Monitoring przyrodniczy

Nie ma dobrego projektu bez wiedzy o przyrodzie i nie ma dobrej ochrony przyrody bez wiedzy o projektowaniu. Monitoring przyrodniczy Etap I. Zad. 2. Projekt LIFE12 NAT/PL/000031 Kompleksowa ochrona nieleśnych siedlisk przyrodniczych na terenach wojskowych w obszarze Natura 2000 dr Michał Węgrzyn, dr Donata Suder, dr Anna Trojecka-Brzezińska Habitat Selection s. c. Mateusz Kolecki, Michał Węgrzyn ul. Sikorskiego 11/31, 34-400 Nowy Targ, tel. 602 379 733, 692 640 733, biuro@habitatselection.pl www.habitatselection.pl NIP 7352854880, REGON 122498540

Cel opracowania Opracowanie zostało wykonane na potrzeby projektu Projekt LIFE12 NAT/PL/000031 Kompleksowa ochrona nieleśnych siedlisk przyrodniczych na terenach wojskowych w obszarze Natura 2000 finansowanego ze środków Instrumentu Finansowego Life+ oraz NFOŚiGW. Głównym celem realizacji monitoringu przyrodniczego jest ocena skuteczności prowadzonych działań ochrony aktywnej siedlisk muraw napiaskowych w ramach projektu w obszarze Natura 2000 Pustynia Błędowska. Monitoring polegał na wykonaniu kompleksowej oceny stanu początkowego (stan 0) siedlisk przyrodniczych na terenie objętym projektem oraz zmian, które nastąpią na tym terenie po wprowadzeniu planowanej ochrony czynnej, polegającej głównie na usuwaniu sosny zwyczajnej. Bardzo istotnym elementem opracowania było również wyznaczenie obszarów z murawami napiaskowymi wraz z przypisaną im oceną stanu zachowania. Informacje te mają być wykorzystane do zaplanowania prac czynnej ochrony, tak aby ich efektem była jak najlepsze polepszenie warunków siedliskowych dla muraw napiaskowych. Dodatkowo badania dostarczyły również interesujący materiał naukowy, który może być wykorzystywany do badań zróżnicowania przestrzennego, florystycznego i fitosocjologicznego śródlądowych wydm i muraw napiaskowych na terenie Pustyni Błędowskiej. Wreszcie materiał ten może być również wykorzystywany do lepszego planowania monitoringu przyrodniczego w innych obszarach Natura 2000 o zbliżonej charakterystyce przyrodniczej. Przedstawione opracowanie zawiera prezentację wyników z całości 120 transektów zlokalizowanych w zachodniej części (Obszar I i II) i wschodniej części (Obszar III i IV) Pustyni Błędowskiej. Przedstawione wnioski dotyczą całości obszaru objętego projektem. Całość wyników zgromadzona jest w relatywnej bazie danych mogącej być podpinaną do map cyfrowych obrazujących lokalizacje transektów i stanowisk. Wszystkie stanowiska są zarchiwizowane w wersji elektronicznej i papierowej na formularzach terenowych. Dzięki stworzeniu bazy danych edytowalnej grafiką przestrzenną w oparciu o technologię GIS, przeprowadzono kompleksowe analizy przestrzenne wyników. Efektem tych prac jest zestaw map z prezentowanymi ocenami zastosowanych wskaźników. STRONA 2 Z 26

Założenia metodyczne Zgodnie ze specyfikacją zamówienia metodyka prowadzonego monitoringu jest opracowana zgodnie z zaleceniami Państwowego Monitoringu Środowiska, prowadzonego przez Główny Inspektorat Ochrony Środowiska z drobnymi modyfikacjami mającymi na celu ujednolicenie ocen w stosunku do dwóch siedlisk 2330 i 6120. Opracowując metodykę prac wykorzystano bezpośrednio metodykę monitoringu siedliska 2330 Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi opracowaną w ramach PMŚ przez dr Kamila Kulpińskiego oraz mgr Annę Tyc na zlecenie Instytutu Ochrony Przyrody PAN w latach 2011-2012. Robocza wersja metodyki została opublikowana w sprawozdaniu zamieszczonym przez GIOŚ na stronie internetowej pod adresem: http://www.gios.gov.pl/siedliska/pdf/wyniki_monitoringu_siedlisk_2009_2011_2330.p df, a ostateczna wersja znajduje się w drugiej części podręcznika Monitoring siedlisk przyrodniczych. Zasadniczo dla obu siedlisk stosowane są te same wskaźniki, z różnicą jedynie w kwestii działalności eolicznej wiatru. Tam gdzie dla jednego siedliska 2330 wiatr i lotny piasek jest czynnikiem siedlisko-twórczym to dla drugiego 6120 czynnikiem warunkującym prawidłowy stan zachowania jest piaszczyste ale stabilne podłoże. W tabeli 1. dokonano wyszczególnienia wskaźników dla obu siedlisk. W przypadku wskaźnika Gatunki charakterystyczne przy ocenie brane były pod uwagę zestawy gatunków roślin, mszaków i porostów charakterystyczne dla poszczególnych siedlisk. STRONA 3 Z 26

Tabela. 1. Porównanie wskaźników monitoringowych obligatoryjnych dla dwóch siedlisk wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi 2330 i ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe 6120. 2330 wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi. Gatunki charakterystyczne Ekspansja krzewów i podrostu drzew Gatunki ekspansywne 6120 ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe Gatunki charakterystyczne Obce gatunki inwazyjne Rodzime gatunki ekspansywne roślin zielnych Struktura i funkcje Obce gatunki inwazyjne Występowanie procesów eolicznych Struktura i funkcje Ekspansja krzewów i podrostu drzew Struktura przestrzenna płatów muraw Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie Zachowanie strefy ekotonowej Gatunki charakterystyczne murawy kserotermicznej/wrzosowiska Inne zniekształcenia (rozjeżdżenie, wydeptanie, zaśmiecenie) Pewnym problemem metodycznym jest fakt, iż celem ochrony w specjalnym obszarze ochrony siedlisk Pustynia Błędowska są dwa typy siedlisk przyrodniczych: murawy napiaskowe 6120 oraz wydmy śródlądowe 2330. Pierwsze siedlisko przyrodnicze występuje w miejscach bardziej ustabilizowanych i może też być kolejnym etapem sukcesji utrwalonych wydm śródlądowych. Podstawowy schemat badań monitoringowy w przypadku obu siedlisk przyrodniczych jest taki sam, istnieje jednak zasadnicza różnica we wskaźnikach specyficznej struktury i funkcji siedliska. Biorąc jednak pod uwagę, że zarówno ze względu na dużą potencjalną powierzchnie siedliska 2330, a także ze względu na to, że planowane działania ochronne (odkrzaczanie) są skierowane głównie na ochronę wydm śródlądowych to zdecydowano, że ze względu na możliwość lepszej analizy i porównania materiału, należy w tym przypadku zastosować dla całego terenu objętego analizą jednolitą metodykę monitoringu wydm śródlądowych. W tabeli 2. przedstawiono opis i waloryzację wskaźników specyficznej struktury i funkcji na podstawie poradnika metodycznego Monitoring siedlisk przyrodniczych część 2. STRONA 4 Z 26

Do stosowanych w monitoringu państwowym wskaźników, ze względu na specyfikę siedlisk napiaskowych wykształconych na terenie Pustyni Błędowskiej, dodano jeszcze jeden wskaźnik mający na celu zwrócenie uwagi na gatunki muraw napiaskowych 6120 ich rozmieszczenie i udział w siedlisku. Wskaźnik Występowanie gatunków muraw kserotermicznych nie uwzględnia gatunków należących do muraw napiaskowych 6120, dlatego tym bardziej zastosowanie nowego wskaźnika wydaje się być właściwe. Jednocześnie ułatwiło próbę wytyczenia w miarę przybliżonych granic obu siedlisk na terenie północnej pustyni. Podstawowym założeniem metodycznym jest ocena stanu siedliska przyrodniczego na transekcie o długości 200 m i szerokości 10 m, w którym lokalizuje się 3 zdjęcia fitosocjologiczne, a także ocenia tzw. wskaźniki specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego. Ponadto określa się tzw. perspektywy ochrony, czyli parametr wskazujący na realne możliwości utrzymania lub przywrócenia właściwego stanu siedliska przyrodniczego, przy podjęciu próby czynnej ochrony. W standardowej metodyce monitoringu łączna ocena parametrów: specyficzna struktura i funkcje, perspektywy ochrony oraz powierzchnia siedliska umożliwia wyprowadzenie dla każdego stanowiska i obszaru łącznej oceny tzw. ogólnej oceny stanu ochrony. Warto w tym miejscu przypomnieć, że oceny wszystkich wskaźników i parametrów dokonuje się w takiej samej, 3-stopniowej skali: 1. FV właściwy stan ochrony (wartość docelowa, we wszelkich planach ochrony i renaturyzacji siedlisk przyrodniczych) 2. U1 stan niezadowalający, który wskazuje na istotne pogorszenie stanu ochrony, ze względu na dużą czułość opisywanej metody monitoringu, taka ocena jest często pierwszym sygnałem postępującego pogarszania się stanu siedliska przyrodniczego. Renaturyzacja siedliska w tym stanie powinna być stosunkowo łatwa i po usunięciu czynników wpływających na nie negatywnie, przywrócenie właściwego stanu jest wysoce prawdopodobne 3. U2 stan zły, to ocena wskazująca na bardzo znaczące przekształcenie siedliska, silne zaburzenie jego struktury i funkcji, a co się z tym wiąże na ogół ograniczone możliwości jego ochrony. Renaturyzacja siedliska jest wówczas procesem stosunkowo długim i często kosztochłonnym, przy trudnych do przewidzenia efektach. STRONA 5 Z 26

Tabela 2. Opis wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego oraz parametru perspektywy ochrony dla siedliska przyrodniczego 2330 wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi. Parametr/ Wskaźnik Gatunki charakterystyczne Ekspansja krzewów i podrostu drzew Gatunki ekspansywne Opis Specyficzna struktura i funkcje Lista gatunków charakterystycznych na podstawie Poradników ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 (Namura-Ochalska 2004). Listę tę uzupełniono o gatunki charakterystyczne z Przewodnika do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski (Matuszkiewicz 2001) wybrano gatunki charakterystyczne dla zespołu Spergulo vernalis-corynephoretum oraz związku Corynephorion canescentis. Stosunkowo niewiele jest gatunków roślin naczyniowych: szczotlicha siwa Corynephorus canescens, sporek wiosenny Spergula morisonii, chroszcz nagołodygowy Teesdalea nudicaulis, przetacznik Dillena Veronica dillenii i mietlica piaskowa Agrostis vinealis. Duży udział mają porosty: płucnica kolczasta Cetraria aculeata,chrobotek Floerkego Cladonia floërkeana, chrobotek łagodny C. arbuscula subsp. mitis i chróścik karłowaty Stereocaulon condensatum. Dodatkowo, z listy gatunków charakterystycznych dla rzędu Corynephoretalia canescentis (a równocześnie klasy Koelerio glaucae- Corynephoretea canescentis), wybrano trzy dodatkowe, związane z miejscami o bardzo luźnej pokrywie roślinności: jasieniec piaskowy Jasione montana, czerwiec trwały Scleranthus perennis i mech płonnik włosisty Polytrichum piliferum. Wskaźnik ten pozwala ocenić bogactwo gatunkowe siedliska, nie uwzględnia natomiast obfitości występowania poszczególnych gatunków jest ona bardzo zależna od całkowitego zwarcia darni, która podlega znacznym zmianom. Dla części gatunków (np. porostów) ocena procentowego udziału na całym transekcie jest praktycznie niemożliwa. Wskaźnik opisywany przez sumaryczne pokrycie krzewów i podrostu drzew na transekcie. Zarastanie przez krzewy i drzewa jest jednym z podstawowych zagrożeń dla siedliska. Często jest skutkiem nasadzeń (przede wszystkim sosnowych), mających na celu wykorzystanie gospodarcze przestrzeni zajętej przez wydmy śródlądowe. Wskaźnik ten ma postać sumarycznego pokrycia gatunków ekspansywnych na transekcie. Ich rozrost może doprowadzić do trwałego zaniku siedliska. Do takich gatunków zaliczono trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigeios oraz pochodzącą z wydm nadmorskich, często jednak w siedlisku sadzoną, wydmuchrzycę piaskową Elymus arenarius. STRONA 6 Z 26

Parametr/ Wskaźnik Obce gatunki inwazyjne Występowanie procesów eolicznych Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie Gatunki charakterystyczne murawy kserotermicznej/wrzoso wiska Inne zniekształcenia (rozjeżdżenie, wydeptanie, zaśmiecenie) Perspektywy ochrony Opis We wskaźniku ocenia się liczbę gatunków inwazyjnych stwierdzonych na transekcie. Ważniejsze jednak od samej listy gatunków jest ich sumaryczne pokrycie na transekcie. Należy również uwzględnić tendencje poszczególnych gatunków do trwałego opanowywania obszaru i ich ekspansywność. Najczęściej spotykanymi gatunkami obcymi są konyza kanadyjska Conyza canadensis, bylica roczna Artemisia annua oraz dąb czerwony Quercus rubra. Wskaźnik odnosi się także do obcych gatunków, sadzonych w celu stabilizacji wolnych piasków, stanowiących najbardziej inicjalną formę siedliska. Do takich gatunków zalicza się wierzba ostrolistna Salix acutifolia. Obecność i skala zachodzenia procesów związanych z działaniem wiatru. Efekty ich działania mogą przyjmować formę od drobnych zmarszczek (ripplemarków), poprzez większe pagórki utworzone na kępach roślin (pagórki fitogeniczne) i innych przeszkodach, aż po największe wydmy. Kryterium oceny stanowi przede wszystkim aktualność zachodzenia procesów eolicznych, od której w bardzo dużym stopniu zależą perspektywy utrzymania się siedliska. Szacowany jest procentowy udział siedliska na całym transekcie. Siedlisko przeważnie nie zajmuje całego transektu, jednak poniżej pewnych wartości wskaźnika następuje przyśpieszenie procesów sukcesyjnych i zanik siedliska. Liczba gatunków uznanych za charakterystyczne dla późniejszych etapów sukcesji, następujących po inicjalnych murawach napiaskowych. Wskaźnik nie uwzględnia często pojawiających się w siedlisku gatunków charakterystycznych dla siedliska 6120, takich jak strzęplica sina Koeleria glauca. Zalicza się tu gatunki muraw kserotermicznych, wrzosowisk, ale także borów sosnowych i łąk. Do najczęściej notowanych gatunków ze zbiorowisk tego typu należą: jastrzębiec kosmaczek Hieracium pilosella, śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, krwawnik pospolity Achillea millefolium, goździk kartuzek Dianthus carthusianorum. Wzrost liczby takich gatunków świadczy o zmianach w siedlisku i jego znacznej stabilizacji, a więc zaniku charakteru inicjalnego. Wskaźnik ocenia bezpośredni i aktualny wpływ człowieka na siedlisko. Może on mieć postać zaśmiecenia, ale istotniejsze są wydobycie piasku, wydeptywanie i rozjeżdżenie. Ocenie podlega przede wszystkim skala i intensywność tych oddziaływań. Intensywna eksploatacja piasku jest elementem zdecydowanie negatywnym. Wydeptywanie i rozjeżdżenie przy umiarkowanym nasileniu mogą sprzyjać utrzymywaniu się siedliska, jednak w przypadku znacznego nasilenia (zwłaszcza rozjeżdżenia) dochodzi do całkowitego zniszczenia pokrywy roślinnej. Ocenie podlegają możliwości ochrony siedliska i utrzymanie go w stanie niepogorszonym, przy analizie możliwych do wyobrażenia czynników realnie oddziałujących na siedlisko w najbliższej przyszłości. Stan siedliska jest wypadkową procesów STRONA 7 Z 26

Parametr/ Wskaźnik Opis sukcesyjnych i niszczących roślinność należy zatem ocenić oba czynniki oraz czy prawdopodobne jest osiągnięcie dynamicznej równowagi pomiędzy nimi. Tabela 3. Waloryzacja wybranych parametrów stanu oraz wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego 2330 wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi. Wskaźnik Powierzchnia siedliska na stanowisku Ocena FV U1 U2 Nie podlega zmianom lub zwiększa się Inne kombinacje Wyraźny spadek powierzchni siedliska w porównaniu z wcześniejszymi badaniami lub danymi w literaturze Gatunki charakterystyczne 4 i więcej 2-3 1 lub brak Ekspansja krzewów i podrostu drzew do 40% 40-60% powyżej 60% Gatunki ekspansywne pokrycie do 1% pokrycie 1-10% Obce gatunki inwazyjne Występowanie procesów eolicznych Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie Gatunki charakterystyczne murawy kserotermicznej/wrzosowiska Inne zniekształcenia (rozjeżdżenie, wydeptanie, zaśmiecenie) brak aktywne procesy eoliczne (piasek nawiany na kępy traw, pagórki fitogeniczne) jeden gatunek, z pokryciem do 5% transektu ślady dawnych procesów eolicznych (np. dawne pagórki fitogeniczne, mniejsze wydmy zarośnięte krzewami) pokrycie powyżej 10% pokrycie powyżej 5% lub więcej niż 1 gatunek (niezależnie od pokrycia) tylko dobrze utrwalone, np. duże wydmy, zarośnięte w większości lasem powyżej 30% 10-30% do 10% 1 lub brak 2 lub 3 powyżej 3 niewielka liczba kolein i ścieżek, brak eksploatacji piasku, śladowe zaśmiecenie nieliczne drogi lub duża ilość kolein i ścieżek; śladowa skala eksploatacji piasku; średnie zaśmiecenie większość niezakrzaczonej powierzchni transektu pozbawiona pokrywy roślinnej na skutek działań STRONA 8 Z 26

Wskaźnik Powierzchnia siedliska na stanowisku Ogólnie struktura i funkcje Perspektywy ochrony Ocena ogólna Ocena FV U1 U2 człowieka lub znaczna eksploatacja piasku; bardzo duże zaśmiecenie (w tym dzikie wysypiska śmieci) Nie podlega zmianom lub zwiększa się Wszystkie wskaźniki kardynalne oceniono na FV, pozostałe wskaźniki przynajmniej na U1 Perspektywy zachowania siedliska dobre lub doskonałe, nie przewiduje się znacznego oddziaływania czynników zagrażających Wszystkie parametry oceniono na FV Niewielki spadek powierzchni siedliska (maksymalnie o 10%) Wszystkie wskaźniki kardynalne oceniono przynajmniej na U1 Średnie perspektywy zachowania siedliska znaczące oddziaływanie czynników zagrażających, prawdopodobne pogorszenie stanu lub zmniejszenie się powierzchni siedliska Jeden lub więcej parametrów oceniono na U1, brak ocen U2 Spadek powierzchni siedliska o więcej niż 10% w porównaniu z wcześniejszymi badaniami lub danymi w literaturze Jeden lub więcej wskaźników kardynalnych oceniono na U2 Perspektywy zachowania siedliska złe, obserwowany silny wpływ czynników zagrażających, nie można zagwarantować przetrwania siedliska w dłuższej perspektywie czasowej Jeden lub więcej parametrów oceniono na U2 Na tej podstawie, na potrzeby projektu, opracowano formularz, wykorzystany przez ekspertów prowadzących badania terenowe (Tab. 4.). STRONA 9 Z 26

Tabela 4. Formularz obserwacji terenowych wykorzystany w czasie prac nad monitoringiem siedlisk przyrodniczych na Pustyni Błędowskiej. Monitoring stanu ochrony siedliska przyrodniczego Pustynia Błędowska, Transekt nr: Daty obserwacji Autor Zdjęcie fitosocjologiczne 1 Współrzędne geograficzne: Wysokość Powierzchnia zdjęcia...m, nachylenie. stopni, ekspozycja -.. Zwarcie warstw: a:.., b:...c... d.. Wysokość warstw: a:.., b:...c... d.. Gatunek (n.łacińska), warstwa Ilość. Zdjęcie fitosocjologiczne 2 Współrzędne geograficzne: Wysokość Powierzchnia zdjęcia...m, nachylenie. stopni, ekspozycja -.. Zwarcie warstw: a:.., b:...c... d.. Wysokość warstw: a:.., b:...c... d.. Gatunek (n.łacińska), warstwa Ilość. Zdjęcie fitosocjologiczne 3 Współrzędne geograficzne: Wysokość Powierzchnia zdjęcia...m, nachylenie. stopni, ekspozycja -.. Zwarcie warstw: a:.., b:...c... d.. Wysokość warstw: a:.., b:...c... d.. Gatunek (n.łacińska), warstwa Ilość. Parametry i wskaźniki Wartość wskaźnika Ocena wskaźnika Gatunki charakterystyczne Ekspansja krzewów i podrostu drzew Gatunki ekspansywne Obce gatunki inwazyjne Występowanie procesów eolicznych Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie Gatunki charakterystyczne murawy kserotermicznej/wrzosowiska Inne zniekształcenia (rozjeżdżenie, wydeptanie, zaśmiecenie) Perspektywy ochrony Ocena ogólna Różny stan FV U1 U2 Działalność człowieka Kod Nazwa działalności Intensywno ść Wpływ Opis STRONA 10 Z 26

MONITORING PRZYRODNICZY-CZERWIEC 2015 Założeniem realizacji monitoringu było wyznaczenie na terenie objętym projektem 120 transektów badawczych, w obrębie których (poczatek środek i koniec) wykonano 360 zdjęć fitosocjologicznych. Cały obszar pustyni objęty granicami projektu podzielono na 121 kwadratów ATPOL o bokach 200 na 20 m i o powierzchni 400 m2. Każdy kwadrat ma indywidualny numer przyjęty zgodnie z metodyką kartogramów ATPOL. Na terenie każdego kwadratu po jego przekątnej wyznaczono 200 metrowe transekty. W części środkowej pustyni zagęszczono stanowiska badawcze dodając jeszcze transekty ulokowane na bokach kwadratów (Ryc. 1, 2, 3). Ryc. 1. Rozmieszczenie 121 kwadratów ATPOL o bokach 200 x 200 m, wraz z wyznaczonymi w ich obrębie 120 transektami badawczymi o długości 200 m. Na mapie zaznaczono również miejsca w których w obrębie transektów wykonywane są zdjęcia fitosocjologiczne. STRONA 11 Z 26

Ryc. 2. Numeracja transektów badawczych na terenie Pustyni Błędowskiej objętej projektem. Ryc. 3. Numeracja lokalizacji zdjęć fitosocjologicznych na terenie Pustyni Błędowskiej objętej projektem. STRONA 12 Z 26

Wyniki monitoringu Wynikami monitoringu jest ocena wszystkich parametrów i wskaźników charakteryzujących siedlisko, wraz ze zdjęciami fitosocjologicznymi zlokalizowanymi w obrębie transektu. Dla każdego stanowiska, zdefiniowanego jako transekt wraz z wykonanymi na nim trzema zdjęciami fitosocjologicznymi opracowano formularz. Całość formularzy dla obszaru 3 i 4 jest zawarta w Załączniku 1. do niniejszego opracowania. Dane z formularzy zostały ujęte w bazie danych (plik excel) która w postaci elektronicznej stanowi Załącznik 2 do tego opracowania. Na podstawie zebranych danych wykonano serię analiz mających na celu ocenę stanu zachowania oraz perspektywy ochrony siedlisk muraw napiaskowych na terenie Pustyni Błędowskiej. Zebrane wyniki poddano również analizie przestrzennej której wyniki w postaci map zawarte są w Załączniku 3. W Tabeli 5. zestawiono oceny dla parametrów i wskaźników monitorowanych siedlisk a na wykresach kołowych zestawiono w ujęciu procentowym oceny wszystkich wskaźników i parametrów dla siedliska (Ryc. 4). STRONA 13 Z 26

Tabela 5. Zestawienie wyników monitoringu siedlisk przyrodniczych na 120 badanych transektach na Pustyni Błędowskiej. W tabeli przedstawiono ogólną ocenę stanu ochrony, a także ocenę parametru perspektywy ochrony oraz oceny poszczególnych wskaźników specyficznej struktury i funkcji siedliska przyrodniczego. FV stan właściwy, U1 stan niezadowalający, U2 stan zły. Nr transektu Gatunki charakterystyczne Ekspansja krzewów i podrostu drzew Gatunki ekspansywne Obce gatunki inwazyjne Występowanie procesów eolicznych Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie Gatunki charakterystyczne murawy kserotermicznej/wrzoso Inne zniekształcenia wiska (rozjeżdżenie, wydeptanie, zaśmiecenie) 1 FV U2 FV U2 U2 U2 U2 FV U2 U2 2 FV U2 FV U2 U2 U2 U2 FV U2 U2 3 FV U2 FV U2 U2 U2 U2 FV U2 U2 4 FV U2 FV U2 U2 U2 U2 FV U2 U2 5 FV U2 FV U2 U2 U2 U1 FV U2 U2 6 FV U2 FV U2 U2 U2 U2 FV U2 U2 7 FV U2 FV U1 U2 U2 U2 FV U2 U2 8 FV U2 FV U2 U2 U2 U2 FV U2 U2 9 U1 U2 U1 U2 U2 U2 U2 FV U2 U2 10 FV U2 U1 U2 U2 U1 U1 FV U2 U2 11 FV U2 FV U2 U2 U2 U1 FV U2 U2 12 FV U2 FV U2 U1 U2 U2 FV U2 U2 13 FV U2 FV U2 U2 U2 U2 U1 U2 U2 14 FV U2 FV U2 U2 U2 U2 U1 U2 U2 15 FV U2 U1 U2 U2 U1 U2 FV U2 U2 16 FV U2 FV U2 U1 U1 U1 FV U2 U2 17 FV U1 FV U2 U1 FV U2 FV U1 U1 18 FV U1 FV U2 U2 U1 U2 FV U2 U2 19 FV U2 FV U2 U2 U2 U2 U1 U2 U2 20 FV U2 FV U2 U1 FV U2 U2 U2 U2 21 FV U1 FV U2 U1 FV U2 FV U1 U1 22 FV U1 FV U1 U1 FV U1 FV U1 U1 23 FV U1 FV U2 U1 FV U2 U2 FV U1 24 FV U1 FV U2 U1 FV U1 U2 FV U1 25 FV U2 FV U2 U1 FV U1 FV U1 U2 26 FV U2 FV U2 U1 U1 U1 FV U2 U2 27 FV U2 FV U2 U2 U2 U2 FV U2 U2 28 U1 U2 FV U2 U1 U1 U2 FV U2 U2 29 FV U2 FV U2 U1 FV U1 FV U2 U2 30 FV U1 FV U1 U1 FV FV U1 U1 U1 31 FV FV FV U1 U1 FV FV FV U1 U1 32 FV FV FV U1 U1 FV FV U2 FV U1 Perspektywy ochrony Ocena ogólna STRONA 14 Z 26

Nr transektu Gatunki charakterystyczne Ekspansja krzewów i podrostu drzew Gatunki ekspansywne Obce gatunki inwazyjne Występowanie procesów eolicznych Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie Gatunki charakterystyczne murawy kserotermicznej/wrzoso Inne zniekształcenia wiska (rozjeżdżenie, wydeptanie, zaśmiecenie) 33 FV FV U1 U2 FV FV FV FV FV U1 34 FV FV U1 U2 FV FV FV FV FV U1 35 FV FV FV U2 FV FV FV FV U1 U1 36 FV U2 FV U2 U2 U1 U1 FV U2 U2 37 FV U2 FV U2 U2 U2 U2 U1 U2 U2 38 U1 U2 FV U2 U2 U2 U1 U1 U2 U2 39 FV U1 FV U2 U1 FV FV FV U1 U1 40 FV FV FV U1 FV FV FV U1 FV U1 41 FV FV FV U1 FV FV FV FV FV FV 42 FV FV U1 U2 FV FV FV U1 FV U1 43 FV FV FV U1 U1 FV U1 FV FV U1 44 FV FV FV U1 U1 FV U1 FV FV U1 45 FV U1 FV U2 U1 FV U1 FV U1 U1 46 FV U2 FV U2 U2 U1 U1 FV U2 U2 47 FV U2 FV U2 U2 U1 U2 U1 U2 U2 48 FV FV FV U2 FV FV U1 U1 FV U1 49 FV FV U1 U1 FV FV FV FV FV FV 50 FV FV FV U1 FV FV U1 FV FV U1 51 FV FV FV U2 FV FV FV U1 U1 U1 52 FV FV FV U1 FV FV U1 FV FV U1 53 FV U1 FV U1 U1 FV FV FV FV U1 54 FV FV FV U1 U1 FV U1 U1 U1 U1 55 FV FV FV U1 U1 FV U1 U1 U1 U1 56 FV U1 U1 U2 U1 FV U1 U1 U1 U1 57 FV U2 FV U2 U2 U2 U2 FV U2 U2 58 FV U2 FV U2 U2 U2 U1 U1 U2 U2 59 FV FV FV U1 FV FV U1 U1 FV FV 60 FV FV FV U1 FV FV FV FV FV FV 61 FV FV FV FV FV FV FV FV FV FV 62 FV FV FV U1 FV FV U1 FV FV FV 63 FV FV FV U2 U1 FV U1 U1 U1 U1 64 FV FV FV U2 U1 FV U1 U1 U1 U1 65 FV FV FV U1 U1 FV FV U1 U1 U1 66 FV U1 U1 U1 U1 FV U1 U1 U1 U1 67 FV U1 U1 U1 U1 FV FV U1 U1 U1 68 FV U2 U1 U2 U2 U1 U2 U1 U2 U2 69 FV FV FV U2 U1 FV FV U1 U1 U1 Perspektywy ochrony Ocena ogólna STRONA 15 Z 26

Nr transektu Gatunki charakterystyczne Ekspansja krzewów i podrostu drzew Gatunki ekspansywne Obce gatunki inwazyjne Występowanie procesów eolicznych Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie Gatunki charakterystyczne murawy kserotermicznej/wrzoso Inne zniekształcenia wiska (rozjeżdżenie, wydeptanie, zaśmiecenie) 70 FV FV U1 U2 U1 FV U1 U1 U1 U1 71 FV FV FV FV FV FV U1 U1 FV FV 72 FV FV FV U1 FV FV FV U1 FV FV 73 FV FV FV U1 FV FV U1 U1 FV U1 74 FV FV FV U1 U1 FV U1 U2 FV U1 75 FV FV U1 U1 U1 FV U1 U2 FV U1 76 FV FV U1 U2 U1 FV U1 U1 FV U1 77 FV FV U1 U2 U1 FV U2 U1 U1 U1 78 FV U1 FV U2 U2 FV U2 FV U2 U2 79 FV FV U1 U2 FV FV U1 U1 FV U1 80 FV FV U1 U2 FV FV U1 U1 FV U1 81 FV FV U1 U1 FV FV U1 U1 FV U1 82 U1 FV FV U1 FV FV U1 U1 FV U1 83 FV FV FV U1 FV FV FV U1 U1 FV 84 FV FV FV U1 FV FV U1 U1 U1 FV 85 FV FV U1 U2 FV FV U1 U1 U1 U1 86 FV U2 FV U1 U2 FV U1 FV U1 U2 87 FV U2 FV U2 U2 U1 U2 FV U2 U2 88 FV FV U1 U2 U1 FV U1 U1 FV U1 89 FV FV FV U1 FV FV FV U1 FV FV 90 FV FV FV U2 U1 FV U1 U1 FV U1 91 FV FV FV U1 U1 FV U1 U1 FV U1 92 FV FV FV U2 U1 FV U1 U1 FV U1 93 FV FV FV U1 U1 FV U1 U1 FV U1 94 FV U2 U1 U2 U2 U1 U2 FV U2 U2 95 FV FV U1 U2 FV FV U1 U1 FV U1 96 FV FV FV U1 FV FV U1 U1 FV FV 97 FV FV FV FV FV FV FV U1 FV FV 98 FV FV FV U1 FV FV FV U1 FV FV 99 FV U2 FV U2 U2 FV U2 FV U1 U2 100 FV U1 FV U2 U2 FV U1 FV U1 U2 101 FV FV FV U1 U1 FV U2 FV FV U1 102 FV FV FV U1 U1 FV U2 FV FV U1 103 FV FV FV FV FV FV U1 U1 FV FV 104 FV FV FV U1 FV FV FV U1 FV U1 105 FV U2 FV U2 U2 FV U1 FV U2 U2 106 FV FV FV U2 U1 FV U1 FV FV U1 Perspektywy ochrony Ocena ogólna STRONA 16 Z 26

Nr transektu Gatunki charakterystyczne Ekspansja krzewów i podrostu drzew Gatunki ekspansywne Obce gatunki inwazyjne Występowanie procesów eolicznych Procent powierzchni zajęty przez siedlisko na transekcie Gatunki charakterystyczne murawy kserotermicznej/wrzoso Inne zniekształcenia wiska (rozjeżdżenie, wydeptanie, zaśmiecenie) 107 FV FV FV U2 U1 FV U2 U1 U1 U1 108 FV FV FV U2 U1 FV U2 FV FV U1 109 FV FV FV U1 U1 FV U1 FV FV U1 110 FV FV FV U2 U1 FV FV U1 FV U1 111 FV FV FV U1 U1 FV FV U1 FV U1 112 FV U1 FV U1 U2 FV U2 FV U2 U2 113 FV U1 FV U2 U1 FV FV FV U1 U1 114 FV U2 U1 U2 U2 FV U2 FV U2 U2 115 FV U1 U1 U1 U2 FV U1 FV U1 U2 116 FV U2 FV U2 U2 U1 U2 FV U2 U2 117 FV U2 FV U1 U2 FV U1 FV U2 U2 118 FV U1 U1 U2 U2 FV U1 FV U2 U2 119 FV U1 U1 U2 U2 FV U1 FV U2 U2 120 FV U2 U1 U2 U2 FV U1 FV U2 U2 FV 116 60 93 4 32 88 27 63 48 15 U1 4 20 27 43 48 13 57 51 30 58 U2 0 40 0 73 40 19 36 6 42 47 Perspektywy ochrony Ocena ogólna STRONA 17 Z 26

MONITORING PRZYRODNICZY-CZERWIEC 2015 Gatunki(charakterystyczne( Ekspansja(krzewów(i(podrostu(drzew( 3%$ 33%$ 50%$ 17%$ 97%$ Gatunki(ekspansywne( Obce(gatunki(inwazyjne( 3%$ 23%$ 36%$ 61%$ 77%$ Występowanie(procesów(eolicznych( Procent(powierzchni(zajęty(przez( siedlisko(na(transekcie( 16%$ 27%$ 33%$ 11%$ 73%$ 40%$ Gatunki(charakterystyczne(murawy( kserotermicznej/wrzosowiska( Inne(zniekształcenia((rozjeżdżenie,( wydeptanie,(zaśmiecenie)( 5%$ 22%$ 30%$ 43%$ 52%$ 48%$ Perspektywy(ochrony( Ocena(ogólna( 13%$ 35%$ 40%$ 39%$ 48%$ 25%$ Ryc. 4. Wykresy kołowe ujmujące procentowo oceny wszystkich wskaźników i parametrów dla siedliska; kolor zielony ocena FV, kolor żółty ocena U1, kolor czerwony ocena U2. STRONA 18 Z 26

Prawie wszystkie 97% stanowisk posiada gatunki charakterystyczne, pozostałe 3% jest ocenionych jako niezadowalające. Taka sytuacja ma miejsce przy stwierdzonym prawie 50% zjawisku ekspansji roślinności krzewiastej (17% - U1 i 33% U2). Ekspansji krzewów towarzyszy migracja i sukcesyjne zasiedlanie terenu pustyni przez gatunki zielne, takie jak trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos. Ekspansja roślin zielnych nie jest tak wyraźna jak ekspansja krzewów i drzew (tylko 23% - U1). Natomiast duży udział na pustyni mają gatunki inwazyjne. Na 61% stanowisk były one odnotowane, i ocenione na U2. Ocenę U1 przyznawano aż 36% stanowisk. Jedynie 3% stanowisk było pozbawionych tych gatunków. Notowane były np. sosna Banksa Pinus banksiana 15-20%, wierzba ostrolistna Salix acutifolia <5%, dąb czerwony Quercus rubra <1% - jako pojedyncze siewki, czeremcha amerykańska Padus serotina <1%. mimo dużego udziału gatunków obcych inwazyjnych, obszar pustyni ze względu na swoją specyficzność siedliskową, nie stanowi łatwego terenu do rozprzestrzeniania się tych gatunków. Były one notowane na stanowiskach ale ich udział był stosunkowo nieduży. W odniesieniu do wierzby ostrolistnej gatunku który w XX wieku masowo był dosadzany przez człowieka w celu stabilizowania lotnych piasków oraz jako przedplon dla siewek sosnowych, obecnie nie wykazuje dużej ekspansji. Stare okazy obumierają, a młodych nie notuje się zbyt często. Wskaźnik Występowanie procesów eolicznych najistotniejszy dla muraw inicjalnych kształtujących się na wydmach na większości stanowisk jest oceniony na FV i U1. Pomimo mocnego zarastania roślinnością krzewiastą obszarów brzeżnych pustyni, procesy w dalszym ciągu były obserwowane. Jednakże im bliżej granic terenu tym staja się one coraz to słabsze. Najlepiej aktywują się w części środkowej, całkowicie odsłoniętej. Obserwowane było podnoszenie drobin piasku oraz formowanie geomorficznych form wiatrowych (obecność riplemarków, graniaków). W miejscach o dużej działalności wykształcone są dobrze zachowane stożki fitogeniczne, głównie z udziałem wierzby piaskowej. Na terenie boru sosnowego zlokalizowanego na obrzeżach pustyni nie stwierdzono procesów eolicznych. Wskaźnik Gatunki muraw kserotermicznych i wrzosowisk został dodany w celu lepszej oceny występowania siedliska 6120 ciepłolubnych muraw napiaskowych. Gatunki kserotermiczne znaczaco zwiększają wartość przyrodniczą tego siedliska. W przypadku badanego terenu, gatunków tych nie ma na przeszło 1/3 STRONA 19 Z 26

obszaru ocena U2. W pozostałej części występują jastrzębiec kosmaczek Hieracium pilosella, macierzanka piaskowa Thymus serpyllum oraz gatunki chrobotków Cladonia sp ocena FV. W przypadku gdy tym gatunkom towarzyszyły gatunki borowe ocena była obniżana do U1. Obszar pustyni charakteryzuje się bardzo małym udziałem gatunków muraw kserotermicznych i wrzosowisk. Wynikać to może ze specyfiki podłoża oraz historii powstania samej pustyni. Na ubogość gatunkową muraw napiaskowych wskazuje dodatkowo jeszcze mała liczba gatunków terofitycznych, które na wiosnę w murawach napiaskowych stanowią znaczący element warstwy C. Na pustyni kwitnie jedynie rzodkiewnik pospolity Arabidopsis thaliana, rzeżucha piaskowa Cardaminopsis arenosa i rogownica pieciopręcikowa Cerastium semidecandrum. Ze względu na dużą powierzchnię w trakcie badań nie stwierdzono dużo zniekształceń, takich ja wydeptywanie, rozjeżdżanie autami i motocyklami, które mogły by w znaczący sposób negatywnie oddziaływać na siedliska. Oczywiście wymienione oddziaływania istnieją i są np. w okresach weekendowych bardzo intensywne, pomimo zakazów. Jednak ich wpływ w długiej skali czasu jest obojętny. Można również zaznaczyć że właśnie istnienie tych oddziaływań oraz działalność ćwiczebna wojska na tym terenie sprawiła że stan zachowania siedliska jest lepszy niż na części południowej pustyni, która była mocniej zarośnięta. Tym samym ocena tego wskaźnika prawie dla połowy powierzchni terenu jest dobra FV, natomiast oceną złą objęte jest zaledwie 5%. Na pozostałym obszarze ocenionym na U1 widać zniekształcenia (głównie rozjeżdżanie), które należało by ograniczyć w miejscach dobrze zachowanych muraw. Pomimo nie prowadzenia do tej pory żadnej czynnej ochrony siedlisk muraw napiaskowych na tym terenie, wyniki monitoringu są bardzo pozytywne. Dla ponad 40% siedliska na transektach perspektywy ochrony są dobre. W stopniu niezadowalającym było 25%, złym 35%. Oczywiście podjęcie działań przywracania dobrych warunków siedliskom napiaskowym spowoduje poprawę wszystkich wskaźników a tym samym i perspektywy ochrony będą lepiej ocenione. Prezentowane mapy w Załączniku 3 (Mapy 12-24) wyraźnie pokazują poprzez interpolację różnych badanych czynników takich jak: zwarcie warstw roślinnych, wysokość drzew i krzewów, całkowita liczba gatunków roślin, mszaków i porostów w poszczególnych warstwach, dają obraz jak zachodziły procesy sukcesji roślinnej na STRONA 20 Z 26

terenie pustyni. Ogólnie widać że roślinność krzewiasta wkraczała od granic pustyni w kierunku jej środka. Przy czym znaczna powierzchnia w części środkowej w dalszym ciągu nie uległa mocnemu zarośnięciu. Strefy zarastania od najmocniejszej formy czyli boru sosnowego świeżego i inicjalnego, poprzez luźną formację sosny z murawami napiaskowymi i skorupami glonowymi pomiędzy, aż do zarośli wierzbowych z domieszką sosny, układają się od zewnątrz do środka obszaru. Mapa 24 pokazuje rozmieszczenie wierzby ostrolistnej (kaspijskiej) bardzo nierównomierne. Obecność tego gatunku wynika z prób sztucznego dosadzania przez człowieka w celu próby związywania lotnych piasków. Obecność tego gatunku wierzby na pustyni w ciekawy sposób wskazuje w jakich obszarach dosadzanie się odbywało i gdzie skutecznie zostało przeprowadzone. Ocena ogólna czyli parametr opracowywany na podstawie ocen pozostałych parametrów i wskaźników oceniony jest prawie podobnie jak perspektywy ochrony. Około 13% stanowisk na obszarze pustyni ma ocenę FV co odnosi się głównie do środkowej części terenu. Prawie połowa 48% oceniona została jako niezadowalająca U1 (obszary pośrednie częściowo zarośnięte), natomiast ocena zła U1 dotyczy 39% stanowisk. Ostatnia ocena odnosi się do obszaru najmocniej zniekształconego w wyniku procesów zarastania, tam gdzie gdzie bór sosnowy całkowicie zastąpił już murawy napiaskowe. W odniesieniu do każdego wskaźnika i parametru omówionego powyżej, w Załączniku 3 prezentowane są mapy z ocenami (Mapy 1 10). Na podstawie przestrzennej analizy zebranych danych w tym zdjęć fitosocjologicznych opracowano szczegółową mapę rozmieszczenia siedlisk 2330 i 6120 na badanym terenie. Mapa 11 w Załączniku 3 prezentuje skartowane powierzchnie płatów siedlisk z przypisaną im oceną ogólną opracowaną na podstawie wyników monitoringu. Mapa odnosi się do rozmieszczenia siedlisk na terenie całego projektu. W obrębie obszaru objętego etapem I i II dominują zbiorowiska 6120 ocenione na U1 (Fot. 1) i U2 (Fot. 2). Znajduje się tam również fragment inicjalnych muraw 2330 ocenionych na FV (Fot. 3.) i U1 (Fot. 4). Na obszarze objętym etapem III dominują inicjalne murawy na wydmach 2330, jednak z przewagą ocenionych na U1. Pojawiają się również płaty tego siedliska z oceną U2 (Fot. 5). Na zboczach zamykających pustynie od północy w obrębie etapu III wyznaczono płaty ciepłolubnych muraw napiaskowych 6120. Obszar etapu IV to STRONA 21 Z 26

mocno zniekształcone siedlisko 6120 oraz fragmenty inicjalnych muraw na wydmach 2330 z oceną U1 i U2. Powierzchnie poszczególnych typów siedlisk prezentuje tabela. 6. Tab. 6. Powierzchnia siedlisk: wydmy z inicjalnymi murawami napiaskowymi 2330 oraz ciepłolubne murawy napiaskowe 6120 na terenie Pustyni Błędowskiej (część północna) objętej granicami projektu. Typ siedliska ocena powierzchnia 2330 FV 24,7 ha 2330 U1 42,57 ha 2330 U2 20,16 ha 2330 całość 87,43 ha 6120 U1 62,22 ha 6120 U2 56,80 ha 6120 całość 119,02 ha suma 206,45 Suma powierzchni siedlisk 2330 i 6120 na terenie Pustyni Błędowskiej w części północnej wynosi 206,45 ha. Fot. 1. Ciepłolubne murawy napiaskowe 6120 na Pustyni Błędowskiej płat murawy z oceną U1. Fot. Donata Suder STRONA 22 Z 26

Fot. 2. Ciepłolubne murawy napiaskowe 6120 na Pustyni Błędowskiej - płat murawy z oceną U2. Fot. Donata Suder Fot. 3. Płat inicjalnej murawy napiaskowej na lotnych piaskach 2330 - płat murawy z oceną FV. Fot. Donata Suder STRONA 23 Z 26

Fot. 4. Płat inicjalnej murawy napiaskowej na lotnych piaskach 2330 - płat murawy z oceną U1. Fot. Donata Suder Fot. 5. Płat inicjalnej murawy napiaskowej na lotnych piaskach 2330 - płat murawy z oceną U2. Fot. Donata Suder STRONA 24 Z 26

Mapa ta szczegółowo wyznacza obszary najcenniejsze przyrodniczo. Miejsca w których należy zachować zasady opracowane w dokumentacji z prac przygotowawczych. Jednakże w czasie ustalania tamtych zasad nie znane było jeszcze szczegółowe rozmieszczenie siedlisk i ich stanu zachowania. Rycina 5 prezentuje podział terenu ze względu na występowanie obszarów cennych przyrodniczo w odniesieniu do występowania siedlisk muraw napiaskowych. Obecne wyniki uściślają obszar wewnątrz poligonu wyznaczającego obszar muraw (czerwony kolor). Ryc. 5. Obszary cenne A (murawy napiaskowe) i niecenne B (bory sosnowe) przyrodniczo na obszarze realizowanego projektu. Na czerwono wyznaczono kompleks muraw napiaskowych 2330 i 6120, natomiast na zielono siedlisko sukcesyjne boru sosnowego. Odnosząc się do nowych wyników zalecenia opracowane i przekazane we wcześniejszym dokumencie Prace przygotowawcze, jak najbardziej należy stosować w celu ochrony cennych siedlisk napiaskowych w trakcie realizacji zadań związanych z karczowaniem zakrzaczeń. Autorzy opracowania uważają, że szczegółowe zalecenia powinny być przedyskutowane na Radzie Projektu w celu zwrócenia uwagi na wszelkie aspekty. Również sama technologia karczunku musi być STRONA 25 Z 26

zaprezentowana przez wyłonionego Wykonawcę i dopracowana w szczegółach do istniejących i prezentowanych w niniejszym opracowaniu wyników. STRONA 26 Z 26