Zaangażowanie mieszkańców Brzeszcz w pomoc więźniom Oświęcimia w latach 1940-1945 Adam Głowacki Agata Malec V rok pedagogiki resocjalizacyjnej Uniwersytet Śląski w Katowicach 1. Informacje ogólne na temat Brzeszcz Brzeszcze to niewielkie miasto w Kotlinie Oświęcimskiej, nad rzeką Wisłą. Pod względem administracyjnym miejscowość znajduje się w województwie małopolskim, powiecie oświęcimskim i jest siedzibą gminy. Liczba ludności wynosi około 12 tysięcy. Prawa miejskie nadano w 1962 roku. W 1967 roku Brzeszcze zostały odznaczone Krzyżem Grunwaldu III klasy za ofiarną pomoc więźniom obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu oraz wyróżnione Złotą Odznaką PCK za wysoce humanitarną postawę ludności w niesieniu pomocy więźniom Oświęcimia i Brzezinki 1. 2. Zarys historii Brzeszcz Pierwsza wzmianka dotycząca Brzeszcz pochodzi z XV wieku. Historycy nie są zgodni, co do dokładnej daty 2, jednak najczęściej podaje się rok 1443. Początkowo wieś należała do dóbr zamku oświęcimskiego jako własność książąt Piastowiczów Śląskich. Po roku 1457 przeszła na własność króla polskiego i stała się jedną z dziesięciu królewszczyzn, które powstały na terenie Księstwa Oświęcimskiego 3. W pierwszej połowie XVIII wieku Brzeszcze stały się własnością szlachecką 4. W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Polski zostały przyłączone do Austrii 5. W 1851 roku poprowadzono przez miejscowość kolej żelazną, która łączyła wieś z Oświęcimiem i Dziedzicami. Usprawniło to w znacznym stopniu komunikację i stworzyło możliwości rozwoju. Dużo większe znaczenie miało jednak odkrycie złóż węgla kamiennego. W 1907 roku zatwierdzono statut Gwarectwa Węglowego Brzeszcze i rozpoczęto eksploatację. Spowodowało to napływ ludności (osiedlało się około 150 200 osób rocznie) i rozwój miejscowości. Pozwoliło też mieszkańcom na znaczną poprawę warunków życia 6. Po wybuchu II wojny światowej mężczyźni z Brzeszcz włączyli się do walki. Drugiego września, po przełamaniu polskiej linii obrony w rejonie Pszczyny, doszło w Brzeszczach do starcia niemieckiej piątej kolumny dywizji pancernej z polskimi jednostkami prawego skrzydła Armii Kraków (w Brzeszczach znajdował się punkt dowodzenia dla 6 krakowskiej dywizji). 7 Zarządzający wsią w czasie II wojny światowej Ryszard Bartke starał się chronić mieszkańców przed okupantem. Zaniżał kontyngenty, wystawiał fikcyjne zaświadczenia o zatrudnieniu dziewcząt w gospodarstwach, ratując je w ten sposób przed przymusowym wywiezieniem na roboty do Niemiec i uprzedzał o mających nastąpić aresztowaniach 8. Brzeszcze, wraz z Ziemią Oświęcimską i innymi zachodnimi powiatami województwa krakowskiego, zostały wcielone do III Rzeszy dekretem Hitlera z 8 października 1939 roku. 9 Rozpoczęto akcję germanizacyjną, zamykano polskie szkoły, zmieniono nazwę miejscowości na Kohlendorf. Polskich nauczycieli, którzy prowadzili tajne nauczanie, studentów i część pracowników umysłowych kopalni aresztowano i wywieziono do Dachau. W marcu 1941 w związku z poszerzaniem terenu obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu wysiedlono mieszkańców Boru (brzeszczański przysiółek) i kilka rodzin z centrum Brzeszcz 445 osób 10. Od tej pory w każdym domu w miejscowości mieszkało kilka rodzin, co sprzyjało tworzeniu ruchu oporu. 3. Informacje dotyczące obozu Auschwitz - Birkenau Obóz utworzony został przez Niemców w połowie 1940 roku na przedmieściach Oświęcimia, włączonego przez nazistów do Trzeciej Rzeszy. Przepełnione więzienia i zwiększająca się liczba osób aresztowanych stały się główna przyczyną zaanektowania starych koszar wojskowych na obóz koncentracyjny. Początkowo teren obozu stanowiły 22 1 Ks. S. Szyszka, Dzieje parafii Brzeszcze, Wyd. SZKICE, Brzeszcze 1996; E. Hałoń, W cieniu Auschwitz. Wspomnienia z konspiracji przyobozowej, Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Oświęcim 2003. 2 Feliks Chowaniec podaje rok 1400, gdyż w spisie studentów immatrykulowanych w tym roku na Uniwersytet Jagielloński figuruje Petrus Clavkonis de Breszcze. Inny historyk, Przemysław Szkaradnik, przeprowadził badania, w których doszedł do wniosku, że wspomniany student był mieszkańcem Brześcia nad Bugiem. Autor ten za pierwszą wzmiankę o Brzeszczach uważa dokument uposażenia wsiami Osiek i Brzeszcze ołtarza Wniebowzięcia NMP w kościele p.w. św. Barbary w Krakowie 1443. Z kolei ks. Stanisław Szyszka w Dziejach parafii Brzeszcze podaje rok 1457, kiedy to król Kazimierz Jagiellończyk wykupił Księstwo Oświęcimskie od księcia Jana IV. Jedną z wymienionych w dokumencie wsi, znajdujących się w granicach Księstwa, są Brzeszcze. 3 P. Szkaradnik, Mało znane początki Brzeszcz. w: W. Janusz (red.), Szkice z przeszłości Brzeszcz, Jawiszowic, Przecieszyna, Skidzinia, Wilczkowic i Zasola, Brzeszcze 2004. 4 Ks.S. Szyszka, Dzieje parafii Brzeszcze, Wyd. SZKICE, Brzeszcze 1996. 5 J. Muller, Brzeszcze, Wyd. VEGA Studio Adv., Kwidzyn 2008. 6 Ibidem; E. Hałoń, W cieniu Auschwitz. Wspomnienia z konspiracji przyobozowej, Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Oświęcim 2003. 7 Ks. S. Szyszka, Dzieje parafii Brzeszcze, Wyd. SZKICE, Brzeszcze 1996. 8 Ibidem. 9 E. Hałoń, W cieniu Auschwitz. Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Oświęcim 2003; Ks. S. Szyszka, Dzieje parafii Brzeszcze, Wyd. SZKICE, Brzeszcze 1996. 10 Ks. S. Szyszka, Dzieje parafii Brzeszcze, Wyd. SZKICE, Brzeszcze 1996.
murowane budynki przedwojennych koszar, w miarę upływu czasu systematycznie rozrastał się przestrzennie i organizacyjnie. 3.1 Podział obozu Auschwitz Z powodu trudności w zarządzaniu tak wielkim kompleksem obozowym 22 listopada 1943 roku Auschwitz został formalnie podzielony na trzy obozy o znacznej autonomii: Auschwitz I, obóz macierzysty w Oświęcimiu; Auschwitz II obóz w Birkenau i Auschwitz III - obóz w Monowicach. Dwa z podobozów: Jawiszowice i Budy, znajdowały się na terenie dzisiejszych Brzeszcz. Latem 1944 r. obóz obejmował około 40 km 2 terenu w bezpośrednim sąsiedztwie i ponad 40 podobozów. Łącznie przebywało tam około 135 tys. ludzi (105 tys. zarejestrowanych i około 30 tys. niezarejestrowanych), czyli 25% więźniów wszystkich obozów koncentracyjnych (525 tys.) 11. 3.2 Życie w warunkach obozowych Przez pierwsze kilkanaście miesięcy woda była dostępna tylko w barakach kuchennych i więźniowie nie mogli z niej korzystać. Potrzeby fizjologiczne musieli załatwiać w nieosłoniętych latrynach polowych. Ponadto w barakach często panowała wilgoć, a ogromnym problemem dla więźniów były wszy i szczury. Z tego powodu często wybuchały epidemie chorób zakaźnych. Możliwość korzystania z łaźni była dla więźniów ograniczona. Przed kąpielą musieli rozebrać się w swoim baraku i bez względu na warunki pogodowe nago przejść do budynku łaźni. Dla wielu więźniów kończyło się to chorobą i śmiercią. Rano i wieczorem więźniowie uczestniczyli w apelach, które przedłużały się w przypadku niezgodnej liczby osób. Wtedy musieli stać, bez względu na pogodę, przez wiele godzin na placu obozowym. Zdarzało się, że po ucieczce więźnia karny apel trwał kilkanaście godzin. Dzień pracy trwał co najmniej 11 godzin, a niewielkie ilości wydawanej żywności nie mogły zaspokoić potrzeb organizmu. Wracając wieczorem do obozu, więźniowie często nieśli swoich martwych towarzyszy, którzy zostali zabici lub zmarli z wycieńczenia. 12 Na więźniach przeprowadzano eksperymenty medyczne, które często powodowały trwałe kalectwo lub śmierć. Stosowano kary (np. zamykano na noc w celach do stania, wieszano za wykręcone do tyłu ręce), rozstrzeliwano, zamykano w celach bez pożywienia, wieszano, i zabijano zastrzykami fenolu 13. 3.3 Ewakuacja i wyzwolenie Gdy w sierpniu 1944 r. Armia Czerwona dotarła do linii Wisła-Wisłoka i znalazła się niecałe 200 km od Oświęcimia, hitlerowcy zaczęli się przygotowywać do ewakuacji Auschwitz-Birkenau. Niszczono dokumenty i zabijano więźniów, którzy byli bezpośrednimi świadkami zbrodni, m.in. członków Sonderkommando (zajmującego się obsługą krematoriów). Wiele tysięcy więźniów wywieziono do pracy w zakładach przemysłowych na terenie III Rzeszy. W dniach 17-21 stycznia 1945 wyprowadzono z Auschwitz-Birkanau około 56 tysięcy więźniów w pieszych kolumnach ewakuacyjnych. Na trasie strzelano do więźniów, którzy usiłowali zbiec, bądź z wycieńczenia nie nadążali za współtowarzyszami. Podczas marszów ewakuacyjnych zginęło od 9 do 15 tysięcy więźniów. Po wojnie nazwano je marszami śmierci. W dniu 27 stycznia 1945 r. żołnierze 60 armii Pierwszego Frontu Ukraińskiego otworzyli bramy KL Auschwitz, co uznaje się za formalne wyzwolenie obozu 14. W Oświęcimiu i okolicach powstały szpitale PCK, które otoczyły opieką byłych więźniów. Jeden z takich szpitali mieścił się w Brzeszczach 15. 3.4 Liczba ofiar Historycy szacują, że w ciągu niecałych 5 lat istnienia Auschwitz zginęło od 1 do 1,5 miliona ludzi. Wśród nich większość, około 1-1,35 mln, stanowili Żydzi. Drugą pod względem liczebnym grupą byli Polacy - około 70-75 tys., trzecią Cyganie około 20 tys. Ponadto zginęło w obozie około 15 tys. radzieckich jeńców wojennych i 10-15 tys. więźniów innych narodowości (m.in. Czesi, Białorusini, Jugosłowianie, Francuzi, Niemcy i Austriacy). 16 11 F. Piper, Budowa i rozbudowa KL Auschwitz, http://pl.auschwitz.org.pl. 12 J. Lachendro, Życie w obozie, http://pl.auschwitz.org.pl. 13 J. Lachendro, Kary i egzekucje, http://pl.auschwitz.org.pl. 14 A. Strzelecki, Ewakuacja i wyzwolenie, http://pl.auschwitz.org.pl. 15 E. Hałoń, W cieniu Auschwitz. Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Oświęcim 2003; Ks. S. Szyszka, Dzieje parafii Brzeszcze, Wyd. SZKICE, Brzeszcze 1996. 16 F. Piper, Liczba ofiar, http://pl.auschwitz.org.pl. 2
4. Pomoc udzielana więźniom Oświęcimia Gdy więźniowie wychodzili do pracy poza obóz, ludność cywilna mogła zaobserwować, jak bardzo są oni wyniszczeni i zmęczeni. Wielu mieszkańców okolic Oświęcimia zaangażowało się w pomoc, najpierw samorzutnie, potem w ramach różnych podziemnych organizacji. Populacja Brzeszcz znacznie różniła się w tamtym czasie od innych miejscowości. Ze względu na kopalnię nie wysiedlano ludności poza wieś i nie sprowadzano na ich miejsce Niemców i volksdeutschów, co było powszechne gdzie indziej. Jak twierdzi Edward Hałoń: Obowiązująca zasada uzyskania i utrzymywania na kopalni maksymalnego fedrunku sprawiała, że Brzeszcze, z ludnością polską, stanowiły prawdziwą enklawę polskości w otoczeniu w dużym stopniu świadomie germanizowanym. 17 W Brzeszczach powstała i działała grupa Polskiej Partii Socjalistycznej, która miała ogromne zasługi na polu niesienia pomocy więźniom KL Auschwitz, mieszkańcy wsi należeli również do Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich 18. Grupą PPS kierował Jan Nosal, działacz socjalistyczny i były poseł na sejm, wraz z Piotrem Hałoniem. W 1942 kierownictwo nad grupą operatywną, której działalność była nastawiona wyłącznie na KL Auschwitz, objął syn Piotra Hałonia, Edward 19. Organizacje udzielające pomocy więźniom KL Auschwitz starały się ze sobą współdziałać dla większej skuteczności. W 1943 utworzono w Krakowie konspiracyjny komitet pod nazwą Pomoc Więźniom Obozów Koncentracyjnych (PWOK). W skład komitetu weszli między innymi Edward Hałoń i Wojciech Jekiełek z Batalionów Chłopskich 20. 4.1 Dostarczanie żywności i lekarstw W pomoc więźniom angażowały się często całe rodziny. Ze szczególnym poświęceniem działały kobiety, które często spędzały całe noce na podrzucaniu żywności w miejsca, w których pracowali więźniowie. Trzeba też podkreślić, że w latach funkcjonowania obozu, żywność była na kartki i chcąc się nią podzielić, trzeba było często samemu być głodnym. Przekradanie się na teren przyobozowy bez przepustki groziło aresztowaniem, a niewielu z udzielających pomocy takie przepustki posiadało. Regulamin obozowy zabraniał przyjmowania więźniom czegokolwiek od ludności cywilnej pod groźbą chłosty, osadzenia w bunkrze bloku 11 (bloku śmierci) i przeniesienia do karnej kompanii. Osobę, która pomagała, kierowano do obozu, a nadzorujący SS-man mógł zostać zdegradowany lub wysłany na front. 21 Mimo tego ludność cywilna pomagała więźniom przez wszystkie lata istnienia obozu, choć wiele osób przypłaciło to aresztowaniem i śmiercią w obozie. Początkowo działano raczej samorzutnie, spontanicznie. Zakradano się w nocy w miejsca pracy więźniów i ukrywano zawiniątka z żywnością i lekarstwami maskując je gałązkami, liśćmi czy ukrywając w kopkach zboża. Podchodzono do maszerujących więźniów, gdy wychodzili bądź powracali do obozu i usiłowano im podać paczki, co było bardzo ryzykowne, bo często kończyło się ingerencją SS-mana 22. Niektórzy próbowali też przekupywać strażników, by pozwalali na pomoc. Wyrzucano również żywność z okna pociągu jadącego przez Oświęcim 23. Gdy umocnił się wewnątrzobozowy ruch oporu, żywność i lekarstwa można było przesyłać w dużych ilościach. Więźniowie zatrudnieni w szpitalu, na poczcie, w transporcie, magazynach, służbach administracyjnych i dokumentacyjnych współpracowali z grupami konspiracyjnymi zza drutów przyjmując i rozdzielając przesyłki między współwięźniów. PPS pozyskała do współpracy aptekarkę z Brzeszcz Marię Bobrzecką, która przygotowywała nocami duże partie leków wydając je często bez ewidencji. Kobieta miała kontakty w innych aptekach i hurtowni w Katowicach, dzięki czemu zorganizowała sieć dostawców leków dla potrzeb obozu. Miało to ogromne znaczenie, gdyż w obozowym szpitalu brakowało tak podstawowych artykułów, jak strzykawki, igły, opatrunki. Szerzyły się epidemie tyfusu, cholery i czerwonki, przeciwko którym nie było tam ani leków, ani szczepionek. Poza lekami przesyłano też trucizny, o które prosili więźniowie, by mieć zabezpieczenie w razie niepowodzenia przy ucieczce oraz w celu likwidowania konfidentów i SS-manów. 24 29 października 1942 roku centralne władze SS zniosły zakaz przysyłania więźniom paczek (nie dotyczyło to Żydów i jeńców sowieckich). Konspiracja wewnątrzobozowa umieściła zaufane osoby w komandzie przyjmującym przesyłki, aby mieć pewność, że dotrą one do nadawcy lub będą sprawiedliwie rozdzielone między więźniów. Umożliwiło 17 E. Hałoń, W cieniu Auschwitz Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Oświęcim 2003, s. 37 38. 18 H. Świebocki, Działania ludności i organizacji konspiracyjnych z Ziemi Oświęcimskiej dla ratowania więźniów KL Auschwitz w: H. Świebocki (red), Ludzie dobrej woli. Księga pamięci mieszkańców Ziemi Oświęcimskiej niosących pomoc więźniom KL Auschwitz. Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Towarzystwo Opieki nad Oświęcimiem, Oświęcim 2005. 19 Ibidem; E. Hałoń, W cieniu Auschwitz Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Oświęcim 2003. 20 H. Świebocki, Działania ludności i organizacji konspiracyjnych z Ziemi Oświęcimskiej dla ratowania więźniów KL Auschwitz w: H. Świebocki (red), Ludzie dobrej woli. Księga pamięci mieszkańców Ziemi Oświęcimskiej niosących pomoc więźniom KL Auschwitz, Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Towarzystwo Opieki nad Oświęcimiem, Oświęcim 2005. 21 Ks. S. Szyszka, Dzieje parafii Brzeszcze, Wyd. SZKICE, Brzeszcze 1996. 22 H. Świebocki, Działania ludności i organizacji konspiracyjnych z Ziemi Oświęcimskiej w: H. Świebocki (red), Ludzie dobrej 23 Rozmowa z Aleksandrą Kołodziejczyk. 24 E. Hałoń, W cieniu Auschwitz Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Oświęcim 2003. 3
to też nadawanie paczek, które przekazywano do szpitala, na fikcyjne nazwiska, lub od fikcyjnych nadawców, co chroniło osoby zaangażowane w konspirację przed zbytnim zwróceniem na siebie uwagi hitlerowców 25. Więźniowie podobozu Jawischowitz pracowali na kopalni w Brzeszczach. Zatrudnieni tam górnicy oraz inni pracownicy dostarczali więźniom żywność i lekarstwa, przekazywali listy oraz pomagali w ucieczkach z terenu kopalni. 26 4.2. Łączność Więzień miał prawo korespondować tylko z jedną, z góry wyznaczoną osobą, a listy przechodziły przez cenzurę. Wielu przebywało w obozie pod fałszywymi nazwiskami i nie korzystało z oficjalnych dróg korespondencji, by nie narażać swoich bliskich 27. Współdziałanie konspiracji wewnątrzobozowej z tą zza drutów wymagało dobrze zorganizowanej łączności. Przechwycenie tej korespondencji mogło mieć ogromne konsekwencje, dlatego łącznicy musieli być bardzo ostrożni. Grypsy przewożono w bardzo pomysłowych schowkach: wydrążonych wałkach do ciasta, kluczach, lalkach, oprawkach do okularów, zapalniczkach, wiecznych piórach, szminkach, papierosach z ustnikiem, cukierkach itd. Część grypsów była szyfrowana, ale była to praca żmudna i czasochłonna, więc w obozie rzadko udawało się ją wykonać. Łącznicy przekazywali listy więźniów do rodzin oraz grypsy do pozaobozowej konspiracji, w której informowano o potrzebnych lekach i żywności, ustalano szczegóły ucieczek, ostrzegano o konfidentach czy planowanych łapankach, opisywano zbrodnie hitlerowskie. Niektórzy członkowie obozowego ruchu oporu zatrudnieni w szpitalu czy administracji mieli dostęp do dokumentów poświadczających morderstwa, okrutne eksperymenty czy liczebność ofiar. Na nocnych dyżurach w szpitalu mogli pisać obszerne raporty, które pozaobozowa konspiracja przekazywała do rządu w Londynie, publikowała w nielegalnych gazetach i nadawała przez radio. Jeden z grypsów informował o planowanej akcji Molla, której celem była całkowita likwidacja obozu w Birkenau, z krematoriami i dokumentami, aby zatrzeć wszystkie ślady zbrodni. Winę za zbombardowanie obozu Niemcy chcieli zrzucić na wrogie sobie kraje. Edward Hałoń zredagował raport, w którym podał nazwiska odpowiedzialnych SS-manów. PWOK przesłał go do rządu polskiego w Londynie i aliantów. W odpowiedzi na ten komunikat rząd Wielkiej Brytanii ogłosił 10 października 1944 oficjalne oświadczenie, w którym groził, że w razie realizacji planu Molla wymorduje jeńców niemieckich i ukarze odpowiedzialnych SS-manów. Podobne oświadczenie wydał rząd USA. Cała polska prasa podziemna przedrukowała ostrzeżenie wraz z opisem akcji planowanej przez hitlerowców 28. 4.3 Organizowanie ucieczek z obozu Najczęściej organizowano ucieczki więźniów ważnych ze względów politycznych, czy konspiracyjnych, czasami pomagano też innym, jeśli z jakichś względów nie groziło to represjami na współwięźniach. Przez kilka lat władze obozowe stosowały zasadę zbiorowej odpowiedzialności. W sytuacji ucieczki jednego z więźniów surowe kary, a często śmierć, spotykały współwięźniów i rodzinę zbiegłego. Dlatego też organizacje przyobozowej konspiracji początkowo podjęły decyzję o nieangażowaniu się w ucieczki 29. Sytuacja zmieniła się, gdy komendantem obozu został Artur Libenhenschel, który sprawował tę funkcję od 11 listopada 1943 do 8 maja 1944. Zrezygnował on z zasady karania innych za ucieczkę współwięźnia. Po rozmowie z osadzonym w bunkrze bloku 11 Józefem Cyrankiewiczem zaczął badać nadużycia popełniane przez Politische Ableilung i ukarał część SS-manów 30. W czasie, gdy komendantem był Liebenhenschel, pozaobozowy ruch oporu miał większą możliwość organizowania ucieczek. Jedna z nich była przygotowana w celu uwolnienia kierownika krakowskiej PPS Józefa Cyrankiewicza i Kazimierza Hałonia, który przebywał w obozie pod fałszywym nazwiskiem Wrona. Organizowana była przez brzeszczańską grupę PPS, między innymi brata Kazimierza, Edwarda Hałonia. Jednak Cyrankiewicz stwierdził, że nie grozi mu już bezpośrednie niebezpieczeństwo śmierci i zrezygnował z ucieczki, a gdy po pewnym czasie postanowił spróbować, uniemożliwiono mu to, osadzając w bunkrze bloku 11. Natomiast Hałoniowi udało się zbiec. Przebrany w perukę i cywilne ubranie, zaopatrzony w fałszywe dokumenty, wyszedł przez bramę obozową jako pracownik cywilny 31. Brzeszczańska grupa PPS zorganizowała także kilka innych ucieczek. Między innymi dwóch Żydów: Jozefa Meisela i Szymona Zajdowa, która zakończyła się powodzeniem. Ważna była ucieczka Konstantego Jagiełły i Tomasza Sobańskiego, którzy wynieśli z obozu plany Auschwitz, szkice dotyczące rozmieszczenia sił SS oraz grypsy. Obaj zaangażowali się w pracę konspiracyjną. Konstanty Jagiełło zginął w 1944 roku w walce z SS-manami, gdy czekał, aby odebrać więźniów, którym nie udało się zbiec. Inna z ucieczek zakończyła się śmiercią trzech z czterech biorących w niej udział Polaków. Tadeusz Uszyński, ten, który przeżył, ukrywał się ranny na terenie obozu, a łącznicy PPS oczekiwali 25 Ibidem. 26 Ibidem, Ks. S. Szyszka, Dzieje parafii Brzeszcze, Wyd. SZKICE, Brzeszcze 1996 27 H. Świebocki, Działania ludności i organizacji konspiracyjnych z Ziemi Oświęcimskiej w: H. Świebocki (red), Ludzie dobrej 28 E. Hałoń, W cieniu Auschwitz Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Oświęcim 2003. 29 Ibidem. 30 S. Kłodziński, Józef Cyrankiewicz w obozie oświęcimskim, Przegląd lekarski 1990, nr 1.; E. Hałoń, W cieniu Auschwitz. Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau 31 H. Świebocki, Działania ludności i organizacji konspiracyjnych z Ziemi Oświęcimskiej w: H. Świebocki (red), Ludzie dobrej woli Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Towarzystwo Opieki nad Oświęcimiem, Oświęcim 2005; E. Hałoń, W cieniu Auschwitz Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Oświęcim 2003 4
prawie miesiąc w ustalonym miejscu. W końcu udało się mu wydostać, a członkowie konspiracji przejęli go i przekazali do Krakowa. Dwie ucieczki grupa PPS przygotowała we współpracy z górnikami kopalni Brzeszcze: Kazimierza Szwemberga i Stanisława Miodulskiego, którym dostarczono peruki i cywilne ubranie, aby mogli opuścić zakład jako zwykli pracownicy 32. Ważną rolę w przeprowadzaniu ucieczek odegrali łącznicy z Brzeszcz Danuta Bystroń i Władysław Pytlik. Zwykle ucieczki przebiegały według następującego schematu: uciekinierów ukrywano przez kilka dni w pomieszczeniu zaopatrzonym w żywność i wodę, gdzie przebywali podczas trwania poszukiwań. Po zdjęciu posterunków przeprowadzano ich w nocy do wybranego mieszkania, skąd po kilku dniach transportowano do Spytkowic. Stamtąd nocą wzdłuż wałów ochronnych nad Wisłą przewodnik przeprowadzał ich do Krakowa 33. Warto również wspomnieć, że w organizowaniu ucieczek brały aktywny udział kobiety 34. Przez Brzeszcze przebiegała jedna z tras marszu śmierci. Podczas niego mieszkańcy stawali przy drodze i zachęcali więźniów, aby odłączali się od kolumny oraz ukrywali zbiegów. W ten sposób zbiegła m. in. Anna Tytoniak 35. W trakcie marszu ewakuacyjnego przez Brzeszcze udało się uciec jeszcze 5 innym więźniom, m. in. pisarce Krystynie Żywulskiej. Wszyscy znaleźli schronienie u miejscowych rodzin 36. 5. Ludzie dobrej woli krótki opis działalności najbardziej aktywnych członków ruchu oporu. 5.1 Maria Bobrzecka (1898-1957) Urodziła się 4 lutego 1898 roku w rodzinie kolejarskiej w Tarnowie. W 1916 roku rozpoczęła studia na kierunku farmacja na Wydziale Filozoficznym UJ. Po studiach pracowała jako asystentka w aptece Franciszka Schneidera Pod Aniołem Stróżem w Brzeszczach. W 1927 roku stała się jej właścicielką. W pierwszych miesiącach okupacji, jesienią 1939 roku, władze niemieckie odebrały jej aptekę. Jednak pozostała w niej na stanowisku kierowniczki. Została członkiem przyobozowej brzeszczańskiej grupy Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Posługiwała się pseudonimem Marta 37. W ramach pomocy prowadziła dożywianie więźniów, a także przygotowywała dla nich ciepłe posiłki. Zaopatrywała ich również w lekarstwa, co przy szalejących w obozie epidemiach odgrywało bardzo istotną rolę. Poświęcała noce na przygotowywanie dużych partii leków, wydawanych na recepty wystawiane przez lekarzy związanych z konspiracją. Bardzo ryzykując, wydawała je często bez ewidencji. W jej aptece mieścił się punkt odbioru grypsów. Po wyzwoleniu obozu wspierała szpital PCK w Brzeszczach w nieodpłatne leki. Za działalność konspiracyjną została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi. Po śmierci aptekę, w której pracowała i jedną z ulic w Krakowie nazwano jej imieniem. 38 5.2 Helena Płotnicka (1902-1944) Urodziła się 22 października 1902 roku w rodzinie robotniczej. W czasie okupacji, kiedy w na terenie Brzeszcz zaczęły pojawiać się komanda więźniów, rozpoczęła swoją działalność. Codziennie podkradała się pod obóz, ukrywając w miejscach pracy więźniów przeznaczoną dla nich żywność. Zwerbowała do pomocy koleżankę, Władysławę Kożusznik z Przecieszyna 39. Od 1940 roku była łączniczką Związku Walki Zbrojnej. W późniejszym czasie współpracowała z Batalionami Chłopskimi. Posługiwała się wówczas pseudonimem Hela. Przekazywała grypsy zawierające informacje o obozie, komunikaty do prasy konspiracyjnej i do tajnych radiostacji, rozkazy i ostrzeżenia, a także nielegalną korespondencję więźniów. Wysyłała paczki do więźniów Auschwitz oraz innych obozów. Swoją działalność konspiracyjną prowadziła zajmując się jednocześnie piątką dzieci. W 1943 r. została aresztowana przez gestapo. Umieszczono ją w bunkrze bloku 11 ( Blok Śmierci ). Mimo dotkliwych tortur, nie wydała nikogo. Zmarła w obozie, pomimo opieki więźniów, którzy wcześniej doświadczyli jej pomocy. Za swoje zasługi została pośmiertnie odznaczona Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy i Krzyżem Oświęcimskim 40. 5.3 Stanisława Morończyk (ur.1920) Urodziła się 4 września 1920 w Brzeszczach. Była nauczycielką i członkiem AK. Pełniąc funkcję łączniczki, posługiwała się pseudonimem Mała Stasia. Dostarczyła więźniom żywność i lekarstwa, pośredniczyła w tajnej korespondencji. W lutym 1943 roku, zagrożona aresztowaniem, opuściła Brzeszcze i ukryła się w miejscowości Komorowice k. Bielska. Mimo niebezpieczeństwa, po kilku miesiącach powróciła na teren przyobozowy, aby nadal 32 Ibidem. 33 E. Hałoń, W cieniu Auschwitz Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Oświęcim 2003. 34 Ibidem. 35 T. Iwaszko, Ucieczki więźniarek z KL Auschwitz, Zeszyty Oświęcimkie 1983, nr 18. 36 H. Świebocki, Działania ludności i organizacji konspiracyjnych z Ziemi Oświęcimskiej w: H. Świebocki (red), Ludzie dobrej 37 I. Biolik i inni, Biogramy niektórych osób zasłużonych w akcji niesienia pomocy więźniom. w: H. Świebocki (red), Ludzie dobrej woli Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Towarzystwo Opieki nad Oświęcimiem, Oświęcim 2005, s. 153-154. 38 Zob. M. Pabis- Braunstein, Apteka Pod Aniołem Stróżem w Brzeszczach. Mgr Maria Bobrzecka, Przegląd lekarski 1987, nr 1. 39 I. Biolik i inni, Biogramy niektórych osób zasłużonych w akcji niesienia pomocy więźniom. w: H. Świebocki (red), Ludzie dobrej woli Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Towarzystwo Opieki nad Oświęcimiem, Oświęcim 2005, s. 205. 40 Ibidem. 5
pomagać więźniom. Za swoje zasługi odznaczona została Krzyżem Armii Krajowej, Złotym Krzyżem Zasługi oraz Złotą Odznaką Nauczycielstwa. 5.4 Edward Hałoń (ur. 1921) Urodził się 17 marca 1921 w Brzeszczach. Członek brzeszczańskiej grupy PPS (ps. Boruta ). Od 1943 kierował grupą operatywną nastawioną na pomoc więźniom KL Auschwitz. Werbował współpracowników, przemycał lekarstwa z Generalnego Gubernatorstwa, organizował ucieczki, pisał raporty dotyczącego zbrodni oświęcimskich dla podziemnej prasy, radia i rządu w Londynie. Współpracował z krakowskim Okręgowym Komitetem Robotniczym PPS. Jesienią 1943, zagrożony aresztowaniem, opuścił Brzeszcze i przeniósł się do Krakowa, skąd kontynuował działalność konspiracyjną. Był jednym z członków komitetu Pomoc Więźniom Obozów Koncentracyjnych. Po wojnie ukończył studia na Wydziale Filozoficznym UJ, w latach 60-tych był dyrektorem generalnym PAN, w latach 1959-2003 był zastępcą redaktora kwartalnika Nauka Polska. Został odznaczony Krzyżem Oficerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Grunwaldu, Medalem Zwycięstwa i Wolności. Ojciec Edwarda, Piotr Hałoń wraz z Janem Nosalem kierował grupą PPS w zamian za zasługi nadano jego imię szkole w Broszkowicach koło Oświęcimia. Matka, Marianna, została odznaczona za swoją konspiracyjną działalność Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. 5.5Jan Nosal (1883-1944) Urodził się 10 lutego 1883 w Woli Batorskiej k. Niepołomic. Górnik kopalni Brzeszcze, działacz PPS, poseł Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów. W latach 30-tych był członkiem Rady Naczelnej PPS, pełnił też funkcję burmistrza Jaworzna. Zainicjował tworzenie brzeszczańskiej grupy PPS. Wraz z żoną Gabrielą dostarczał do obozu żywność i lekarstwa i przejmował tajną korespondencję. Zorganizował siatkę ludzi, którzy zaangażowali się w pomoc więźniom. W 1943 roku Nosalowie zostali aresztowani i umieszczeni w KL Auschwitz, gdzie oboje zginęli. Po wojnie Jan i Gabriela Nosalowie zostali odznaczeni pośmiertnie Krzyżem Grunwaldu III klasy, a imieniem Jana Nosala nazwano ulice w Brzeszczach i Jaworznie 41. 5.6Aleksandra Kołodziejczyk z domu Bystroń (ur. 1927) Urodziła się 26 lipca 1927 w Brzeszczach. Członek ZWZ AK. Pracując w markowni na kopalni, wpisywała nieobecnym górnikom dniówki, aby uchronić ich przed osadzeniem w obozie. Tworzyła dla AK listy więźniów zatrudnionych w kopalni. Przekazywała więźniom lekarstwa i listy. Uratowała żydowskiego więźnia podobozu Jawiszowice przed zabiciem przez SS-mana 42. 5.7Zofia Prejzner z domu Gawron (ur. 1926) Urodziła się 22 maja 1926 w Brzeszczach. Od 1941 roku rozpoczęła swoją działalność pomocową na rzecz więźniów. Codziennie zjawiała się w ich miejscu pracy, dostarczając im żywność. Początkowo działała samodzielnie, potem do współpracy zaangażowała inne kobiety. Ponieważ sama nie była w stanie zgromadzić wystarczającej ilości żywności, zwracała się o pomoc do osób zamożnych. Pośredniczyła w tajnej korespondencji. Za udzielanie pomocy więźniom została aresztowana i osadzona w obozie. Stamtąd przekazała swojej rodzinie dokumenty poświadczające zbrodnie hitlerowskie. Przed wyzwoleniem obozu przewieziono ją do KL Ravensbruck, skąd skierowano na leczenie do Szwecji w ramach akcji organizowanej przez Szwedzki Czerwony Krzyż. W listopadzie 1945 roku wróciła do Polski i wyszła za Jana Prejznera, którego poznała podczas pobytu w obozie. Za swoje zasługi po wojnie została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyżem Oświęcimskim 43. 5.8Bronisława Dłuciak (1917 1979) Urodziła się 5 listopada 1917 w Brzeszczach. Członek AK i oddziału partyzanckiego Sosienki. Organizowała tajne spotkania więźniów z rodzinami, uczestniczyła w organizowaniu ucieczek, przygotowywała fałszywe dokumenty, przekazywała grypsy i tajne dokumenty poświadczające zbrodnie SS. W 1943 roku została aresztowana, osadzono ją w Bloku Śmierci, ale po śledztwie zwolniono z nakazem podjęcia pracy. Zatrudniono ją w markowni kopalni, gdzie nadal pomagała więźniom. Po śmierci odznaczona została Krzyżem Oświęcimskim 44. 41 Ibidem, s.198-200. 42 Relacja Aleksandry Kołodziejczyk. Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu; rozmowa z Aleksandrą Kołodziejczyk. 43 I. Biolik i inni, Biogramy niektórych osób zasłużonych w akcji niesienia pomocy więźniom. w: H. Świebocki (red), Ludzie dobrej 44 Ibidem. 6
5.9Zofia Dętkoś z domu Zdrowak (ur. 1928) Urodziła się 17 czerwca 1928 roku w Brzeszczach. Należała do ZWZ AK i oddziału partyzanckiego Sosienki, posługiwała się pseudonimami Jadźka i Basia. Wraz z rodziną dożywiała więźniów i umożliwiała im w swoim domu tajne spotkania z bliskimi. Współpracowała z łączniczkami BCH Heleną Płotnicką i Władysławą Kożusznik, często udając się z nimi pod obóz. Przekazywała grypsy dotyczące szczegółów ucieczek, przygotowywała ubrania dla zbiegów i odbierała ich z ustalonych miejsc. W 1944 rodzina Zdrowaków została aresztowana, osadzona w bunkrze bloku 11 i poddana okrutnym przesłuchaniom. Podczas marszu śmierci Zofia z siostrą i matką zbiegła z kolumny transportowej w okolicach Rybnika. Ojciec zginął w Mauthausen. Zofia została odznaczona m.in. Krzyżem Partyzanckim, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Krzyżem Armii Krajowej i Odznaką Państwową Synów Pułku 45. Bibliografia 1. Źródła drukowane Biolik Ingrid i inni, Biogramy niektórych osób zasłużonych w akcji niesienia pomocy więźniom w: Świebocki Henryk (red), Ludzie dobrej woli. Księga pamięci mieszkańców Ziemi Oświęcimskiej niosących pomoc więźniom KL Auschwitz. Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Towarzystwo Opieki nad Oświęcimiem, Oświęcim 2005. Hałoń Edward, W cieniu Auschwitz. Wspomnienia z konspiracji przyobozowej, Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Oświęcim 2003. Ks. Szyszka Stanisław, Dzieje parafii Brzeszcze, Wyd. SZKICE, Brzeszcze 1996 Muller Joanna, Brzeszcze, Wyd. VEGA studio Adv, Kwidzyn 2008 Szkaradnik Przemysław, Mało znane początki Brzeszcz. w: Janusz Wojciech (red.), Szkice z przeszłości Brzeszcz, Jawiszowic, Przecieszyna, Skidzinia, Wilczkowic i Zasola, Brzeszcze 2004. Świebocki Henryk, Działania ludności i organizacji konspiracyjnych z Ziemi Oświęcimskiej dla ratowania więźniów KL Auschwitz w: Świebocki Henryk (red), Ludzie dobrej woli. Księga pamięci mieszkańców Ziemi Oświęcimskiej niosących pomoc więźniom KL Auschwitz. Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, Towarzystwo Opieki nad Oświęcimiem, Oświęcim 2005. 2. Czasopisma Iwaszko Tadeusz, Ucieczki więźniarek z KL Auschwitz, Zeszyty Oświęcimkie 1983, nr 18. Kłodziński Stanisław, Józef Cyrankiewicz w obozie oświęcimskim, Przegląd lekarski 1990, nr 1. Pabis-Braunstein Małgorzata, Apteka Pod Aniołem Stróżem w Brzeszczach. Mgr Maria Bobrzecka, Przegląd lekarski 1987, nr 1. 3. Źródła internetowe Lachendro Jacek, Kary i egzekucje, http://pl.auschwitz.org.pl. Lachendro Jacek, Życie w obozie, http://pl.auschwitz.org.pl Piper Franciszek, Liczba ofiar, http://pl.auschwitz.org.pl. Piper Franciszek, Budowa i rozbudowa KL Auschwitz, http://pl.auschwitz.org.pl. Strzelecki Andrzej, Ewakuacja i wyzwolenie, http://pl.auschwitz.org.pl. 4. Inne Relacja Aleksandry Kołodziejczyk. Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu Rozmowa z Aleksandrą Kołodziejczyk. 45 Ibidem. 7