WPŁYW NASTĘPCZY POPIOŁÓW Z WĘGLA KAMIENNEGO NA SKŁAD CHEMICZNY RUNI ŁĄKOWEJ

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 518: 23-33 WPŁYW NASTĘPCZY POPIOŁÓW Z WĘGLA KAMIENNEGO NA SKŁAD CHEMICZNY RUNI ŁĄKOWEJ Zdzisław Ciećko, Andrzej C. śołnowski, Arkadiusz Chełstowski Katedra Chemii Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wstęp Na skutek zmian w ustawodawstwie w zakresie ochrony powietrza w ostatnich latach w Polsce obserwuje się systematyczny spadek emisji pyłów z sektora energetycznego. Pierwotna emisja wynosząca około 1430 tys. ton w 1990 w roku 2003 uległa redukcji do około 129 tys. ton (dane dotyczą emisji z energetyki zawodowej, energetyki przemysłowej i technologii przemysłowych i nie obejmują kotłowni lokalnych, palenisk domowych, warsztatów i rolnictwa) [GUS 2005]. Zmiany te związane są z instalowaniem coraz sprawniejszych urządzeń odpylających mogących zatrzymywać do 98% pyłów powstających podczas procesów spalania. Ograniczenie emisji pyłów sprawia, Ŝe wzrasta ilość lotnych popiołów na składowiskach zlokalizowanych w sąsiedztwie zakładów energetycznych. Szacuje się, Ŝe w Polsce w 2004 roku zostało zatrzymanych i zdeponowanych około 99,3% pyłów powstających w elektrowniach i ciepłowniach, co stanowi około 18581 tys. ton tych odpadów. Fakty te nadają coraz większą rangę problemowi zagospodarowania i utylizacji pyłów elektrownianych. Zgromadzone na hałdach pyły mogą jako agresywne czynniki zmieniać aktywność i wydajność ekosystemów. Pyły elektrowniane z węgla kamiennego i brunatnego traktowane jako substancje odpadowe zawierają jednak przydatne dla produkcji rolniczej składniki i z tego względu mogą być wykorzystywane do poprawy właściwości fizykochemicznych, szczególnie gleb lekkich [CIEĆKO i in. 1993; BOGACZ i in. 1995] oraz do nawoŝenia [TERELAK, śórawska 1979; KOTER i in. 1983; HERMANN, SADOWSKI 1985; KABATA-PENDIAS i in. 1987; CIEĆKO i in. 1993; MELLER 1999]. Wprowadzając te odpady do gleb moŝna poprawiać bilans składników pokarmowych w środowisku oraz ograniczać ujemny wpływ nadmiernej ich koncentracji w okolicach wysypisk i hałd. O ile wpływ lotnych popiołów na właściwości i plonowanie roślin oraz właściwości gleby został dość dokładnie poznany, o tyle niewiele jest dostępnych w literaturze badań dotyczących długotrwałości zmian powodowanych poprzez wprowadzenie tych substancji do gleby. Celem prezentowanych w pracy badań było rozpoznanie następczego oddziaływania melioracyjnych dawek popiołów z węgla kamiennego na plonowanie i zawartość makroelementów w runi łąkowej. Wpływ następczy zastosowanych popiołów badano po 20 latach od ich wprowadzenia do gleby. Materiał i metody badań

24 Z. Ciećko, A.C. śołnowski, A. Chełstowski Badania wykonano w oparciu o doświadczenie polowe, załoŝone w 1984 roku w obrębie wsi Łęg Starościński na terenie gminy Lelis w województwie mazowieckim na glebie o składzie granulometrycznym piasku gliniastego pylastego [KLASYFIKACJA GLEB POLSKIEGO TOWARZYSTWA GLEBOZNAWCZEGO BN-8/9180-11]. Gleba charakteryzowała się średnią zasobnością w przyswajalny fosfor (55 mg P kg -1 ) oraz wysoką w przyswajalny potas (152 mg K kg -1 ) i magnez (55 mg Mg kg -1 ). Pojemność sorpcyjna wynosiła 125 mmol(+) kg -1, a odczyn mierzony w wodzie i w 1 mol KCl dm -3 wynosił odpowiednio 6,5 i 5,6. Eksperyment prowadzono metodą losowanych bloków w czterech powtórzeniach, uwzględniając dwa czynniki doświadczalne. Jako czynnik I rzędu przyjęto wzrastające dawki popiołów dymnicowych pochodzących z elektrofiltrów Zespołu Elektrowni Ostrołęka S.A. w dawkach 0, 100, 200, 400, 600 i 800 t ha -1. UŜyty w doświadczeniu popiół w przeliczeniu na 1 kg suchej masy zawierał 491 g SiO 2, 1,7 g P, 2,9 g K, 15,0 g Ca oraz 7,1 g Mg, a jego odczyn ph mierzony w 1 mol KCl dm -3 wynosił 9,2. Czynnik II stanowiły dodatki, które wprowadzono do gleby wraz z popiołami. Dodatkami tymi były:, i w ilości 10 t suchej masy na 1 ha. Powierzchnia kaŝdego poletka wynosiła 54 m 2. W prezentowanym doświadczeniu popioły z węgla kamiennego oraz dodatki zastosowano jesienią 1984 roku pod orkę zimową. Roślinami uprawianymi w poszczególnych latach były: ziemniaki (1985), owies na zieloną masę + łubin na zieloną masę (1986), Ŝyto na zieloną masę + mieszankę motylkowo-trawiastą na zieloną masę (1987), w latach 1988-1991 uprawiano mieszankę motylkowo-trawiastą na zieloną masę. Wymienione rośliny nawoŝono nawozami mineralnymi NPK w dawkach zgodnych z zasadami agrotechniki, jednakowych w całym doświadczeniu. Od 1992 roku pole uŝytkowane było jako trwały uŝytek zielony - nienawoŝony mineralnie. W 2004 roku - 20 lat po zastosowaniu popiołów - z prezentowanego doświadczenia podczas I pokosu pobrano próbki traw, określono wielkość plonu, a po wysuszeniu i mineralizacji w systemie otwartym, w stęŝonym kwasie siarkowym oznaczono: - N ogółem - metodą destylacyjną Kjeldahla [OSTROWSKA i in. 1991], - fosfor kolorymetrycznie metodą wanadowo-molibdenową [OSTROWSKA i in. 1991], - K, Ca i Na metodą emisyjnej spektrofotometrii płomieniowej (ESA), - Mg metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej (ASA) Uzyskane wyniki badań opracowano statystycznie testem ANOVA uwzględniając poziom istotności α = 0,05 z wykorzystaniem modułu do obliczeń statystycznych Statistica v. 6.0 [STATSOFT 2001]. WspółzaleŜność między dawką popiołów a zawartością makroskładników w trawach wyznaczono za pomocą współczynnika korelacji prostej programem Microsoft Excel 2000 [MICROSOFT 2000]. Omówienie wyników Wielkość plonu runi łąkowej była zaleŝna zarówno od dawki popiołów, jak i od zastosowanych wraz z popiołami dodatków organicznych. Następczy wpływ melioracyjnych dawek popiołów był wyraźnie inny w serii bez dodatku substancji organicznej niŝ w seriach z jej dodatkiem. Wprowadzona do gleby materia organiczna - mimo upływu 20 lat od jej zastosowania rzutowała istotnie na plonowanie traw (tab. 1). NajwyŜsze plony runi łąkowej stwierdzono na obiektach nawoŝonych iem - średnio 9,08 t ha -1. Obiekty nawoŝone słomą i korą drzewną plonowały na zbliŝonym poziomie - odpowiednio 8,90 i 8,91 t ha -1, natomiast obiekty, gdzie nie zastosowano

WPŁYW NASTĘPCZY POPIOŁÓW Z WĘGLA KAMIENNEGO... 25 dodatków organicznych, plonowały na poziomie 7,94 t ha -1. Tabela 1; Table 1 Wpływ popiołów z węgla kamiennego na plon świeŝej masy runi łąkowej Effects of coal ash on grass fresh matter yield Dodatki organiczne Organic supplements 0 8,37 8,70 8,57 8,60 8,56 100 8,74 9,15 8,98 8,91 8,95 200 8,96 9,49 9,10 9,05 9,15 400 8,91 9,12 9,04 9,03 9,03 600 6,35 9,03 9,02 8,98 8,35 800 6,32 8,97 8,70 8,90 8,22 Średnia Average Correlation coefficient r 7,94 9,08 8,90 8,91 8,71 dawka popiołów; coal ash dose - 0,18**, dodatki organiczne; organic supplements - 0,31**; współdziałanie - dawka popiołów x dodatki organiczne; interaction coal ash dose x organic supplements - 0,61** -0,81-0,02 0,04 0,42 NiezaleŜnie od serii doświadczenia niskie dawki popiołów (100 i 200 t ha -1 ) nieznacznie zwiększyły plon zielonej masy runi w stosunku do obiektów, na których nie stosowano popiołów. Na obiektach z dawką 400 t popiołu ha -1 plon runi łąkowej był podobny jak w przypadku obiektów z wykorzystaniem 200 t popiołów ha -1. Zastosowanie 600 i 800 t popiołów ha -1 w serii bez dodatku substancji organicznej spowodowało obniŝenie plonu zielonej masy runi, w stosunku do obiektu kontrolnego. W seriach z iem, słomą i korą, na tle wymienionych wysokich dawek popiołów, zaznaczyła się tendencja do obniŝenia plonu zielonej masy runi. Zastosowanie materii organicznej jako dodatku do popiołów elektrownianych moŝe istotnie przyczyniać się do wzrostu wielkości plonu roślin, co w swoich badaniach wykazali ROGALSKI i in. [1998]. Niemniej jednak szereg autorów utrzymuje, Ŝe w początkowym okresie po zastosowaniu popiołów mogą one działać niekorzystnie na rośliny takie jak: ziemniak, pszenica jara, owies, burak cukrowy i jęczmień jary [MACIAK, LIWSKI 1981; GIEDROJĆ, FATYGA 1985; MELLER 1999]. KRĘśEL i in. [1978] w odniesieniu do gorczycy wykazali aŝ trzynastokrotny spadek plonów w porównaniu do gleby nawoŝonej mineralnie, natomiast NOWAK i CIEĆKO [1996] spadek plonu stwierdzili równieŝ w odniesieniu do kukurydzy. Ci sami autorzy w badaniach prowadzonych w pierwszych latach od wprowadzenia popiołów stwierdzili zdecydowane działanie popiołu z węgla kamiennego i substancji organicznej na plonowanie roślin. Plon uprawianych roślin rolniczych: ziemniaków, owsa i po jego zbiorze łubinu na zieloną masę, Ŝyta ozimego jako poplonu, mieszanki motylkowo-trawiastej był najwyŝszy na obiektach, gdzie zas-

26 Z. Ciećko, A.C. śołnowski, A. Chełstowski tosowano od 100 do 400 t ha -1 popiołu. Wysoce istotna zwyŝka, w stosunku do obiektu kontrolnego, sięgała nawet 12%. ObniŜenie plonu zanotowano pod wpływem dawek 600 i 800 t popiołu na hektar. Przedstawione wyniki badań wykazały ponadto, Ŝe zdecydowanie najlepiej na wzrost roślin działał popiół stosowany na tle a, a gorzej na tle słomy i kory drzewnej jako źródła materii organicznej [NOWAK, CIEĆKO 1991]. Obserwacje te potwierdziły się równieŝ w dalszych latach prowadzenia badań [NOWAK i in. 1993]. Tabela 2; Table 2 Wpływ popiołów z węgla kamiennego na zawartość N ogółem w runi łąkowej (g kg -1 s.m.) Effects of coal ash on total N content in grass yield (g kg -1 dry matter) Dodatki organiczne Organic supplements 0 10,40 10,90 10,80 10,90 10,75 100 11,40 11,80 12,10 11,60 11,73 200 11,70 11,90 12,00 11,60 11,80 400 12,00 11,90 12,10 11,70 11,93 600 12,20 12,00 12,20 11,70 12,03 800 12,40 12,40 12,30 12,00 12,28 Średnia Average Correlation coefficient r 11,68 11,82 11,92 11,58 11,75 dawka popiołów; coal ash dose - 0,27**, dodatki organiczne; organic supplements - r.n.; n.s., współdziałanie - dawka popiołów x dodatki organiczne; interaction - coal ash dose x organic supplements - r.n.; n.s. 0,88 0,82 0,68 0,81 r.n.; n.s. róŝnice nieistotne; differences not significant Popioły elektrowniane zawierają bardzo małe ilości azotu. Pierwiastek ten w czasie procesu spalania ulatnia się do atmosfery w postaci tlenków. Ilości N ogółem w popiołach sięgają zaledwie kilku dziesiątych procenta [GAIND, GAUR 2003] i pod tym względem nie mogą być traktowane jako źródło tego pierwiastka dla roślin. Niemniej jednak zastosowane 20 lat wcześniej w prezentowanym doświadczeniu wzrastające dawki popiołów spowodowały istotny - liniowy wzrost zawartości N ogółem w analizowanych trawach (tab. 2). Wpływ taki moŝna tłumaczyć poprawą warunków wzrostu i rozwoju roślin, spowodowaną zastosowanymi popiołami. W lepszych warunkach, na skutek głębszego i obfitszego korzenienia się roślin, dochodziło do naturalnego nagromadzenia w glebie - resztek, które teraz stanowić mogą cenne źródło dostępnego azotu dla roślin następczych. Najmniejszą zawartość tego składnika stwierdzono w próbkach pobranych z obiektu kontrolnego - 10,4 g N kg -1 s.m. NiezaleŜnie od rodzaju zastosowanego dodatku organicznego najwyŝsze zawartości N ogółem stwierdzono na obiektach nawoŝonych najwyŝszą dawką popiołów. W serii bez dodatków była to zawartość 12,4; w serii z iem 12,4; ze słomą 12,3 oraz z korą

WPŁYW NASTĘPCZY POPIOŁÓW Z WĘGLA KAMIENNEGO... 27 drzewną - 12,0 g N ogółem kg -1 s.m. traw. Po 20 latach od zastosowania dodatków organicznych nie stwierdzono by miały one istotny wpływ na zawartość N ogółem w analizowanej runi łąkowej. W odróŝnieniu od zawartości azotu popioły lotne zawierają stosunkowo duŝe ilości fosforu i potasu, dlatego teŝ mogą być stosowane zamienne z nawoza mi handlowymi jako potencjalne źródło tych składników [FEREIRA i in. 2003]. Tabela 3; Table 3 Wpływ popiołów z węgla kamiennego na zawartość fosforu w runi łąkowej (g kg -1 s.m.) Effects of coal ash on phosphorus (P) content in grass yield (g kg -1 dry matter) Dodatki organiczne Organic supplements 0 2,91 2,94 2,98 3,02 2,96 100 2,94 3,00 3,11 3,04 3,02 200 2,99 3,01 3,10 3,13 3,06 400 3,00 3,20 3,13 3,16 3,12 600 2,99 3,21 3,18 3,15 3,13 800 2,93 3,20 3,22 3,15 3,13 Średnia Average Correlation coefficient r 2,96 3,09 3,12 3,11 3,07 dawka popiołów; coal ash dose - 0,04**, dodatki organiczne; organic supplements - 0,02**, współdziałanie - dawka popiołów x dodatki organiczne; interaction - coal ash dose x organic supplements - 0,07** 0,24 0,91 0,91 0,80 W prezentowanym doświadczeniu zawartość fosforu w trawach była zaleŝna zarówno od dawek zastosowanych popiołów, jak i od zastosowanych przed 20 laty dodatków organicznych. W serii bez nawozów organicznych dawki popiołów do 400 t ha -1 powodowały wzrost zawartości fosforu z 2,91 do 3,00 g P kg -1 s.m. (tab. 3). Dalsze zwiększanie dawki popiołów powodowało obniŝenie ilości fosforu w analizowanej runi łąkowej. Zastosowane dodatki organiczne sprawiły, Ŝe został zniesiony efekt paraboli widoczny w serii organicznych (r = 0,24). Praktycznie kaŝda kolejna dawka popiołów powodowała wzrost ilości P w trawach (r = od 0,80 do 0,91). Najkorzystniej na akumulację fosforu w trawach wpłynęła (3,12 g P kg -1 ), następnie i (odpowiednio do 3,11 i 3,09 g P kg -1 s.m.). Tabela 4; Table 4 Wpływ popiołów z węgla kamiennego na zawartość potasu (K) w runi łąkowej (g kg -1 s.m.)

28 Z. Ciećko, A.C. śołnowski, A. Chełstowski Effects of coal ash on potassium (K) conten t in grass yield (g kg -1 dry matter) Dodatki organiczne Organic supplements 0 10,88 11,26 11,17 11,13 11,11 100 11,41 11,29 11,89 11,44 11,51 200 11,67 11,39 12,31 11,60 11,74 400 11,72 11,40 12,49 11,39 11,75 600 11,97 11,85 13,03 11,38 12,06 800 12,28 12,44 13,34 11,42 12,37 Średnia Average Correlation coefficient r 11,66 11,61 12,37 11,39 11,76 dawka popiołów; coal ash dose - 0,14**, dodatki organiczne; organic supplements - 0,07**, współdziałanie - dawka popiołów x dodatki organiczne; interaction - coal ash dose x organic supplements - 0,29** 0,94 0,93 0,96 0,25 r.n.; n.s. róŝnice nieistotne; differences not significant Potas, podobnie jak fosfor, w popiołach lotnych występuje w ilościach, które upowaŝniają do stwierdzenia, Ŝe mogą być one powaŝnym źródłem tego składnika dla roślin [FEREIRA i in. 2003]. Uzyskane w prezentowanym doświadczeniu wyniki wskazują, Ŝe po 20 latach na polach nawoŝonych popiołami roślinność charakteryzowała się wyŝszą zawartością potasu niŝ roślinność zebrana z pól, na których nie wprowadzano popiołów. W prezentowanych badaniach pod wpływem zastosowanych popiołów następował liniowy (r = 0,94) wzrost zawartości K w trawach z 10,88 g kg -1 s.m. w roślinach z obiektu kontrolnego do 12,28 g K kg -1 s.m. w roślinach z obiektu nawoŝonego dawką 800 t popiołów ha -1 (tab. 4). Wprowadzenie słomy spowodowało dalszy wzrost ilości potasu w runi, średnio o ok. 6%, w stosunku do obiektów w serii. W składzie chemicznym popiołów pierwiastkami dominującymi obok krzemu są wapń i magnez. ZERBE i in. [2001] analizując skład chemiczny popiołów z elektrociepłowni Karolin podają, Ŝe ilość wapnia i magnezu wynosiła odpowiednio 17,7 i 8,5 g kg -1 popiołu. Zastosowane w prezentowanym doświadczeniu popioły zawierały podobne ilości tych składników - 15,0 g Ca oraz 7,1 g Mg kg popiołu -1. Według polskiej normy PN-EN 13535:2003 [POLSKIE NORMY 2003], ze względu na tak duŝe ilości pierwiastków alkalicznych, popioły elektrowniane mogą być stosowane jako środki wapnujące. Wpływ popiołów z węgla kamiennego na zawartość wapnia (Ca) w runi łąkowej (g kg -1 s.m.) Tabela 5; Table 5

WPŁYW NASTĘPCZY POPIOŁÓW Z WĘGLA KAMIENNEGO... 29 Effects of coal ash on calcium (Ca) content in grass yield (g kg -1 dry matter) Dodatki organiczne Organic supplements 0 3,36 3,24 3,31 3,30 3,30 100 3,31 3,25 3,34 3,32 3,31 200 3,57 3,35 3,35 3,36 3,41 400 3,77 3,86 3,83 3,38 3,71 600 3,60 4,12 4,00 3,36 3,77 800 3,59 5,25 4,46 3,15 4,11 Średnia Average Correlation coefficient r 3,53 3,85 3,72 3,31 3,60 dawka popiołów; coal ash dose - 0,04**, dodatki organiczne; organic supplements - 0,02**, współdziałanie - dawka popiołów x dodatki organiczne; interaction - coal ash dose x organic supplements - 0,09** 0,63 0,95 0,98-0,48 Zawartość wapnia, podobnie jak zawartość potasu, w trawach z prezentowanego doświadczenia rosła pod wpływem stosowanych dawek popiołów (tab. 5). Stwierdzono istotne róŝnice w kształtowaniu się zawartości tego pierwiastka w zaleŝności od zastosowanych dodatków organicznych. Obornik i spowodowały wzrost ilości Ca w roślinach, natomiast, prawdopodobnie na skutek zakwaszającego działania, przyczyniła się do obniŝenia ilości Ca w roślinach, równieŝ w stosunku do obiektów organicznych. Pod wpływem popiołów w badanych trawach rosła takŝe zawartość magnezu - średnio z 1,13 do 1,61 g Mg kg -1 s.m. (tab. 6). Wzrost ten był liniowy, o czym świadczą wysokie współczynniki korelacji. Zastosowane dodatki organiczne istotnie zwiększyły ilość Mg w runi w stosunku do zawartości stwierdzonej na obiektach nienawoŝonych organicznie. Tabela 6; Table 6 Wpływ popiołów z węgla kamiennego na zawartość magnezu (Mg) w runi łąkowej (g kg -1 s.m.) Effects of coal ash on magnesium (Mg) content in grass yield (g kg -1 dry matter) Dodatki organiczne; Organic supplements 0 1,10 1,14 1,12 1,14 1,13 100 1,25 1,35 1,37 1,28 1,31 200 1,41 1,36 1,37 1,48 1,41

30 Z. Ciećko, A.C. śołnowski, A. Chełstowski 400 1,48 1,53 1,40 1,55 1,49 600 1,50 1,67 1,57 1,61 1,59 800 1,46 1,79 1,63 1,56 1,61 Średnia; Average 1,37 1,47 1,41 1,44 1,42 Correlation coefficient r dawka popiołów; coal ash dose - 0,02**, dodatki organiczne; organic supplements - 0,01**, współdziałanie - dawka popiołów x dodatki organiczne; interaction - coal ash dose x organic supplements - 0,04** 0,81 0,98 0,92 0,84 Tabela 7; Table 7 Wpływ popiołów z węgla kamiennego na zawartość sodu (Na) w runi łąkowej (g kg -1 s.m.) Effects of coal ash on sodium (Na) content in grass yield (g kg -1 dry matter) Dodatki organiczne; Organic supplements 0 0,53 0,55 0,38 0,53 0,50 100 0,55 0,54 0,45 0,52 0,52 200 0,57 0,55 0,47 0,52 0,53 400 0,61 0,57 0,49 0,52 0,55 600 0,61 0,59 0,48 0,54 0,56 800 0,63 0,63 0,48 0,56 0,58 Średnia; Average 0,58 0,57 0,46 0,53 0,54 Correlation coefficient r dawka popiołów; coal ash dose - 0,01**; dodatki organiczne; organic supplements - 0,01**; współdziałanie - dawka popiołów x dodatki organiczne; interaction - coal ash dose x organic supplements - 0,01** r.n.; n.s. róŝnice nieistotne; differences not significant 0,96 0,95 0,71 0,79 Sód naleŝy do pierwiastków, których zawartość w tkankach roślin jest stosunkowo niska. Niemniej jednak takŝe w przypadku tego składnika zastosowane przed 20 laty popioły wywarły istotne znaczenie (tab. 7). Pod ich wpływem nastąpił wzrost zawartości sodu w trawach z 0,50 do 0,58% w serii nawoŝonej dawką 800 t ha -1. Stwierdzono równieŝ, Ŝe stosowane dodatki organiczne, w przeciwieństwie do poprzednich składników, w odniesieniu do sodu spowodowały obniŝenie jego zawartości w roślinach z 0,58 do 0,53 g Na kg -1 s.m. w serii z korą drzewną i z 0,58 do 0,46 g Na kg -1 s.m. w serii ze słomą. Wnioski 1. Następczy wpływ melioracyjnych dawek popiołów stosowanych w ilości 100, 200 i 400 t ha -1 przyczynił się do nieznacznego przyrostu plonu runi łąkowej w stosunku do obiektów kontrolnych (bez popiołów).

WPŁYW NASTĘPCZY POPIOŁÓW Z WĘGLA KAMIENNEGO... 31 2. Mimo upływu 20 lat od zastosowania wzrastających dawek popiołów w zakresie od 100 do 800 t ha -1 na ogół następował wzrost zawartości N ogółem, fosforu, potasu, wapnia i magnezu w suchej masie runi łąkowej. 3. Zastosowane dodatki organiczne nadal oddziałują na kształtowanie się zawartości makroskładników w roślinach, powodując obniŝanie zawartości Na i K oraz zwiększanie zawartości Mg i Ca. Na zawartość wapnia odmiennie oddziałuje, powodując obniŝenie jego zawartości w suchej masie runi. Literatura BOGACZ A., CHODAK T., SZERSZEŃ L. 1995. Badania nad przydatnością popiołów lotnych z elektrowni Opole do zagospodarowania rolniczego. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 418: 671-676. CIEĆKO Z., NOWAK G., LISOWSKI J. 1993. Właściwości fizykochemiczne gleby w warunkach stosowania popiołów z węgla kamiennego. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 409: 97-102. FEREIRA C., RIBEIRO A., OTOSSEN L. 2003. Possible applications for municipal solid waste fly ash. Journal of Hazardous Materials B96: 201-216. GAIND S., GAUR A.C. 2003. Quality assessment of compost prepared from fly ash and crop residue. Bioresource Technology 87: 125-127. GIEDROJĆ B., FATYGA J. 1985. Wpływ nawoŝenia popiołem z elektrowni Czechnica na niektóre właściwości gleby piaszczystej i plonowanie roślin. Rocz. Glebozn. 36(3): 155-163. GUS 2005. Ochrona Środowiska 2005. Informacje i opracowania statystyczne. Główny Urząd Statystyczny: 204-259. HERMANN J., SADOWSKI CZ. 1985. Przyczynek do oceny agrotechnicznej popiołów elektrownianych. Zesz. Nauk. ATR w Bydgoszczy, Ser. Rol. 127: 73-85. KABATA-PENDIAS A., PIOTROWSKA M., WIĄCEK K. 1987. Wpływ popiołów z węgla kamiennego na gleby i rośliny. Archiwum Ochrony Środowiska 1-2: 97-104. KLASYFIKACJA GLEB POLSKIEGO TOWARZYSTWA GLEBOZNAWCZEGO BN-78/9180-11. Gleby i utwory mineralne. Podział na frakcje i grupy granulometryczne. Soil Textural Classification developed by the Polish Society of Soil Science. KOTER M., CZAPLA J., NOWAK G. 1983. Wartość nawozowa popiołu z węgla kamiennego. Rocz. Glebozn. 34(3): 153-161. KRĘśEL R., BORKOWSKI J., NOWAK W., WYSOCKI W. 1978. Badania nad przydatnością rolniczą popiołów ze spalania węgla kamiennego. Rocz. Glebozn. 29(3): 217-223. MACIAK F., LIWSKI S. 1981. Wpływ wysokich (melioracyjnych) dawek z węgla brunatnego i kamiennego na planowanie i skład chemiczny roślin na glebie piaskowej. Rocz. Glebozn. 32(1): 81-97. MELLER E. 1999. Oddziaływanie zróŝnicowanych dawek popiołów ze spalania węgla kamiennego w elektrowni Dolna Odra na plon i skład chemiczny roślin uprawnych. Fol. Univ. Agric. Stetin., Ser. Agricultura 201(78): 203-214. MICROSOFT 2000. Microsoft Excel 2000 v. 9.0. <www.microsoft.com>. NOWAK G., CIEĆKO Z. 1991. Pobranie i wykorzystanie fosforu z węgla kamiennego przez uprawy roślinne. Zesz. Nauk. AR, Wrocław, Rol. LV(207): 129-139. NOWAK G.A, CIEĆKO Z. 1996. Wykorzystanie fosforu z nawozów w warunkach stosowania gnojowicy oraz popiołu z węgla kamiennego. Zesz. Nauk. AR w Szczecinie 172, Rol.

32 Z. Ciećko, A.C. śołnowski, A. Chełstowski 62: 397-403. NOWAK G.A., CIEĆKO Z., PONIKIEWSKI J. 1993. Dynamika potasu w roślinach oraz w glebie lekkiej traktowanej popiołem z węgla kamiennego. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 409: 103-111. OSTROWSKA A., GAWLIŃSKI S., SZCZUBIAŁKA Z. 1991. Metody analizy i oceny właściwości gleb i roślin. Instytut Ochrony Środowiska. Warszawa: 334 ss. POLSKIE NORMY 2003. PN-EN 13535:2003 Nawozy i środki wapnujące - Klasyfikacja. Polski Komitet Normalizacyjny. ROGALSKI M., KAPELA A., KORDYŃSKA S., WIECZOREK A., KRYSZAK J. 1998. Badania nad początkowym wzrostem i rozwojem niektórych gatunków traw rosnących na popiołach z elektrowni Dolna Odra. Archiwum Ochrony Środowiska 24(3): 123-128. STATSOFT 2001. STATISTICA (data analysis software system). Statsoft Inc., Version 6.0 <www.statsoft.com>. TERELAK H., śórawska B. 1979. Wpływ popiołów z węgla brunatnego i odpadów paleniskowych z węgla kamiennego oraz torfu na właściwości gleb lekkich i plonowanie roślin. Rocz. Glebozn. 30(3): 109-122. ZERBE J., SIEPAK J., ELBANOWSKA H. 2001. Fly ash and slug mixture from heat and Power generating Plant as Environmentally friendly industrial Waste. Polish Journal of Environmental Studies 10(2): 11-117. Słowa kluczowe: popioły lotne, przyrodnicze zagospodarowanie odpadów, trawy, skład chemiczny Streszczenie Badania wykonano w oparciu o doświadczenie polowe załoŝone w 1984 roku, w którym stosowano nawoŝenie lotnymi popiołami z węgla kamiennego w dawkach od 0 do 800 t ha -1. Popioły aplikowano na tle dodatków organicznych w postaci a, słomy i kory drzewnej. W pierwszych latach badań na poletkach uprawiano tradycyjne rośliny rolnicze. Od 1992 roku pole stanowiło trwały uŝytek zielony (trawy) nienawoŝony nawozami mineralnymi. Po dziewiętnastu latach od wprowadzenia popiołów określono plon traw z I pokosu, a w próbkach traw określono zawartość makroskładników: N, P, K, Ca, Mg i Na. Wielkość plonu uzaleŝniona była zarówno od dawki popiołu, jak i zastosowanych dodatków organicznych. Następczy wpływ zastosowanych popiołów był wyraźnie inny w serii organicznych niŝ w seriach z dodatkami. Niskie - do 200 t ha -1 dawki popiołów nieznacznie zwiększyły plon, natomiast wysokie dawki popiołów - 600 i 800 t ha -1 spowodowały 24% spadek plonu traw. Wzrastające dawki popiołów na ogół stopniowo zwiększały zawartość azotu, fosforu, potasu, wapnia, magnezu i sodu ogólnego w trawach. RESIDUAL EFFECT OF HARD COAL FLY ASHES ON THE CHEMICAL COMPOSITION OF MEADOW GRASS Zdzisław Ciećko, Andrzej C. śołnowski, A. Chełstowski Department of Environmental Chemistry, University of Warmia and Mazury, Olsztyn

WPŁYW NASTĘPCZY POPIOŁÓW Z WĘGLA KAMIENNEGO... 33 Key words: hard coal fly ashes, environmental utilization, solid wastes, grasses, chemical composition Summary Conducted study was based on a field experiment established in 1984. Hard coal fly ashes, applied at a rate of 0 to 800 t ha -1, were combined with organic supplements - manure, and. During first years of the study traditional crops were grown on experimental plots, which in 1992 were turned into permanent grassland not fertilized with mineral fertilizers. After nineteen years since the application of fly ashes, grass yield was determined from the first cut and grass samples were collected to analyze the macronutrient contents (N, P, K, Ca, Mg and Na). Grass yield was found to be dependent on both fly ash rate and organic supplements. The residual effect of hard coal fly ashes was different in the series with and without organic supplements. Low fly ash rates (to 200 t ha -1 ) slightly increased grass yield, while high fly ash rates (600 and 800 t ha -1 ) caused a 24% decrease in grass yield, but only in the series without organic supplements. In the series with these supplements a decrease in green matter yield related to high fly ash rates was inconsiderable. In most cases increasing fly ash rates gradually increased the concentrations of total nitrogen, phosphorus, potassium, calcium, magnesium and sodium in grass. Prof. dr hab. Zdzisław Ciećko Katedra Chemii Środowiska Uniwersytet Warmińsko-Mazurski ul. Plac Łódzki 4 10-718 OLSZTYN e-mail: zdzislaw.ciecko@uwm.edu.pl