Rozdział 4. Charakterystyka obiektów [Grzegorz Osipowicz, Michał Jankowski] / 51 Rozdział 5. Naczynia ceramiczne [Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 68 Rozdział 6. Wytwory krzemienne, kamienne, z kości, poroża i zębów zwierzęcych [Grzegorz Osipowicz, Halina Pomianowska, Daniel Makowiecki] / 91 Rozdział 7. Wyniki analizy kleju neolitycznego pochodzącego z zawieszki T-kształtnej odnalezionej w obiekcie 238 [Jan Krzysztof Rumiński, Grzegorz Osipowicz] / 118 Rozdział 8. Wyniki analizy kulturowo-chronologicznej materiałów źródłowych [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 122 Part I. General aspects Chapter 1. A brief history of research on the Globular Amphora Culture in the Polish Lowlands [Krzysztof Kurzyk] / 9 Chapter 2. Geomorphological and soil conditions of the site location [Michał Jankowski, Piotr Weckwerth] / 14 Chapter 3. Methodology and general excavations results [Tomasz Górzyński] / 35 Part II. A sepulchral-ritual place of the Globular Amphora Culture Chapter 4. Characteristics of features [Grzegorz Osipowicz, Michał Jankowski] / 51 Chapter 5. Pottery [Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 68 Chapter 6. Artefacts made of flint, stone, bones, antlers and animal teeth [Grzegorz Osipowicz, Halina Pomianowska, Daniel Makowiecki] / 91 Chapter 7. Analysis of Neolithic adhesive from a T-shaped element found at feature 238 [Jan Krzysztof Rumiński, Grzegorz Osipowicz] / 118 Chapter 8. Results of a cultural and chronological analysis of the source materials [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk] / 122 Część III. Analizy bioarcheologiczne Rozdział 9. Pochówek ludzki (obiekt 238) w świetle badań antropologicznych [Tomasz Kozłowski] / 137 Rozdział 10. Stabilne izotopy tlenu jako wyznacznik procesów migracyjnych i diety analiza neolitycznego pochówku z obiektu 238 [Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Małgorzata Kępa, Aleksandra Lisowska-Gaczorek] / 161 Part III. Bioarchaeological analyses Chapter 9. A human burial (feature 238) in the light of anthropological research [Tomasz Kozłowski] / 137 Chapter 10. Stable oxygen isotopes as a determinant of migration and diet an analysis of a Neolithic burial from feature 238 [Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Małgorzata Kępa, Aleksandra Lisowska-Gaczorek] / 161 3

Spis treści / Contents Rozdział 11. Rekonstrukcja diety przedstawiciela kultury amfor kulistych z obiektu 238 na podstawie analizy stabilnych izotopów węgla i azotu. Przyczynek do poznania neolitycznych zachowań żywieniowych [Laurie J. Reitsema] / 172 Rozdział 12. Cechy osobnika pochowanego w obiekcie 238 zidentyfikowane na podstawie analizy DNA [Henryk W. Witas, Tomasz Płoszaj, Krystyna Jędrychowska-Dańska] / 179 Rozdział 13. Wyniki badań paleoserologicznych szczątków ludzkich z obiektu 238 [Anna Kozłowska] / 194 Rozdział 14. Depozyty zwierzęce [Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka, Grzegorz Osipowicz] / 208 Rozdział 15. Wyniki analizy antrakologicznej [Dorota Bienias] / 233 Rozdział 16. Badania palinologiczne jako źródło informacji o paleośrodowisku w rejonie Kowala (w neolicie, w czasie rozwoju kultury amfor kulistych) [Agnieszka M. Noryśkiewicz] / 239 Część IV. Wnioski Rozdział 17. Miejsce sepulkralno-obrzędowe KAK ze stanowiska 14 w Kowalu w świetle wyników analizy pozyskanych źródeł podsumowanie [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk, Daniel Makowiecki, Dorota Bienias, Tomasz Górzyński, Michał Jankowski, Krystyna Jędrychowska-Dańska, Małgorzata Kępa, Anna Kozłowska, Tomasz Kozłowski, Agnieszka M. Noryśkiewicz, Tomasz Płoszaj, Halina Pomianowska, Laurie J. Reitsema, Jan Krzysztof Rumiński, Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Piotr Weckwerth, Henryk W. Witas] / 251 Zakończenie [Grzegorz Osipowicz] / 267 Chapter 11. Diet reconstruction of a Globular Amphora Culture representative from feature 238 on the basis of stable carbon and nitrogen isotope analysis. A contribution to the knowledge of Neolithic dietary customs [Laurie J. Reitsema] / 172 Chapter 12. Characteristics of an individual from the feature 238 identified by DNA analysis [Henryk W. Witas, Tomasz Płoszaj, Krystyna Jędrychowska-Dańska] / 179 Chapter 13. Results of paleoserological study of human remains from feature 238 [Anna Kozłowska] / 194 Chapter 14. Animal deposits [Daniel Makowiecki, Marzena Makowiecka, Grzegorz Osipowicz] / 208 Chapter 15. Results of anthracological analysis [Dorota Bienias] / 233 Chapter 16. Palynological research as a source of information on the paleoenvironment in the region of Kowal (in the Neolithic, during the development of the Globular Amphora Culture) [Agnieszka M. Noryśkiewicz] / 239 Part IV. Conclusions Chapter 17. Sepulchral-ritual place of the Globular Amphora Culture from the site 14 in Kowal in the light of the analysis of the obtained sources a summary [Grzegorz Osipowicz, Andrzej Bokiniec, Krzysztof Kurzyk, Daniel Makowiecki, Dorota Bienias, Tomasz Górzyński, Michał Jankowski, Krystyna Jędrychowska-Dańska, Małgorzata Kępa, Anna Kozłowska, Tomasz Kozłowski, Agnieszka M. Noryśkiewicz, Tomasz Płoszaj, Halina Pomianowska, Laurie J. Reitsema, Jan Krzysztof Rumiński, Beata Stepańczak, Krzysztof Szostek, Piotr Weckwerth, Henryk W. Witas] / 251 Summation [Grzegorz Osipowicz] / 267 Literatura / 273 References / 273 Afiliacje / 287 Affiliation of Authors / 287

6 Wytwory krzemienne, kamienne, z kości, poroża i zębów zwierzęcych Artefacts made of flint, stone, bones, antlers and animal teeth Grzegorz Osipowicz, Halina Pomianowska, Daniel Makowiecki Badania miejsca sepulkralno-obrzędowego KAK ze stanowiska Kowal 14 doprowadziły do odkrycia 44 wytworów krzemiennych, 7 kamiennych oraz 5 przedmiotów wykonanych z kości, poroża bądź zębów zwierzęcych. Wytwory krzemienne Pośród 44 wytworów krzemiennych odkrytych w obiektach KAK z kulturą tą pewnie można wiązać cztery z nich, z czego trzy pochodzą z obiektu 238 (pochówek ludzki), a ostatni został odkryty w obiekcie 251 (jedna z jam w części spągowej obiektu 208). Pozostałe wyroby pozyskano w trakcie eksploracji pierwszych sześciu warstw mechanicznych submegalitu (do poziomu bruku kamiennego) i ich związek z KAK nie jest pewny. Wątpliwości wynikają przede wszystkim z występowania w stropowych częściach tego obiektu również materiału KCSz (oraz pojedynczych ułamków naczyń KCWK i KPL). Biorąc jednak pod uwagę śladowy udział wytworów o tej chronologii oraz fakt, że koncentrowały się one w północno-zachodniej części obiektu, zasugerować można, że przynajmniej część z nadmienionych wyrobów (a najprawdopodobniej większość) jest związana z KAK. Zbiór ten liczy 40 okazów. Zebrany materiał krzemienny poddano analizie morfologicznej, surowcowej oraz traseologicznej. Analizę morfologiczną przeprowadzono, stosując metodę zaproponowaną przez Annę The study of a sepulchral-ritual GAC complex from the site Kowal 14 led to the discovery of 44 flint and 7 stone artefacts as well as 5 items made of bones, antlers or animal tooth. Flint artefacts From among 44 flint artefacts found in GAC features, four may be associated with the culture, three of which come from feature 238 (a human burial), and the other of which was found in feature 251 (one of the pits in the floor part of feature 208). The remaining artefacts were obtained in the course of exploration of the first six mechanical layers of the submegalith (to the stone paving level) and their connection with GAC is not certain. The doubts arise mainly due to the occurrence also of CW (and single pottery pieces of STK and TRB) material in the roof parts of this feature. However, given the trace amounts of artefacts of this date as well as the fact that they were concentrated in the north-western part of the feature, it may be suggested that at least part of the mentioned artefacts (and most probably the majority of them) are associated with GAC. The collection includes 40 artefacts. The collected flint material was subjected to a morphological, material and use-wear analysis. The morphological analysis was carried out on the basis of a method proposed by Anna 91

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe / Part II. A sepulchral-ritual place Dzieduszycką-Machnikową i Jacka Lecha (Dzieduszycka-Machnikowa, Lech 1976; Lech 1981). Dzieduszycka-Machnikowa and Jacek Lech (Dzieduszycka-Machnikowa, Lech 1976; Lech 1981). Wyniki analizy technologicznej oraz morfologicznej i surowcowej Wśród wyrobów krzemiennych odkrytych w obiekcie 238 na pierwszy plan wysuwa się siekierka z krzemienia pasiastego (ryc. 39: 1). Ma ona trapezowaty przekrój podłużny i prostokątny przekrój poprzeczny. Obuch jest gruby, prostokątny i wypukły, ścianki, podobnie jak ostrze, są lekko łukowate. Narzędzie ma gładzone wszystkie powierzchnie. Długość siekierki wynosi 11,5 cm, szerokość waha się od 2,2 cm (obuch) do 3,8 cm (ostrze), grubości ścianek sięgają 1,7 cm. Drugi z wyrobów krzemiennych zidentyfikowanych w tym obiekcie to całkowicie negatywowy wiór z odłamaną częścią piętkowo -sęczkową, który odbito z jednopiętowego rdzenia z krzemienia czekoladowego. Ma on trapezowaty przekrój poprzeczny; jedynie w części wierzchołkowej trójkątny. Krawędzie okazu są zbieżne, a jego profil dość prosty, z delikatnym podgięciem partii wierzchołkowej. W tej części widoczny jest także drobny retusz pochodzenia użytkowego (ryc. 39: 2). Ostatni z przedmiotów krzemiennych odkrytych w obiekcie to mocno spatynowany wielobiegunowy rdzeń (?) łuszczniowy z surowca narzutowego bałtyckiego (ryc. 39: 3). Jego przekrój jest wielokątny, a bieguny krawędziowe. Cechy morfologiczne okazu oraz słaby stan zachowania nie pozwalają jednak wykluczyć jego naturalnego pochodzenia. Jedyny wytwór krzemienny wśród odkrytych w submegalicie, który najprawdopodobniej można wiązać z KAK, to niewielki, częściowo degrosisażowy odłupek wykonany z krzemienia narzutowego bałtyckiego, który wystąpił w obiekcie 251. Pozostałe okazy (odkryte w stropowych partiach obiektu, powyżej pierwszego poziomu bruku kamiennego) tworzą dość niejednolity zbiór, liczący 40 wyrobów. Wśród nich przeważają wytwory z krzemienia narzutowego bałtyckiego (82,5%; tab. 4), obok których wystąpiły trzy okazy z krzemienia pomorskiego, dwa przepalone i po jednym z krzemienia czekoladowego i pasiastego. W zbiorze tym pierwsza grupa morfologiczna (formy rdzeniowe) jest reprezentowana przez dziewięć przedmiotów. Siedem wykonano z surowca bałtyckiego odmiany A, a dwa z krzemienia pomorskiego (tab. 4). Wśród form rdzeniowych wyróżniono sześć obustronnych, dwubiegunowych rdzeni The results of technological, morphological and material analysis Among the flint products found in feature 238 the most eye-catching is an axe made of banded flint (Fig. 39: 1). It has a trapezoidal longitudinal section and a rectangular cross section. The head is thick, rectangular and convex, while the sides, similar to the cutting edge, are slightly arched. All the surfaces of the tool are smoothened. The length of the axe amounts to 11,5 cm, width varies from 2,2 cm (head) to 3,8 cm (blade), thickness of the sides reaches 1,7 cm. The second flint artefact identified in this feature is a completely negative blade with the butt part removed, knapped from a single platform core made of chocolate flint. It has a trapezoidal cross section; triangular only in the top part. The edges of the blade are convergent, its profile quite straight, with a delicate turn-up of the top part. Here, a delicate retouch of utilitarian origin is also visible (Fig. 39: 2). The last flint item found in the feature is a heavily patinated multiplatform splintered core (?) made of Baltic-erratic flint (Fig. 39: 3). Its section is polygonal, and its platforms linear. The specimen s morphological attributes and weak preservation state do not allow, however, to exclude its natural origin. The only flint artefact among those found in the submegalith which may probably be associated with GAC is a small, partly cortical flake made of Baltic-erratic flint, which was found in feature 251. The remaining artefacts (found in the roof parts of the feature, above the first level of the stone paving) constitute a quite inhomogeneous collection of 40 artefacts. Among the most abundant are made of Baltic-erratic flint (82,5%; Tab. 4), besides which three artefacts made of Pomeranian flint, two burned ones, one of chocolate flint and one of banded flint were found. In this collection, the first morphological group (core forms) is represented by nine items. Seven were made of a type A erratic flint, two of Pomeranian flint (Tab. 4). Among the core forms distinguished were six two-sided, double platform splintered cores (Fig. 40: 1 4), one two-sided multi-platform example and one single-sided, single platform (Fig. 40: 5). In the majority of cases (seven) the platforms of these artefacts are linear 92

Ryc. 39. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Wytwory krzemienne odnalezione w obiekcie 238. Rys. B. Kowalewska, D. Nowak Fig. 39. Kowal, Kowal comm., site 14. Flint artefacts discovered in feature 238. Drawn by B. Kowalewska, D. Nowak

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe / Part II. A sepulchral-ritual place Tabela 4. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Struktura morfologiczno-surowcowa materiałów krzemiennych zebranych z obiektu 208 (powyżej pierwszego poziomu bruku kamiennego) Table 4. Kowal, Kowal comm., site 14. Morphological structure and types of flint material of the flint artefacts collection discovered in feature 208 (above first stone paving level) Surowiec/Raw material Grupa morfolog. Morphol. group I. Rdzenie Cores II. Wióry Blades III. Odłupki i odpady Flakes and wastes IV. Narzędzia Tools Razem Total Krzemień narzutowy bałtycki Balticerratic flint Krzemień pomorski Pomeranian flint Krzemień czekoladowy Chocolate flint Krzemień pasiasty Banded flint Krzemień przepalony Burned flint Razem Total 7 2 9 22,5 6 6 15 19 1 1 1 2 24 60 1 1 2,5 33 3 1 1 2 40 100 % % 82,5 7,5 2,5 2,5 5 100 łuszczniowych (ryc. 40: 1 4), jeden okaz dwustronny wielobiegunowy i jeden jednostronny, jednobiegunowy (ryc. 40: 5). W większości przypadków (7 okazów) bieguny tych wytworów są krawędziowe lub krawędziowo-płaszczyznowe, a ich przekrój soczewkowaty. Ponadto zidentyfikowano szczątkowy, wielopiętrowy rdzeń odłupkowy z krzemienia narzutowego bałtyckiego (ryc. 40: 7), eksploatowany przy użyciu tłuka kamiennego. Wióry i ich fragmenty reprezentowane są przez sześć okazów, wszystkie wykonano z surowca narzutowego (tab. 4). Wyróżniono dwa całe wióry (ryc. 40: 8), trzy z ułamaną częścią wierzchołkową (ryc. 40: 6, 10) oraz jedną piętkowo-sęczkową część wióra (ryc. 40: 12). Trzy wyroby są całkowicie negatywowe, dwa częściowo degrosisażowe, jeden zaś całkowicie korowy. Ich wymiary są różne, jednak jest to raczej niewielki półsurowiec, którego długość tylko w jednym przypadku przekracza 3 cm. Wszystkie wióry odbito z rdzeni jednopiętowych, w większości o zaprawionych piętach (piętki okazów są przygotowane, wielonegatywowe). Pięć wiórów ma boki równoległe, w jednym przypadku są one lekko zbieżne. Większość wytworów ma przekrój trójkątny i (w przypadku okazów z zachowaną częścią piętkowo-sęczkową) or linear-plane-like, and their section is lenticular. Moreover, a residual, multiplatform flake core made of Baltic-erratic flint was identified (Fig. 40: 7), utilized with a stone hammer. Blades and their fragments are represented by six artefacts, all made of erratic material (Tab. 4). Two whole blades were found (Fig. 40: 8), three with a top part removed (Fig. 40: 6, 10) and one butt part of a blade (Fig. 40: 12). Three artefacts are completely negative, two partly cortical, whereas one is completely cortical. Their dimensions are different, however they are rather small part-processed material the length of which in only one case exceeds 3 cm. All blades were removed from single platform cores, mostly with a prepared striking platform (their butts are prepared, multi-negative). Five blades have parallel sides, in one case they are slightly convergent. Most artefacts have a triangular section and (in the case of those with a preserved butt part) fine, basically point-like bulbs with poorly visible bulbar scars. Top parts of the blades (if preserved) are straight or turned up only to a small degree. The third morphological group (flakes and wastes) is the most abundant one in the analyzed collection (60%; Tab. 4). It includes 24 artefacts, the 94

Ryc. 40. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Wybór wytworów krzemiennych odnalezionych w obiekcie 208. Rys. D. Nowak Fig. 40. Kowal, Kowal comm., site 14. A selection of the flint artefacts discovered in feature 208. Drawn by D. Nowak

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe / Part II. A sepulchral-ritual place delikatne, w zasadzie punktowe sęczki ze słabo czytelnymi skazami pouderzeniowymi. Części wierzchołkowe wiórów (jeżeli są zachowane) są proste lub podgięte jedynie w niewielkim stopniu. Trzecia grupa morfologiczna (odłupki i odpady) jest w analizowanym zbiorze najliczniejsza (60%; tab. 4). Znalazły się w niej 24 wyroby, z których większość (19 okazów) wykonano z krzemienia narzutowego bałtyckiego. Wyróżniono siedem odłupków (6 całkowitych i 1 fragment; ryc. 40: 9, 13), 15 odpadów produkcyjnych oraz 2 łuski. Wśród odłupków zidentyfikowano cztery łuszczki, odłupek z zaprawy przygotowawczej rdzenia oraz dwie formy, które można uznać za typowy półsurowiec. Na uwagę zasługuje okaz z krzemienia czekoladowego, który odbito z użyciem techniki łuszczniowej (ryc. 40: 9). Do grupy odpadów zaliczono niewielki wyrób z krzemienia pasiastego, niestety źle zachowany. Większość odłupków ma piętki krawędziowe bądź zaprawione, a ogólne cechy tego półsurowca wskazują na dominację techniki łuszczniowej oraz twardego tłuka. Narzędzia typologiczne reprezentowane są tylko przez jedną formę. Jest to całkowicie negatywowy odłupek (?) retuszowany z krzemienia narzutowego bałtyckiego (ryc. 40: 11). Retusz widoczny na okazie ma bez wątpienia intencjonalny charakter, jednak cechy technologiczne wykorzystanego półsurowca oraz ogólnie słaby stan zachowania okazu nie pozwalają definitywnie wykluczyć jego naturalnego pochodzenia. W takim przypadku mielibyśmy tutaj do czynienia z retuszowanym okruchem naturalnym. Wyniki analizy traseologicznej materiałów krzemiennych Zastosowaną terminologię traseologiczną zaczerpnięto z systemów pojęciowych wypracowanych przez: Ho Ho Committee (1979: 133 135), Patricka C. Vaughana (1985, Glossary: vii, 10 13), Annelou van Gijn (1989: 16 20), Helle Juel Jensen (1994: 20 27) oraz Galinę F. Korobkową (1999: 17 21). Zaprezentowany przez tych autorów aparat pojęciowy dostosowano do potrzeb i wymogów prowadzonej analizy (por. Osipowicz 2010: 25 35). W trakcie badań traseologicznych wykorzystano zestaw mikroskopowo-komputerowy Nikon SMZ-2T, który umożliwia uzyskanie powiększeń obiektywowych do 12,6 (powiększenie rzeczywiste do około 120 ) oraz komputerową digitalizację i przetwarzanie obrazów optycznych. Mikroskop zaopatrzony jest w dwupunktowy oświetlacz światłowodowy z białym światłem ksenonowym. Do majority of which (19) were made of Baltic-erratic flint. Seven flakes were present (six whole and one fragment; Fig. 40: 9, 13), 15 items of production waste and two chips. Among the flakes identified were four scaled flakes, a flake made of the core s preparation as well as two forms which may be considered as a typical semi-products. An artefact made of chocolate flint removed with the use of the splinter technique is noteworthy (Fig. 40: 9). The group of waste included a small artefact made of banded flint, unfortunately, poorly preserved. Most of the flakes have linear or prepared butts, and the general features of this part-prepared material indicate the dominance of the splinter technique as well as the hard hammer percussion method. Morphological tools are represented by only a single form. It is a completely negative retouched flake (?) made of Baltic-erratic flint (Fig. 40: 11). The retouch visible on the tool is undoubtedly intentional in character, however, the technological features of the used part-processed material as well as the artefact s generally poor preservation state do not allow the definitive exclusion of the fact that origin may be natural. If so, we would have to be dealing with a retouched natural chunk. The results of the flint materials use-wear analysis The applied use-wear terminology was taken from a conceptual systems developed by: Ho Ho Committee (1979: 133 135), Patrick C. Vaughan (1985, Glossary: vii, 10 13), Annelou van Gijn (1989: 16 20), Helle Juel Jensen (1994: 20 27) and Galina F. Korobkova (1999: 17 21). The conceptual apparatus presented by these authors was adjusted to the needs and requirements of the conducted analysis (see Osipowicz 2010: 25 35). During the use-wear research a microscope-computer set Nikon SMZ-2T was used, which enables lens magnifications of up to 12,6 (actual magnification up to about 120 ) as well as computer digitization and digital image processing. The microscope is equipped with a twopoint fiber-optic illuminator with white xenon light. For the observation of polishes a microscope-computer set Zeiss-Axiotech was used which enables lens magnifications of up to 50 (actual to 500 ). With its help, a part of the supplied photographs was also made (Fig. 41, 45, 46, 53, 57). The analyzed artefacts were cleansed with water mixed with detergent and pure C 2 H 5 OH. The reference material 96

6. Wytwory krzemienne, kamienne, z kości / Artefacts made of flint, stone, bones obserwacji wyświeceń użyto zestawu mikroskopowo- -komputerowego Zeiss-Axiotech, który pozwala na uzyskanie powiększeń obiektywowych do 50 (rzeczywistych do 500 ). Zestawu tego użyto również do wykonania części z załączonych fotografii (ryc. 41, 45, 46, 53, 57). Analizowane wyroby oczyszczono wodą z detergentem oraz czystym C 2 H 5 OH. Materiałem porównawczym dla obserwacji czynionych na wytworach pradziejowych był zbiór narzędzi doświadczalnych, liczący około 450 okazów, znajdujący się w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Analizie traseologicznej poddano wszystkie odkryte wyroby krzemienne. W niektórych przypadkach była ona utrudniona przez silne zniszczenie podepozycyjne źródeł. Na wytworach stwierdzono obecność patyny oraz wyświeceń i śladów liniowych pochodzenia naturalnego. Przeprowadzona analiza mikroskopowa pozwoliła na identyfikację pięciu przedmiotów noszących ślady użytkowania (tab. 5). Pierwszy to złamany wiór z krzemienia czekoladowego. Pochodzi on z obiektu 238 i wchodził w skład wyposażenia grobowego pochowanego tu mężczyzny. Retusz widoczny na okazie to przede wszystkim regularne, jednostopniowe wykruszenie o negatywach zakończonych piórowo. Na narzędziu zidentyfikowano także dobrze wykształcone, gładkie wyświecenie o topografii kraterowej oraz delikatne ślady liniowe pod postacią zatopionych rys. Stopień najścia wyświecenia jest inwazyjny. Ostrze wytworu jest mocno zaokrąglone (ryc. 41). Opisany zestaw śladów wskazuje, że narzędzie wykorzystywano w charakterze przekłuwacza. Do interesujących spostrzeżeń doprowadziła analiza odnalezionej w obiekcie 238 siekierki krzemiennej. Nie nosi ona śladów zniszczeń o charakterze pogospodarczym. Na jej powierzchni zarejestrowano wyłącznie ślady po szlifowaniu (ryc. 42) i polerowaniu (ryc. 43). Pierwszej z tych czynności poddano całe narzędzie. Pozostałości po polerowaniu widoczne są jednak wyłącznie na dwóch szerszych płaszczyznach okazu, w części, która najprawdopodobniej wystawała z oprawy. Śladów po tej czynności nie ma również na samym ostrzu siekiery, gdzie widoczne są pozostałości po wtórnym (naprawczym) szlifie (ryc. 44). Dokonano go najprawdopodobniej bezpośrednio przed złożeniem narzędzia do grobu, o czym świadczy brak jakichkolwiek zniszczeń na ostrzu. Taki sposób postępowania z okazem należy interpretować jako rodzaj rytuału pogrzebowego, którego celem było prawdopodobnie przygotowanie narzędzia do funkcji, którą miało pełnić w zaświatach. for observations on prehistoric artefacts was a set of experimental tools including about 450, located in the Institute of Archaeology of the Nicolaus Copernicus University in Toruń. All the discovered flint artefacts were subjected to use-wear analysis. In some cases it was hampered by a heavy post-depositional damage to the sources. On the artefacts patina and polishes were found as well as linear traces of natural origin. The conducted microscopic analysis led to the identification of five items bearing traces of usage (Tab. 5). The first is a broken blade made of chocolate flint. It comes from feature 238 and was part of the grave equipment of the man buried here. The retouch visible on the artefact is mainly a regular, single-step chipping of scars with feather terminations. A well-developed, smooth polish of cratered topography and fine linear traces in the form of filled in striations were also identified on the tool. The degree of intrusion of the polish is invasive. The cutting edge of the artefact is strongly rounded (Fig. 41). The described set of traces indicates that the tools was used as a perforator. Interesting observations were made following the analysis of a flint axe found in feature 238. It does not bear traces of household character damage. Only grinding (Fig. 42) and polishing (Fig. 43) traces were visible on its surface. The first of these procedures was applied to the whole tool. Polishing residues are, however, visible only on the two wider planes of the artefact, on the part which most probably sticked out of the frame. Traces of this activity are also absent also on the blade of the axe where residues are visible of secondary (recovery) polish (Fig. 44). It was probably done immediately prior to the tool s deposition in the grave, which is suggested by the lack of any blade damage. This way of treating an artefact should be interpreted as a kind of burial ritual, the aim of which was probably the preparation of the tool for the role it was to play in the afterlife. The traces of similar procedures were also observed on one of the bone tools found in the grave (perforator). The remaining flint artefacts, on the surface of which use wear traces were identified, come from feature 208. On two of them a characteristic invasive bright polish of flat topography and smooth texture was found (Fig. 45, 46). The polish is accompanied by linear traces in the form of filled in striations and comet-like traces. These artefacts were used as harvesting tools. Usage damage visible on them runs in parallel up to the line of the working edge, which 97

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe / Part II. A sepulchral-ritual place Tabela 5. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Wyniki analizy traseologicznej masowego materiału krzemiennego Table 5. Kowal, Kowal comm., site 14. Catalogue of flint artifacts with use-wear traces Lp. Nr inw./ /obiekt Inv. no./ feature (ob.) Określenie morfologiczne Morphological classification Określenie funkcjonalne Functional classification Uwagi Notes Surowiec, rycina Raw material, Figure 1 60/07 ob. 238 wiór z odłamaną częścią piętkowo-sęczkową blade with removed proximal end przekłuwacz do skóry perforator na narzędziu zaobserwowano komplet śladów użytkowych (wyświecenie o topografii kraterowej, zaokrąglenie ostrza) all diagnostics features were observed (polish with cratered topography, working edge rounding) krzemień czekoladowy chocolate flint ryc./fig. 39: 2; 41 2 323/07 ob. 208 wiór łuszczniowy z odłamaną częścią wierzchołkową scaled blade with removed distal end skrobacz scraper narzędzie we wczesnym etapie użytkowania, najprawdopodobniej wykorzystywane do pracy w twardym materiale tool was probably used for a short time to work in hard material krzemień narzutowy bałtycki Baltic-erratic flint ryc./fig. 40: 12 3 325/07 ob. 208 wiór z odłamaną częścią wierzchołkową blade with removed distal end wkładka sierpowa sickle insert narzędzie we wczesnym etapie użytkowania, ślady czytelne tylko na ostrzu used for a short time, use-wear traces visible only on the cutting edge krzemień narzutowy bałtycki Baltic-erratic flint ryc./fig. 40: 10; 45 4 433/07 ob. 208 wiór z odłamaną częścią wierzchołkową blade with removed distal end wkładka sierpowa sickle insert dobrze czytelne ślady użycia well visible use-wear traces krzemień narzutowy bałtycki Baltic-erratic flint ryc./fig. 40: 8; 46 5 699/07 ob. 208 odłupek retuszowany retuched flake skrobacz scraper funkcja sugerowana, narzędzie zniszczone podepozycyjnie function uncertain, tool destroyed krzemień narzutowy bałtycki Baltic-erratic flint ryc./fig. 40: 11 Ślady podobnych zabiegów zaobserwowano również na jednym z odnalezionych w grobie narzędzi kościanych (przekłuwaczu). Pozostałe wytwory krzemienne, na powierzchni których zidentyfikowano ślady użytkowe, pochodzą z obiektu 208. Na dwóch z nich odkryto charakterystyczne inwazyjne wyświecenie lustrzane o płaskiej topografii i gładkiej teksturze (ryc. 45, 46). Wyświeceniu towarzyszą ślady liniowe w postaci zatopionych rys i śladów kometowatych. Okazów tych używano w charakterze wkładek żniwnych. Czytelne na nich zniszczenia użytkowe rozkładają się równolegle do linii krawędzi pracującej, co wskazuje, że wkładki ułożono w taki sposób względem osi oprawy narzędzia składankowego. W zbiorze wystąpiły także 2 wytwory krzemienne o niepewnym przeznaczeniu funkcjonalnym (tab. 5). indicates that inserts were arranged in such a manner as to be parallel to the axis of the composite tool s sockets. Two flint artefacts of unclear functional purpose were also found in the set (Tab. 5). Stone artefacts Petrographic research supplements knowledge of the types of rock materials used in the past. They allow an interpretation of some aspects of prehistoric communities economic activities through the reconstruction of the origin and usage conditions of various types of rocks, the determination of the manner in which they used to be distributed, as well as the analysis of their acquisition and processing techniques. In this regard the methods of macroscopic 98

Ryc. 41. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Liniowe wyświecenie o topografii kraterowej widoczne na ostrzu przekłuwacza krzemiennego z ob. 238 (250, ob. 20). Fot. G. Osipowicz Fig. 41. Kowal, Kowal comm., site 14. Linear polish with cratered topography discovered on the working edge of flint perforator from feature 238 (250, ob. 20). Photo by G. Osipowicz Ryc. 42. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Ślady po szlifowaniu widoczne na siekierce krzemiennej z ob. 238 (10, ob. 10). Fot. G. Osipowicz Fig. 42. Kowal, Kowal comm., site 14. Grinding traces on a surface of flint axe from feature 238 (10, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 43. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Ślady po polerowaniu widoczne na siekierce krzemiennej z ob. 238 (10, ob. 10). Fot. G. Osipowicz Fig. 43. Kowal, Kowal comm., site 14. Polishing traces on a surface of flint axe from feature 238 (10, ob. 10). Photo by G. Osipowicz Ryc. 44. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Ślady po szlifie widoczne na ostrzu siekierki krzemiennej z ob. 238 (10, ob. 10). Fot. G. Osipowicz Fig. 44. Kowal, Kowal comm., site 14. Secondary (recovery) polish traces on a surface of flint axe from feature 238 (10, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 45. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Zaczątkowe wyświecenie żniwne widoczne na ostrzu wkładki sierpowej nr. inw. 325/07 z ob. 208 (250, ob. 20). Fot. G. Osipowicz Fig. 45. Kowal, Kowal comm., site 14. Use-wear traces visible on a working edge of sickle insert from feature 208, inv. no. 325/07 (250, ob. 20). Photo by G. Osipowicz Ryc. 46. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Wyświecenie żniwne widoczne na ostrzu wkładki sierpowej nr inw. 433/07 z ob. 208 (125, ob. 10). Fot. G. Osipowicz Fig. 46. Kowal, Kowal comm., site 14. Use-wear traces visible on a working edge of sickle insert from feature 208, inv. no. 433/07 (125, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe / Part II. A sepulchral-ritual place Wytwory kamienne Badania petrograficzne uzupełniają wiedzę o rodzajach surowców skalnych użytkowanych w przeszłości. Pozwalają na interpretację niektórych aspektów działalności gospodarczej dawnych społeczności dzięki odtworzeniu pochodzenia i warunków eksploatacji różnych typów skał, określeniu sposobów ich dystrybucji, a także analizie technik ich pozyskiwania i obróbki. Pomocne w tym zakresie są metody analizy makroskopowej i mikroskopowej oraz metody rentgenograficzne, termiczne i spektralne. Badania litologii i pochodzenia skał używanych do produkcji narzędzi kamiennych (nie krzemionkowych) przez neolityczne społeczeństwa Wielkopolski i Kujaw prowadzone są od wielu lat (Prinke, Skoczylas 1980; Majerowicz et al. 1987; Skoczylas, Jochemczyk, Chachlikowski 1992; Chachlikowski 1997; Majerowicz, Skoczylas 2001; Skoczylas 2001; Zielińska, Zieliński 2002). Ich dotychczasowe wyniki wskazują, że ludność KAK wykorzystywała urozmaicone petrograficznie surowce skalne, przy czym dominowała obróbka piaskowców kwarcytowych i kwarcytów, a także gnejsów i granitoidów (Skoczylas, Jochemczyk, Chachlikowski 1992). Podczas badań prowadzonych na opisywanym stanowisku pozyskano siedem wytworów kamiennych wiązanych z KAK (tab. 6). W trakcie ich analizy petrograficznej, z uwagi na zabytkowy charakter materiału źródłowego, wykorzystano przede wszystkim metody oceny makroskopowej. Stworzyło to pewne problemy interpretacyjne, gdyż na większości kamiennych wytworów pradziejowych w wyniku zewnętrznej obróbki i zwietrzenia powierzchni dochodzi do zatarcia pierwotnych struktur i tekstur. Powoduje to, że różne genetycznie skały o zbliżonym składzie mineralogicznym są do siebie bardzo podobne. W badanym zbiorze wyróżniono: trzy rozcieracze, tłuczek, płytę szlifierską, kamień ze śladami gładzenia oraz bryłę ochry (tab. 6). Większość z wytworów odnaleziono w wypełnisku megalitu. Jedynie dwa z nich (tłuczek ryc. 47 oraz bryła ochry) pochodzą z obiektu 238 (pochówku ludzkiego). Odkryte rozcieracze mają owalny kształt i średnice od 7 do 9 cm (ryc. 48). Wystąpiły dwa narzędzia jednobiegunowe i jedno wielobiegunowe. Wszystkie wyroby noszą ślady obtłukiwania, którego celem było nadanie im pożądanego kształtu. Dwa z okazów wykonano z granitoidu, jeden z piaskowca kwarcytowego. Odnaleziony tłuczek wykonano z niewielkiego otoczaka granitoidu. Narzędzie ma dwa bieguny and microscopic analysis as well as X-ray, thermal and spectral methods are helpful. Studies of lithology and the origin of rocks used in the production of stone tools (not siliceous ones) by Neolithic societies of Great Poland and Kuyavia have been carried out for many years (Prinke, Skoczylas 1980; Majerowicz et al. 1987; Skoczylas, Jochemczyk, Chachlikowski 1992; Chachlikowski 1997; Majerowicz, Skoczylas 2001; Skoczylas 2001; Zielińska, Zieliński 2002). Their previous results indicate that GAC people used petrographically diverse rock materials, wherein the use of quartzite sandstones and quartzites as well as gneisses and granites dominated (Skoczylas, Jochemczyk, Chachlikowski 1992). During the research conducted at the discussed site seven stone artefacts associated with this culture were acquired (Tab. 6). In the course of their petrographic analysis, due to the prehistoric character of the source material, mainly the methods of macroscopic investigation were applied. This caused some interpretational issues because on the majority of prehistoric stone artefacts, as a result of external treatment and weathering of the surface, original structures and textures get obliterated. In effect, genetically different rocks of similar mineralogical composition are very similar to each other. The studied collection contained: three grinders, a hammerstone, a polishing stone, a stone with traces of smoothing as well as an ochre lump (Tab. 6). Most of the artefacts were found in the infill of the submegalith. Only two of them (the hammerstone Fig. 47 and the ochre lump) come from feature 238 (the human burial). The grinders are oval in shape and have diameters from 7 to 9 cm (Fig. 48). Two single-polar tools and one multi-polar tool were also found. All the artefacts bear traces of knapping, the purpose of which was to give them a desired shape. Two of them were made of granite, one of quartzite sandstone. The hammerstone was made of a small granite pebble. The toll has two platforms located opposite each other, on which a delicate peck ness and surface crushing were observed. One polished surface was also present on the artefact, the origin of which remains unclear. The sanding plate (a fragment) is made of a relatively large (diameter about 17 cm) biotite gneiss pebble and bears traces of overheating. It was most likely used as a stone for polishing flint axe blades, which is indicated by use traces visible on its surface in the form of relatively parallel indentations which give the surface a wavy section. 102

6. Wytwory krzemienne, kamienne, z kości / Artefacts made of flint, stone, bones Tabela 6. Kowal, gm. Kowal, stan. 14. Wyniki badań petrograficznych wytworów kamiennych Table 6. Kowal, Kowal comm., site 14. Results of petrographic analysis of stone artefacts Lp. Nr inw. Obiekt Inv. no. Feature 1 40/07 208 2 41/07 208 3 42/07 208/1 m. 4 47/07 238 5 48/07 208 6 62/07 238 7 66/07 347 Określenie morfologiczne Morphological classification rozcieracz grinder płytka szlifierska polishing stone kamień ze śladami gładzenia stone with traces of smoothing tłuczek hammerstone rozcieracz grinder bryła ochry ochre lump rozcieracz grinder Litologia Lithology szary piaskowiec kwarcowy grey quartzite sandstone gnejs biotytowy biotite gneiss szary piaskowiec kwarcowy grey quartzite sandstone granitoid granite granitoid granite ochra ochre granitoid granite położone naprzeciw siebie, na których zaobserwowano delikatne wymiażdżenie oraz obtłuczenie powierzchni. Na okazie zarejestrowano także jedną powierzchnię zagładzoną, której pochodzenie pozostaje niejasne. Płyta szlifierska (fragment) wykonana jest ze stosunkowo dużego (średnica ok. 17 cm) otoczaka gnejsu biotytowego i nosi ślady przegrzania. Najprawdopodobniej wykorzystywano ją jako płytę do szlifowania ostrzy siekier krzemiennych, o czym świadczą widoczne na jej powierzchni pozostałości pracy w postaci równoległych względem siebie zagłębień, nadających powierzchni falisty przekrój. Kamień ze śladami gładzenia jest fragmentem większego, obecnie zniszczonego narzędzia, najprawdopodobniej płyty szlifierskiej. Przedmiot wykonano z piaskowca kwarcytowego. Bryła tzw. ochry to mułowiec żelazisty. Konkrecja ma około 10 cm średnicy i waży 646,41 grama. Obecnie nie nosi śladów użytkowania, jednak mogły one zostać zatarte w wyniku procesów podepozycyjnych, czemu sprzyjała mała spoistość minerału i duża podatność jego powierzchni na ścieranie i zapewne także wypłukiwanie. Minerał ten mógł być wykorzystywany w charakterze czerwonego barwnika. Wytwory rozpoznane pod względem petrograficznym mają większe znaczenie z archeologicznego punktu widzenia, jeżeli możliwe jest określenie miejsca pochodzenia surowców użytych do ich produkcji. Na podstawie analizy makro- i mikroskopowej można stwierdzić, że opisywane okazy (z wyjątkiem The stone with polishing traces constitutes a fragment of a larger, currently damaged tool, most probably a sanding plate. The item is made of quartzite sandstone. The lump of so-called ochre is a ferruginous siltstone. The concretion is about 10 cm in diameter and weights 646,41 grams. Currently, it does not bear any usage traces, however, they could have been obliterated due to the action of postdepositional processes which were enhanced by low mineral density and a high susceptibility of its surface to abrasion and probably also washing out. The mineral could have been used as a red pigment. The artefacts considered in petrographic terms have a greater significance from an archaeological point of view if it is possible to determine the place of origin of the materials used in their production. On the basis of a macro and microscopic analysis it can be concluded that the described artefacts (excluding the ochre lump) were made of typical rocks of postglacial origin, collected probably by Neolithic people on the surface of the upland. The results of petrographic analysis do not diverge from results of other works (Chachlikowski 1992; Skoczylas 2001; Zielińska, Zieliński 2002). The ochre lump is a local bog ore of yellow-rust color with dark brown inclusions which was created in the Quaternary. Ores of this type are formed in sedimentary accumulations as a result of the precipitation of iron and manganese compounds. They 103

Ryc. 47. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Wyposażenie grobu: tłuczek kamienny. Rys. B. Kowalewska Fig. 47. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Hammerstone. Drawn by B. Kowalewska Ryc. 48. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 208. Rozcieracz kamienny. Rys. B. Kowalewska Fig. 48. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Grinder. Drawn by B. Kowalewska

6. Wytwory krzemienne, kamienne, z kości / Artefacts made of flint, stone, bones bryły ochry) wykonano z typowych skał pochodzenia polodowcowego, zbieranych zapewne przez neolityczną ludność na powierzchni wysoczyzny. Wyniki przeprowadzonej analizy petrograficznej nie odbiegają od rezultatów innych prac (Chachlikowski 1992; Skoczylas 2001; Zielińska, Zieliński 2002). Bryła ochry to miejscowa ruda darniowa o barwie żółto-rdzawej z ciemnobrązowymi wtrąceniami, która powstała w czwartorzędzie. Rudy tego typu tworzą się w zbiornikach sedymentacyjnych w wyniku wytrącania się związków żelaza i manganu. Często powstają w dolinach rzecznych, a więc terenach z nadmiarem wody, wysokim poziomem wód gruntowych oraz dużą ilością płytkich i zabagnionych rozlewisk. W ich genezie mają udział także naturalne wypływy wód podziemnych bogatych w związki żelaza. W opisywanym przypadku źródłem tego pierwiastka mogły być konkrecje pirytowe obecne w iłach poznańskich pliocenu. Jak wynika z prowadzonych badań (Krażewski 1958; 1962), najbliższym miejscem występowania tego rodzaju osadów jest obszar rudonośny między lasem Okrągłej a wzgórzami przy wsi Bógpomóż Stary, u podnóża krawędzi pradoliny Wisły w rejonie Bobrowników, około 15 km na północny wschód od Włocławka. Skład i rozkład surowcowy narzędzi kamiennych ze stanowiska 14 w Kowalu jest typowy dla KAK z obszaru Kujaw. Mała liczebność pozyskanego zbioru uniemożliwia jednak dokonanie wiarygodnej analizy statystycznej. Można się jedynie domyślać, że rodzaj surowców skalnych użytkowanych przez ludność KAK z Kowala był uzależniony od przeznaczenia produkowanych narzędzi. Większość wytworów kamiennych (poza bryłą ochry) to skały krystaliczne o znacznej zwięzłości i twardości. Ich wspólną cechą jest znaczny ciężar właściwy (powyżej 2,6 g/ /cm 3 ), duża szczelność (0,90), niska nasiąkliwość (poniżej 0,5%) zapewniająca znaczną odporność na procesy wietrzenia fizycznego i chemicznego oraz całkowitą mrozoodporność. Skały te charakteryzują się też bardzo dużą wytrzymałością na ściskanie (ponad 200 Mpa) i bardzo małą ścieralnością (poniżej 4%). Są to typowe skały pochodzenia narzutowego (fennoskandzkiego), które mogły być wykorzystywane do czynności wymagających stosowania narzędzi o dużej odporności mechanicznej. Wyroby z kości, poroża i zębów Wszystkie odnalezione wytwory z surowców organicznych pochodzą z obiektu 238 (grobu ludzkiego). often occur in river valleys, that is in areas with an excess of water, high ground water level and large amounts of shallow and marshy wetlands. Natural outflows of ground water rich in iron compounds also cause their formation. In the described case the source of this element might have been pyrite concretions present in Poznan Pliocene clays. As is clear from the research (Krażewski 1958, 1962), the nearest place where this type of sediments occurs is a region between the forest of Okrągła and the hills by Bógpomóż Stary village, at the base of the Vistula glacial valley s edge in the Bobrowniki area, about 15 km north-east from Włocławek. The composition and material distribution of the stone tools from site 14 in Kowal is typical for GAC from Kuyavia. The small size of the acquired set, however, makes it impossible to carry out a reliable statistical analysis. One can only assume that the type of rock materials used by GAC people from Kowal depended on the purpose for which the tools were produced. Most of the stone artefacts (besides the ochre lump) are crystalline rocks of significant compactness and hardness. Their common feature is an appreciable specific weight (over 2,6 g/cm 3 ), high resistance to pressure (0,90) and low absorbance (below 0,5%) ensuring a significant resistance to the physical and chemical weathering processes as well as absolute frost resistance. These rocks are also characterized by a very large durability to squeezing (over 200 Mpa) and very low mechanical abrasion (below 4%). These are typical rocks of erratic origin (fennoscandian) which might have been used in activities requiring the employment of tools of a large mechanical durability. Bone, antler and teeth artefacts All the discovered artefacts made of organic materials originate from feature 238 (human grave). Among them there are: a point, a perforator, two tools of undetermined type (including one probable chisel), a T-shaped ornamental element and a tool/ ornament made of boar saber. The bone blade (Fig. 49) was found by the right side of the buried man, more or less at waist level. It was made of a long bone of an elk or deer. It has an oval section and one of the poles was partly damaged during excavation, which makes it impossible to determine its original length (the preserved part is 17,8 cm long, and its width reaches 2,2 cm). Due to the afore mentioned damage the artefact s 105

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe / Part II. A sepulchral-ritual place Wśród nich wystąpiły: ostrze, przekłuwacz, dwa narzędzia nieokreślonego typu (w tym jedno prawdopodobne dłuto), tarczka T-kształtna oraz narzędzie/ /zawieszka z szabli dzika. Ostrze (ryc. 49) znajdowało się przy prawym boku pochowanego mężczyzny, mniej więcej na wysokości pasa. Wykonano je z kości długiej łosia lub jelenia. Ma ono owalny przekrój i częściowo zniszczony w trakcie eksploracji jeden z biegunów, co powoduje, że nie można określić jego pierwotnej długości (zachowana wynosi 17,8 cm, szerokość zaś sięga 2,2 cm). Ze względu na wspomniane uszkodzenie klasyfikacja typologiczna wytworu nastręcza pewnych problemów. Obecnie okaz można zaliczyć do grupy tzw. narzędzi typu kolec (Jaworski 1990: 61; Makowiecki 2010: 84). Wyrób pokryty jest dobrze czytelnym wyświeceniem, będącym rezultatem wypolerowania powierzchni. Na jego wygląd miały jednak duży wpływ również procesy podepozycyjne. Ponadto na narzędziu zarejestrowano równoległe i skośne względem jego osi ślady liniowe, stanowiące najprawdopodobniej pozostałość po szlifowaniu (ryc. 50). Cechują się one tym, że mają taką samą orientację, różną długość, szerokość i głębokość oraz skupiają się we wstęgi liniowe, co nadaje powierzchni topografię falistą. Zbliżone zniszczenia można zaobserwować na wytworach doświadczalnych, szlifowanych na płycie z piaskowca jotnickiego (ryc. 51). Na ostrzu narzędzia wystąpiło słabo czytelne, tłuste wyświecenie i ślady liniowe (ryc. 52, 53), których cechy wskazują na kontakt wytworu z mięsem i/lub skórą. Przekłuwacz (ryc. 54) znaleziono przy lewej kości miednicznej. Wykonano go z kości śródręcza dorosłego osobnika owcy, rozcinając ją wzdłuż bruzdy międzykostnej. Ma on nerkowaty przekrój, długość 9,2 cm i największą szerokość 1,6 cm. Na powierzchni okazu zaobserwowano nieregularne, różnej długości i głębokości rysy będące pozostałością skrobania (nieretuszowanym?) narzędziem krzemiennym (ryc. 55; analogiczne ślady na narzędziu doświadczalnym ryc. 56) oraz wyświecenie użytkowe i ślady liniowe powstałe najprawdopodobniej na skutek pracy (robienia otworów) w skórze (ryc. 57). Tożsamą funkcję zasugerowano względem zbliżonego typologicznie wytworu pochodzącego z grobu zbiorowego w Koszycach 3 (Frankiewicz 2013: 203). Zniszczenia po używaniu (pokrywające w zasadzie większość powierzchni okazu) prawie całkowicie zatarły ślady rozcinania kości w celu stworzenia narzędzia. Dodatkowo wytwór jest pokryty wyświeceniem pochodzenia podepozycyjnego. typological classification causes some problems. Currently, the artefact may be classified as a point (Jaworski 1990: 61; Makowiecki 2010: 84). The artefact is covered with a clearly visible polish, being a result of surface polishing. However, its present appearance was significantly affected by postdepositional processes. Moreover, striations parallel and oblique relative to its axis were found on the tool, most probably beings remnants of polishing (Fig. 50). They have the same orientation, but different length, width and depth and are clustered in plastic streaks that gives a wavy topography to the surface. Similar damage may be observed on experimental artefacts, polished on a plate made of Jotnicki sandstone (Fig. 51). A poorly visible, greasy polish and linear striations were found on the blade (Fig. 52, 53), the characteristics of which indicate the artefact had contact with meat and/or leather. The perforator (Fig. 54) was found by the left pelvic bone. It was made of an adult sheep metacarpal bone, cut along the palmar and dorsal longitudinal groove. It has a kidney-shaped section, 9,2 cm long and is 1,6 cm at the widest point. On the artefact s surface irregular scratches of varying length and depth were noted, being remnants of scraping with an (unretouched?) stone tool (Fig. 55; analogous traces on the experimental tool Fig. 56) as well as a usage polish and linear traces, most likely a result of leather working (perforating) (Fig. 57). An identical function was suggested relative to a typologically similar artefact originating from a mass grave in Koszyce 3 (Frankiewicz 2013: 203). The usage damage (covering basically most of the artefact s surface) almost entirely erased the traces of bone cutting-up. In addition, the artefact is covered with a polish of postdepositional origin. On the blade (a fragment about 2 cm long) a secondary (recovery) cut was noted, most probably made shortly after the deposition of the tool in the grave. This activity, analogous to the one observed in the case of the flint axe, is another example of a burial ritual, the aim of which was perhaps to equip the deceased with his own (used every day) but also fully functional (refurbished) work tools. The fact that the described item was found in a particular place (at the pelvis and femurs level, i.e. on the front of the already deposited body) does not allow us to exclude the idea that it was used as a pin fastening for the shroud in which the body of the deceased was enveloped. 106

Ryc. 49. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Wyposażenie grobu: ostrze kościane. Rys. B. Kowalewska Fig. 49. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Bone blade. Drawn by B. Kowalewska

Ryc. 50. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Ślady szlifowania widoczne na ostrzu kościanym (10, ob. 10). Fot. G. Osipowicz Fig. 50. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Polishing traces discovered on a surface of the bone blade (10, ob. 10). Photo by G. Osipowicz Ryc. 51. Ślady szlifowania na płycie z drobnokrystalicznego piaskowca widoczne na narzędziu doświadczalnym z poroża jelenia (10, ob. 10). Fot. G. Osipowicz Fig. 51. Polishing traces created on the surface of experimental product from deer antler during the work on fine-crystalline sandstone (10, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 52. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Ślady użytkowe (zaokrąglenie ostrza i wyświecenie) widoczne na ostrzu kościanym (10, ob. 10). Fot. G. Osipowicz Fig. 52. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Use-wear traces (polish and rounding of the working edge) observed on the surface of bone blade (10, ob. 10). Photo by G. Osipowicz Ryc. 53. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Ślady użytkowe (wyświecenie i ślady liniowe) widoczne na ostrzu kościanym (125, ob. 10). Fot. G. Osipowicz Fig. 53. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Use-wear traces (polish and linear traces) observed on the surface of bone blade (125, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 54. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Wyposażenie grobu: przekłuwacz kościany. Rys. B. Kowalewska Fig. 54. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Bone perforator. Drawn by B. Kowalewska Ryc. 55. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Ślady po pracy (skrobaniu) narzędziem krzemiennym widoczne na przekłuwaczu kościanym (10, ob. 10). Fot. G. Osipowicz Fig. 55. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Scraping traces observed on the surface of bone perforator (10, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Ryc. 56. Ślady po skrobaniu narzędziem krzemiennym widoczne na doświadczalnym narzędziu kościanym (10, ob. 10). Fot. G. Osipowicz Fig. 56. Use-wear traces created on the surface of experimental bone product during the work with flint scraper (10, ob. 10). Photo by G. Osipowicz Ryc. 57. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Ślady użytkowe (wyświecenie i ślady liniowe) widoczne na przekłuwaczu kościanym (125, ob. 10). Fot. G. Osipowicz Fig. 57. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Use-wear traces (polish and linear traces) observed on the surface of bone perforator (125, ob. 10). Photo by G. Osipowicz

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe / Part II. A sepulchral-ritual place Na jego ostrzu (fragment o długości ok. 2 cm) zaobserwowano wtórny (naprawczy) szlif, który wykonano zapewne krótko przed złożeniem narzędzia do grobu. Czynność ta, analogiczna do zaobserwowanej w przypadku siekierki krzemiennej, stanowi kolejny przykład rytuału towarzyszącego pochówkowi, którego celem było zapewne wyposażenie zmarłego w jego własne (użytkowane na co dzień), ale jednocześnie w pełni sprawne (odnowione) narzędzia pracy. Miejsce odnalezienia opisanego przedmiotu (na wysokości miednicy i kości udowych, tj. z przodu zdeponowanego pierwotnie ciała zmarłego) nie pozwala wykluczyć, że wykorzystano go w charakterze szpili spinającej całun, w który spowito ciało zmarłego. Narzędzie nieokreślone (dłuto?; ryc. 58) odnaleziono na złożu wtórnym, pierwotnie jednak zdeponowane było ono najprawdopodobniej w okolicach miednicy. Okaz jest mocno zniszczony w wyniku procesów podepozycyjnych i ma nieregularnie nerkowaty przekrój. Wykonano go z części przyśrodkowej fragmentu końca bliższego oraz trzonu kości promieniowej bydła, rozcinając ją w osi dogłowowo-doogonowej. Powierzchnia stawowa końca bliższego pełni funkcję tylca. Zachowana długość narzędzia wynosi 14,9 cm, szerokość zaś waha się między 1,7 cm (trzon) a 3,7 cm (główka). W trakcie eksploracji zmiażdżeniu uległa część przedmiotu, w której prawdopodobnie znajdowała się jego krawędź pracująca. Uniemożliwia to pewne zaklasyfikowanie typologiczne okazu oraz określenie jego pierwotnej długości. Analiza mikroskopowa powierzchni narzędzia nie wykazała śladów użytkowania w okolicach ostrza. Zaobserwowano jednak wymiażdżenia na tylcu, najprawdopodobniej będące wynikiem pobijania twardym tłuczkiem. Ponadto na dolnej (wewnętrznej, rozciętej) części okazu zaobserwowano skośne do jego osi rysy, powstałe na skutek szlifowania, zapewne na płycie z drobnokrystalicznego kamienia (ryc. 59). Zbliżone ślady zarejestrowano na analogicznych narzędziach ze stanowiska Piecki 1 (Winiarska-Kabacińska, Makowiecki 2004: 553). Narzędzie nieokreślone (ryc. 60) wykonano z kości długiej zwierzęcia (nie zidentyfikowano jego gatunku). Zachowały się dwie powierzchnie szlifowane, stykające się ze sobą mniej więcej pod kątem prostym (lub lekko rozwartym). Pozostałe (widoczne współcześnie) ścianki pierwotnie znajdowały się w jego wnętrzu. Przedmiot jest wyjątkowo mocno zmineralizowany i przetworzony podepozycyjnie 1, co uniemożliwia określenie jego pierwotnej funkcji. The unspecified tool (probably chisel; Fig. 58) was found in a secondary deposit, however, primarily it was most probably deposited in the pelvic area. The artefact is heavily damaged due to postdepositional processes and has an irregular kidney-like shape. It is was made of radius medial part by splitting the bone in sagittal plane in two parts. Only the medial part of the bone head and the proximal context of diaphysis was modified for the tool. Articular surface of the bone head in natural way created the head of the tool (chisel). The preserved length of the tool amounts to 14,9 cm, whereas the width varies in the range of 1,7 cm (shank) and 3,7 cm (head). In the course of excavation a part of the tool probably containing the working edge was crushed. This makes impossible to classify the artefact typologically with certainty and determine its original length. The microscopic analysis of the tool s surface did not show any traces of usage around the blade. However, pockmarks were found on the backed edge, most probably resulting from percussion with a hard hammerstone. Moreover, on the bottom (inner, cutup) part of the artefact scratches were found oblique relative to its axis, caused by grinding, perhaps on a plate made of fine-crystaline stone (Fig. 59). Similar traces was fund on analogous tools from site Piecki 1 (Winiarska-Kabacińska, Mako wiecki 2004: 553). The unspecified tool (Fig. 60) was made of an animal s long bone (it was impossible to identify the species). There are two ground surfaces which contact each other approximately at a right angle (or a slightly obtuse one). The remaining (visible contemporarily) walls were originally located inside it. The item is exceptionally highly mineralized and postdepositionally transformed 1, which makes it impossible to determine its original function. The preserved length of the tool amounts to 4,4 cm, whereas the width is about 1 cm. The T-shaped ornamental element (Fig. 61) is most probably made of deer antlers. It is composed of two fragments which after being given the required shape were combined using a lime binder (see Chap. 7) in a so-called wedge (Fig. 62). The ornament is decorated with a pattern consisting of four engraved lines filled with a thread of cut angles; on the stem it is oriented vertically, on the arm horizontally. The height of the item amounts to 4,9 cm, the width from 1,6 cm (stem) to 6,4 cm (arm). Traces were found on the wings of the shield which might indicate the manner in which it was attached. Most probably strings were tied to the wings, 112

Ryc. 58. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Wyposażenie grobu: narzędzie kościane nieokreślonego typu (dłuto?). Rys. B. Kowalewska Fig. 58. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. The unspecified tool (a chisel?). Drawn by B. Kowalewska

Część II. Miejsce sepulkralno-obrzędowe / Part II. A sepulchral-ritual place Ryc. 59. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Ślady szlifowania (równoległe i skośne do osi) widoczne na dłucie kościanym (10, ob. 10). Fot. G. Osipowicz Fig. 59. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Polishing traces (parallel and oblique) observed on the surface of bone chisel (10, ob. 10). Photo by G. Osipowicz Zachowana długość narzędzia wynosi 4,4 cm, szerokość zaś około 1 cm. Tarczka T-kształtna (ryc. 61) najprawdopodobniej wykonana jest z poroża jelenia. Składa się ona z dwóch fragmentów, które po nadaniu im wymaganego kształtu połączono, używając spoiwa wapiennego (por. Rozdz. 7), na tzw. klin (ryc. 62). Tarczka zdobiona jest ornamentem składającym się z czterech linii rytych wypełnionych wątkiem wycinanych kątów; na nóżce zorientowany jest on pionowo, na ramieniu poziomo. Wysokość przedmiotu wynosi 4,9 cm, szerokość od 1,6 cm (nóżka) do 6,4 cm (ramię). Na skrzydełkach tarczki stwierdzono ślady, które mogą wskazywać na sposób jej mocowania. Najprawdopodobniej do skrzydełek przywiązywano sznurki, o czym świadczą widoczne u ich nasady nacięcia i przeszlifowania. Omawianą tarczkę, według klasyfikacji M. Szmyt, można zaliczyć do typu E21,1 (Szmyt 1996: 56). Narzędzie z szabli dzika (ryc. 63) wykonano z prawego kła osobnika męskiego, który rozcięto wzdłuż osi w taki sposób, aby najszersza, wypukła część została nienaruszona. Pierwotny, trójścienny układ szabli zastał zachowany jedynie przy ostrzu okazu 2. Narzędzie ma długość około 16 cm Ryc. 60. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Wyposażenie grobu: fragment nieokreślonego narzędzia kościanego. Rys. B. Kowalewska Fig. 60. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Fragment of the unspecified bone tool. Drawn by B. Kowalewska which is suggested by incisions and sanding visible by their base. The discussed shield, according to the classification by M. Szmyt, may be considered as belonging to type E21,1 (Szmyt 1996: 56). 114

Ryc. 61. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Wyposażenie grobu: zawieszka T-kształtna. Rys. B. Kowalewska Fig. 61. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. T-shaped ornamental element. Drawn by B. Kowalewska Ryc. 62. Kowal, gm. Kowal, stan. 14, obiekt 238. Schemat budowy zawieszki T-kształtnej. Rys. G. Osipowicz 1 ramię, 2 nóżka, 3 skrzydełka Fig. 62. Kowal, Kowal comm., site 14, feature 238. Construction scheme of the T-shaped ornamental element. Drawn by G. Osipowicz 1 arm, 2 stem, 3 wings