24 BSiE Dorota Stankiewicz Informacja BSiE nr 963 (IP 102G) Nadzór nad jakością i bezpieczeństwem żywności Nadzór nad produkcją, przetwórstwem i obrotem żywności w Polsce opiera się na dwóch systemach kontroli. Są to: system kontroli wewnętrznej, prowadzony w zakładzie (zależny od producenta), bazujący na Zasadach Dobrej Praktyki Produkcyjnej (GMP) i Zasadach Dobrej Praktyki higienicznej (GHP), na Systemie Analizy Zagrożeń i Krytycznych Punktów Kontroli (HACCP) oraz na systemie norm ISO 9000; system kontroli zewnętrznej (niezależny od producenta), sprawowany przez wyspecjalizowane organy urzędowej kontroli żywności. 1 1. System kontroli wewnętrznej Należy podkreślić, że Dobra Praktyka Produkcyjna GMP, Dobra Praktyka Higieniczna GHP oraz System Analizy Zagrożeń i Krytycznych Punktów Kontroli HACCP są podstawowymi systemami zapewnienia jakości zdrowotnej mającymi zastosowanie w przetwórstwie żywności. Zapewnienie jakości to wszystkie systematyczne działania realizowane w ramach systemu jakości, służące wzbudzaniu należytego zaufania, że obiekt spełni wymagania jakościowe. Natomiast system ISO 9000 jest systemem zarządzania jakością. Zarządzanie jakością to wszystkie działania z zakresu zarządzania decydujące o polityce jakości, celach i odpowiedzialności, a także o ich realizacji za pomocą takich środków jak planowanie jakości, sterowanie jakością, zapewnienie jakości i doskonalenie jakości. Zgodnie z ustawą z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia system HACCP jest definiowany jako postępowanie mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa żywności poprzez identyfikację i oszacowanie skali zagrożeń z punktu widzenia jakości zdrowotnej żywności oraz ryzyka wystąpienia zagrożeń podczas przebiegu wszystkich etapów procesu produkcji i obrotu żywnością; system ten ma również na celu określenie metod ograniczania zagrożeń oraz ustalenie działań naprawczych, Cytowana ustawa definiuje również Dobrą Praktykę Higieniczną GHP jako działania, które muszą być podjęte, i warunki higieniczne, które muszą być spełniane na wszystkich etapach produkcji lub obrotu, aby zapewnić bezpieczeństwo żywności, oraz Dobrą Praktykę Produkcyjną GMP jako działania, które muszą być podjęte, i warunki, które muszą być spełniane, aby produkcja żywności odbywała się w sposób zapewniający jej właściwą jakość zdrowotną, zgodnie z przeznaczeniem. Wdrażanie systemu HACCP w zakładach produkcyjnych przetwarzających i wprowadzających żywność do obrotu powinno być poprzedzone wprowadzeniem zasad Dobrej Praktyki Higienicznej GHP i Dobrej Praktyki Produkcyjnej GMP. 1 Wg Strategia bezpieczeństwa żywności w Polsce, praca zbiorowa opracowana pod kierunkiem L. Szponara, Warszawa, 11.02.2002 r.
BSiE 25 Zakres Dobrej Praktyki Higienicznej GHP obejmuje: utrzymanie higieny pomieszczeń, maszyn, personelu produkcyjnego, plany szkoleń i badań lekarskich oraz zapisy potwierdzające wykonanie i kontrole działań porządkowych i zapobiegawczych, stosowanych w zakładzie środków myjących, dezynfekujących, dezynsekcyjnych, deratyzacyjnych, a także innych materiałów stosowanych do utrzymania higieny. W każdym zakładzie przemysłu spożywczego powinna zostać opracowana Instrukcja Dobrej Praktyki Higienicznej. Dokumentami związanymi z tą instrukcją są odpowiednie procedury, opisujące, co jest wykonywane i szczegółowe instrukcje wykonania poszczególnych operacji. Dobra Praktyka Produkcyjna GMP dotyczy podstawowych obszarów działalności przedsiębiorstwa, decydujących o tym, czy produkowana żywność jest odpowiedniej jakości zdrowotnej, a tym samym bezpieczna dla konsumenta. Rozdzielnie systemów GHP i GMP, oraz odrębne wdrażanie zasad Dobrej Praktyki Higienicznej i Dobrej Praktyki Produkcyjnej jest trudne i dlatego należy oba te systemy traktować łącznie, ponieważ ich wymogi łączą się wzajemnie i zależą jedne od drugich. Po opracowaniu i wdrożeniu systemów GHP/GMP kolejnym krokiem jest opracowanie i wdrożenie systemu HACCP. Zgodnie z art. 29 ustawy o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia system HACCP obejmuje następujące zasady i tryb postępowania: 1) zidentyfikowanie i ocenę zagrożeń jakości zdrowotnej żywności oraz ryzyka ich wystąpienia, a także ustalenie środków kontroli i metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, 2) określenie krytycznych punktów kontroli w celu wyeliminowania lub zminimalizowania występowania zagrożeń, 3) ustalenie dla każdego krytycznego punktu kontroli wymagań (parametrów), jakie powinien spełniać, i określenie granic tolerancji (limitów krytycznych), 4) ustalenie i wprowadzenie systemu monitorowania krytycznych punktów kontroli, 5) ustalenie działań korygujących, jeżeli krytyczny punkt kontroli nie spełnia wymagań, o których mowa w pkt 3, 6) ustalenie procedur weryfikacji w celu potwierdzenia, że system HACCP jest skuteczny i zgodny z planem, 7) opracowanie dokumentacji systemu HACCP dotyczącej etapów jego wprowadzania oraz ustalenie sposobu rejestrowania i przechowywania danych oraz archiwizowania dokumentacji systemu. System HACCP jest systemem prewencyjnym. System ten zmusza do zmiany dotychczasowych przyzwyczajeń, do ponownego przeanalizowania, na miejscu, wszystkich procesów produkcyjnych w zakładzie, nawet tam, gdzie produkcja odbywa się bez żadnych problemów oraz do przeniesienia odpowiedzialności na pracowników bezpośrednio związanych z produkcją. Zalecenia stosowania systemu HACCP w sektorze żywnościowym w Unii Europejskiej określa dyrektywa 93/43/EEC. W Polsce, zgodnie z nowelizacją ustawy o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia małe i średnie firmy zajmujące się wytwarzaniem i przetwórstwem artykułów spożywczych nie będą musiały wprowadzać systemu HACCP, natomiast zostały one zobowiązane do wdrożenia i stosowania zasad Dobrej Praktyki Produkcyjnej i Dobrej Praktyki Higienicznej. Po opracowaniu i wdrożeniu zasad GMP/GHP oraz (w przypadku większych firm) systemu HACCP, przedsiębiorstwo może przystąpić do wdrażania systemu zarządzania jakością, np. zgodnego z normami ISO serii 9000. Normy ISO 9000 to system międzynarodowych norm jakości. Ich celem jest ujednolicenie rozwiązań systemowych w zakresie zarządzania
26 BSiE jakością w firmach, które chcą ten system wdrożyć. Normy ISO dotyczą specyfikacji technicznych i innych kryteriów, które mogą być użyte jako zasady, wytyczne lub wymagania w umowie stron. Normy ISO umożliwiają zatem zorientowanie się, czy materiały (surowce), wyroby, procesy i usługi są odpowiednie do oczekiwań drugiej strony lub czy spełniają określone wymogi bezpieczeństwa. Możliwe jest jednoczesne wdrażanie systemu HACCP i systemu norm ISO 9000. W takim przypadku zaleca się, aby w przedsiębiorstwie koordynowała te prace jednak kompetentna osoba-pełnomocnik ds. systemów zapewnienia jakości i zarządzania jakością 2. Uzupełnieniem powyższego rozdziału jest załącznik nr 1 prezentujący zasady ubiegania się firmy o przyznanie certyfikatu ISO. 2. System kontroli zewnętrznej Nadzorem nad jakością i bezpieczeństwem żywności w Polsce zajmują się następujące instytucje: 1) Państwowa Inspekcja Sanitarna, 2) Inspekcja Weterynaryjna, 3) Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (Inspekcja Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych kończy swoją działalność z dniem 1 stycznia 2003 roku, a jej zadania łącznie z zadaniami Centralnego Inspektoratu Standaryzacji przejmuje nowa Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych. Nową Inspekcję powołała ustawa z dnia 21 grudnia 2000 roku o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych Dz. U. 2001, nr 5, poz. 44 i nr 154, poz. 1802 oraz z 2002 r. nr 135, poz. 1145 i nr 166, poz. 1360) 3. Zgodnie z tą ustawą z dniem 1 stycznia 2003 roku tracą moc ustawy: ustawa z dnia 30 czerwca 1970 r. o Inspekcji Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych (Dz. U. z 2000 r. Nr 23, poz. 293, Nr 89, poz. 991 i Nr 114, poz. 1191 oraz z 2001 r. Nr 3, poz. 19) oraz ustawa z dnia 12 września 1996 r. o państwowym nadzorze standaryzacyjnym towarów rolno-spożywczych w obrocie z zagranicą (Dz. U. Nr 124, poz. 584). 1. Inspekcja Handlowa Oprócz powyżej wymienionych instytucji niektóre zadania z zakresu bezpieczeństwa żywności (np. dotyczące nadzoru nad stosowaniem środków ochrony roślin) pełni Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa. 2.1. Państwowa Inspekcja Sanitarna Zgodnie z ustawą z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia) 4 organy Inspekcji Sanitarnej sprawują nadzór nad jakością zdrowotną żywności, dozwo- 2 T. Sikora, D. Kołożyn-Krajewska: Zapewnienie jakości a bezpieczeństwo zdrowotne żywności, Przemysł Spożywczy nr 6/2001, ustawa z 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia Dz.U.01.63.634 z późn. zm., Wdrażanie systemu HACCP nie dotyczy małych i średnich firm spożywczych, Przegląd Zbożowo-Młynarski, lipiec 2002 r. oraz R. Jurga: Jak wdrażać systemy HACCP oraz ISO?, Przegląd Zbożowo-Młynarski, listopad 2002 r. 3 Wg danych ze strony internetowej Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (www.gisipar.gov.pl.), styczeń 2003 r. 4 Wg ustawy o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia Dz. U. 01.63.634; 2002-09-12 zm. Dz. U.02.135.1145; 2002-11-10 zm. Dz. U.01.128.1408; zm. Dz. U.02.135.1145; 2003-01-01; zm.; Dz. U. 02.135.1145; 2003-04-08 zm. Dz. U.02.166.1362.
BSiE 27 lonych substancji dodatkowych i innych składników żywności, przestrzeganiem warunków sanitarnych w procesie produkcji i w obrocie tymi artykułami, z uwzględnieniem systemu HACCP, oraz materiałami i wyrobami przeznaczonymi do kontaktu z żywnością, a także nadzór nad jakością zdrowotną tych artykułów przywożonych z zagranicy. Ustawa przewiduje również wykonywanie określonych zadań dla Inspekcji Weterynaryjnej. Są to zadania z zakresu nadzoru nad produktami pochodzenia zwierzęcego, w tym nad przywozem tych środków z zagranicy (zadania te zostały scharakteryzowane szerzej w rozdziale dotyczącym Inspekcji Weterynaryjnej). Zgodnie z ustawą z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (tekst jednolity, uwzględniający poprawki włącznie ze wskazanymi w Dz. U. 02.37.329) Państwowa Inspekcja Sanitarna jest powołana do realizacji zadań z zakresu zdrowia publicznego, w szczególności poprzez sprawowanie nadzoru, między innymi, nad warunkami zdrowotnymi żywności, żywienia i przedmiotów użytku. Wykonywanie tych zadań polega na sprawowaniu zapobiegawczego i bieżącego nadzoru sanitarnego oraz prowadzeniu działalności zapobiegawczej i przeciwepidemicznej w zakresie chorób zakaźnych i innych chorób powodowanych warunkami środowiska, a także na prowadzeniu działalności oświatowo-zdrowotnej. Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w dziedzinie zapobiegawczego nadzoru sanitarnego należy np. uzgadnianie projektów wojewódzkich i miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz warunków zabudowy i zagospodarowania terenu inwestycji, a także wskazań lokalizacyjnych i lokalizacji autostrad pod względem wymagań higienicznych i zdrowotnych, uzgadnianie dokumentacji projektowej pod względem wymagań higienicznych i zdrowotnych, uczestniczenie w dopuszczeniu do użytku obiektów budowlanych oraz inicjowanie przedsięwzięć oraz prac badawczych w dziedzinie zapobiegania negatywnym wpływom czynników i zjawisk fizycznych, chemicznych i biologicznych na zdrowie ludzi. Natomiast w dziedzinie bieżącego nadzoru sanitarnego do działań Państwowej Inspekcji Sanitarnej należy kontrola przestrzegania przepisów określających wymagania higieniczne i zdrowotne, w tym dotyczące warunków produkcji, transportu, przechowywania i sprzedaży żywności oraz warunków żywienia zbiorowego, a także warunków zdrowotnych produkcji i obrotu przedmiotami użytku, materiałami i wyrobami przeznaczonymi do kontaktu z żywnością, oraz innymi wyrobami mogącymi mieć wpływ na zdrowie ludzi, Do zadań Państwowej Inspekcji Sanitarnej należy również wydawanie opinii co do zgodności z warunkami sanitarnymi określonymi przepisami Unii Europejskiej przedsięwzięć i zrealizowanych inwestycji, których realizacja jest wspomagana przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa ze środków pochodzących z funduszy Unii Europejskiej. Państwowa Inspekcja Sanitarna podlega ministrowi właściwemu do spraw zdrowia. Inspekcją tą kieruje Główny Inspektor Sanitarny. Organem doradczym i opiniodawczym Głównego Inspektora Sanitarnego w sprawach objętych zakresem działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej jest Rada Sanitarno-Epidemiologiczna Zadania Państwowej Inspekcji Sanitarnej wykonują następujące organy: 1) Główny Inspektor Sanitarny, 2) państwowy wojewódzki inspektor sanitarny, 3) państwowy powiatowy inspektor sanitarny, 4) państwowy graniczny inspektor sanitarny dla obszarów przejść granicznych drogowych, kolejowych, lotniczych, rzecznych i morskich, portów lotniczych i morskich oraz jed-
28 BSiE nostek pływających na obszarze wód terytorialnych. Uprawnienia państwowego inspektora sanitarnego są następujące: a) państwowy inspektor sanitarny jest uprawniony do kontroli zgodności budowanych obiektów z wymaganiami higienicznymi i zdrowotnymi, określonymi w obowiązujących przepisach. Stwierdzone w toku kontroli nieprawidłowości są wpisywane do dziennika budowy, z wyznaczeniem terminu ich usunięcia. b) państwowy inspektor sanitarny w związku z wykonywaną kontrolą ma prawo: wstępu o każdej porze dnia i nocy, na terenie miast i wsi do: zakładów pracy oraz wszystkich pomieszczeń i urządzeń wchodzących w ich skład, obiektów użyteczności publicznej, obiektów handlowych, ogrodów działkowych i nieruchomości oraz wszystkich pomieszczeń wchodzących w ich skład, środków transportu i obiektów z nimi związanych, w tym również na statki morskie, żeglugi śródlądowej i powietrzne, obiektów będących w trakcie budowy, żądania pisemnych lub ustnych informacji oraz wzywania i przesłuchiwania osób, żądania okazania dokumentów i udostępniania wszelkich danych, pobierania próbek do badań laboratoryjnych. Warunki i tryb pobierania próbek do badań określają Polskie Normy, a w przypadku braku Polskiej Normy warunki te i tryb określi, w drodze rozporządzenia, minister właściwy do spraw zdrowia, uwzględniając w szczególności sposób pobierania i przechowywania próbek. c) państwowy inspektor sanitarny ma prawo wstępu do mieszkań w razie podejrzenia lub stwierdzenia choroby zakaźnej, zagrożenia zdrowia czynnikami środowiskowymi, a także jeżeli w mieszkaniu jest lub ma być prowadzona działalność produkcyjna lub usługowa. Wstęp do mieszkań osób korzystających z immunitetów dyplomatycznych na mocy ustaw, umów bądź zwyczajów międzynarodowych jest dozwolony jedynie w porozumieniu z właściwym przedstawicielem dyplomatycznym. d) w razie stwierdzenia naruszenia wymagań higienicznych i zdrowotnych, państwowy inspektor sanitarny nakazuje, w drodze decyzji, usunięcie w ustalonym terminie stwierdzonych uchybień. Jeżeli naruszenie wymagań spowodowało bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia ludzi, inspektor sanitarny nakazuje unieruchomienie zakładu pracy lub jego części (np. maszyny lub innego urządzenia), zamknięcie obiektu użyteczności publicznej, wyłączenie z eksploatacji środka transportu, wycofanie z obrotu środka spożywczego, przedmiotu użytku, materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością, a także likwidację hodowli lub chowu zwierząt. Decyzje w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu. e) państwowemu inspektorowi sanitarnemu przysługuje prawo zgłoszenia sprzeciwu przeciwko uruchomieniu wybudowanego lub przebudowanego zakładu pracy lub innego obiektu budowlanego, wprowadzeniu nowych technologii lub zmian w technologii, dopuszczeniu do obrotu materiałów stosowanych w budownictwie lub innych wyrobów mogących mieć wpływ na zdrowie ludzi jeżeli w toku wykonywanych czynności stwierdzi, że z powodu nieuwzględnienia wymagań higienicznych i zdrowotnych określonych w obowiązujących przepisach mogłoby nastąpić zagrożenie życia lub zdrowia ludzi. Zgłoszenie sprzeciwu wstrzymuje dalsze działania w powyższych sprawach, do czasu wydania decyzji przez państwowego inspektora sanitarnego wyższego stopnia. f) państwowi inspektorzy sanitarni są uprawnieni do zabezpieczenia pomieszczeń, środków transportu, maszyn i innych urządzeń, środków spożywczych, przedmiotów użytku, ma-
BSiE 29 teriałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z żywnością i innych wyrobów mogących mieć wpływ na zdrowie ludzi. g) w razie stwierdzenia istotnych uchybień w działalności kontrolowanej jednostki, mogących mieć wpływ na stan zdrowia lub życie ludzi, państwowy inspektor sanitarny zawiadamia o stwierdzonych uchybieniach kierownictwo kontrolowanej jednostki lub jednostkę albo organ powołany do sprawowania nadzoru nad tą jednostką. Jednostka organizacyjna lub organ, do którego skierowano zawiadomienie, jest obowiązany w terminie 30 dni od dnia otrzymania zawiadomienia, powiadomić o podjętych i wykonanych czynnościach właściwego państwowego inspektora sanitarnego. h) Doraźne zalecenia, uwagi i wnioski, wynikające z przeprowadzonej kontroli zakładu pracy (statku), państwowy inspektor sanitarny wpisuje do książki kontroli sanitarnej, którą jest obowiązany posiadać zakład pracy (statek). Zgodnie z przepisami ustawy o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (art. 38) osoba utrudniająca lub udaremniająca działalność organów Państwowej Inspekcji Sanitarnej, podlega karze aresztu do 30 dni, ograniczenia wolności albo grzywny. Graniczna kontrola sanitarna Zgodnie z ustawą z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia właściwe organy Inspekcji Sanitarnej przeprowadzają graniczną kontrolę sanitarną, równocześnie z kontrolą celną, obejmującą jakość zdrowotną przywożonych z zagranicy środków spożywczych, dozwolonych substancji dodatkowych oraz innych składników żywności, oraz przydatność do produkcji przywożonych z zagranicy substancji pomagających w przetwarzaniu. W wyniku przeprowadzonej kontroli właściwy organ Inspekcji Sanitarnej wydaje: świadectwo o braku zastrzeżeń do jakości zdrowotnej artykułów oraz świadectwo o przydatności do produkcji substancji pomagających w przetwarzaniu. W przypadku stwierdzenia, że artykuły nie spełniają obowiązujących warunków określonych w ustawie, organ Inspekcji Sanitarnej wydaje decyzję o zakazie wprowadzania tych artykułów do obrotu w kraju oraz, w zależności od wyników badań, decyzję nakazującą wywóz badanej partii artykułów za granicę albo ich zniszczenie lub przeznaczenie na inne cele oraz powiadamia o tej decyzji Głównego Inspektora Sanitarnego. Minister właściwy do spraw zdrowia ogłasza, w drodze obwieszczenia w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej Monitor Polski, wykaz towarów, które podlegają granicznej kontroli sanitarnej, z uwzględnieniem ich klasyfikacji według kodów taryfy celnej. Środki spożywcze, dozwolone substancje dodatkowe lub inne składniki żywności, które stwarzają niebezpieczeństwo zagrożenia epidemicznego kraju lub bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia człowieka, nie mogą być wprowadzane na polski obszar celny. W razie uzasadnionego niebezpieczeństwa zagrożenia epidemicznego kraju lub bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia człowieka minister właściwy do spraw zdrowia, a w odniesieniu do środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego minister właściwy do spraw rolnictwa, w drodze rozporządzenia, wprowadzą zakaz wprowadzania tych artykułów na polski obszar celny, mając na względzie konieczność sanitarnego zabezpieczenia granic państwa. Laboratoryjna ocena jakości zdrowotnej środków spożywczych Zgodnie z ustawą o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (art. 43 i 44) ocena
30 BSiE jakości zdrowotnej środków spożywczych, dozwolonych substancji dodatkowych lub innych składników żywności oraz materiałów i wyrobów przeznaczonych do kontaktu z tymi artykułami może być potwierdzona świadectwem jakości zdrowotnej oraz poprzedzona przeprowadzeniem badań laboratoryjnych w zakresie urzędowej kontroli żywności. Powyższe badania laboratoryjne wykonują laboratoria Inspekcji Sanitarnej oraz laboratoria referencyjne. Do zadań laboratoriów referencyjnych należy: nadzór nad jakością badań wykonywanych przez laboratoria Inspekcji Sanitarnej, wykonywanie analiz i badań żywności w przypadku rozbieżności, kwestionowania lub w celu potwierdzania wyników badań laboratoriów Inspekcji Sanitarnej, organizowanie badań porównawczych w odniesieniu do poszczególnych metod analiz, ujednolicanie metod i procedur badawczych, wdrażanie nowych metod badań, przekazywanie organom urzędowej kontroli żywności informacji dotyczących metod analiz i badań porównawczych stosowanych przez laboratoria referencyjne krajów Unii Europejskiej, szkolenie kadr laboratoriów Inspekcji Sanitarnej, w zakresie nowych metod analiz i badań, oraz międzynarodowa współpraca z laboratoriami referencyjnymi. Wykaz laboratoriów referencyjnych, a także innych laboratoriów wykonujących zadania laboratoriów referencyjnych, ma być, zgodnie z ustawą o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia, określany przez Ministra właściwego do spraw zdrowia, w drodze rozporządzenia. Zgodnie z nowym rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 7 lutego 2003 r. w sprawie wykazu laboratoriów referencyjnych 5 wykaz ten obejmuje 6 laboratoriów w tym 4 w Instytucie Żywności i Żywienia oraz 2 w Państwowym Zakładzie Higieny. 2.2. Inspekcja Weterynaryjna Zgodnie z ustawą z dnia 24 kwietnia 1997 r. o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej (tekst jednolity, włącznie z poprawkami zamieszczonymi w Dz.U.01.129.1438) do zakresu działania Inspekcji Weterynaryjnej należy zapobieganie chorobom zakaźnym zwierząt i ich zwalczanie oraz nadzór nad jakością zdrowotną produktów pochodzenia zwierzęcego a w szczególności: 1) badanie zwierząt rzeźnych i ich mięsa, mięsa zwierząt łownych oraz innych zwierząt, przeznaczonego do spożycia przez ludzi, 2) sprawowanie weterynaryjnej kontroli granicznej, 3) sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem warunków weterynaryjnych, 4) sprawowanie nadzoru nad jakością zdrowotną środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego, w tym nad warunkami sanitarnymi ich pozyskiwania, produkcji, przetwarzania, składowania, transportu oraz sprzedaży bezpośredniej, 5) sprawowanie nadzoru nad obrotem zwierzętami i produktami pochodzenia zwierzęcego, 6) sprawowanie nadzoru nad jakością zdrowotną środków żywienia zwierząt, 7) sprawowanie nadzoru nad stosowaniem środków farmaceutycznych i materiałów medycznych przeznaczonych dla zwierząt i nad obrotem tymi środkami i materiałami, 8) kontrola występowania pozostałości chemicznych i biologicznych, leków oraz skażeń promieniotwórczych w tkankach zwierząt, środkach spożywczych pochodzenia zwierzęcego oraz środkach żywienia zwierząt, 5 Wg danych z internetowej strony Ministerstwa Zdrowia, luty, 2003 r.
BSiE 31 9) sprawowanie nadzoru nad zdrowiem zwierząt przeznaczonych do rozrodu oraz nad jakością zdrowotną materiału biologicznego, 10) sprawowanie nadzoru nad przestrzeganiem przepisów o ochronie zwierząt, 11) sprawowanie kontroli nad przestrzeganiem zasad identyfikacji i rejestracji zwierząt oraz kontroli ich przemieszczania, 12) przeprowadzanie przez zakłady higieny weterynaryjnej, wchodzące w skład wojewódzkich inspektoratów weterynaryjnych, rozpoznawczych badań laboratoryjnych. Według ustawy z dnia 11 maja 2002 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia organy Inspekcji Weterynaryjnej sprawują nadzór nad: miejscami uboju zwierząt i rozbioru mięsa, zakładami przetwórstwa mięsa, zakładami uboju i przetwórstwa królików, nutrii, dziczyzny i drobiu oraz zwierząt dzikich utrzymywanych przez człowieka, a także wszystkich ubocznych artykułów ubojowych, punktami skupu i zakładami przetwórstwa mięsa zwierząt łownych, zakładami jajczarskimi, przetwórstwem jaj, ryb i innych zwierząt wodnych oraz mięczaków, zdrowotnymi warunkami jakości mleka i jego przetworów, warunkami sanitarnymi produkcji mleka i jego przetwarzania oraz wymaganiami sanitarnymi przy przewozie mleka, chłodniami składowymi, w których przechowuje się środki spożywcze pochodzenia zwierzęcego, produkcją lodów zawierających w swoim składzie mleko w zakładach objętych nadzorem organów Inspekcji Weterynaryjnej, sprzedażą mięsa w handlu obwoźnym, przywozem z zagranicy środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego, sprzedażą bezpośrednią środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego, które są przygotowane i przechowywane wyłącznie w celu sprzedaży konsumentom; sprzedaż ta powinna być dokonywana bezpośrednio przez producenta tych środków i odbywać się w sklepie lub w pomieszczeniu przyległym do pomieszczeń produkcyjnych, systemem HACCP obowiązującym w zakładach przedsiębiorców produkujących żywność pochodzenia zwierzęcego. Jeżeli środki spożywcze pochodzenia zwierzęcego są produkowane lub przechowywane w zakładzie produkującym inne środki spożywcze, nadzór nad ich jakością zdrowotną może być powierzony organowi Inspekcji Weterynaryjnej lub organowi Inspekcji Sanitarnej na podstawie uzgodnień między Głównym Inspektorem Sanitarnym i Głównym Lekarzem Weterynarii. Według ustawy o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt do zadań Inspekcji Weterynaryjnej należy również wydawanie opinii co do zgodności z warunkami weterynaryjnymi określonymi przepisami Unii Europejskiej przedsięwzięć i zrealizowanych inwestycji, których realizacja jest wspomagana przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa ze środków pochodzących z funduszy Unii Europejskiej. Zadania Inspekcji Weterynaryjnej wykonują następujące organy: Główny Lekarz Weterynarii, wojewoda przy pomocy wojewódzkiego lekarza weterynarii jako kierownika wojewódzkiej inspekcji weterynaryjnej wchodzącej w skład zespolonej administracji wojewódzkiej,
32 BSiE powiatowy lekarz weterynarii, jako kierownik powiatowej inspekcji weterynaryjnej, wchodzącej w skład zespolonej administracji powiatowej, pod zwierzchnictwem starosty, graniczny lekarz weterynarii. Pracownicy Inspekcji Weterynaryjnej oraz lekarze weterynarii lub inne osoby wyznaczane przez organ Inspekcji Weterynaryjnej do wykonywania niektórych zadań określonych w ustawie, mają prawo: wstępu do: wszelkich miejsc przebywania zwierząt, rzeźni i miejsc badania mięsa, wszelkich środków transportu używanych do przewozu zwierząt, mięsa, środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego i niejadalnych surowców zwierzęcych, materiału biologicznego, środków żywienia zwierząt oraz obiektów, w których znajdują się te środki transportu, żądania pisemnych lub ustnych informacji, żądania okazywania i udostępniania dokumentów, pobierania nieodpłatnie próbek do badań. Dla zapewnienia właściwej jakości zdrowotnej żywności i ochrony zdrowia publicznego organy Inspekcji Weterynaryjnej prowadzą badania kontrolne pozostałości chemicznych, biologicznych, leków i skażeń promieniotwórczych u zwierząt żywych, w tkankach lub narządach zwierząt po uboju i w produktach spożywczych pochodzenia zwierzęcego. Ustawa z dnia 24 kwietnia 1997 r.o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Inspekcji Weterynaryjnej przewiduje sankcje karne. Przykładowo, karze aresztu lub grzywny podlega osoba, która: sprowadza z zagranicy towary wbrew przepisom ustawy albo bez przeprowadzenia weterynaryjnej kontroli granicznej, po sprowadzeniu z zagranicy towarów uchyla się od przeprowadzenia badań towarów albo wprowadza do obrotu towary bez badań lub nie stosuje się do nakazów powiatowego lekarza weterynarii po przeprowadzeniu tych badań prowadząc działalność w dziedzinach wymienionych w art. 5 ust. 1 oraz art. 31 ust. 1 ustawy weterynaryjnej (np. zarobkowy przewóz zwierząt, produkcja środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego, wytwarzanie pasz, ubój zwierząt, rozbiór, przetwórstwo i składowanie mięsa) nie zapewnia wymaganych warunków weterynaryjnych powodując przez to zagrożenie epizootyczne lub epidemiczne, niewłaściwą jakość zdrowotną środków żywności pochodzenia zwierzęcego W razie popełnienia wykroczeń polegających np. na stwarzaniu zagrożenia epidemicznego, poprzez niewłaściwą jakość zdrowotną środków żywności pochodzenia zwierzęcego można orzec przepadek towaru, chociażby nie stanowił własności sprawcy wykroczenia. Badania laboratoryjne Stwierdzenie choroby zakaźnej zwierzęcia, wydanie oceny mięsa, oceny zdrowotnej jakości środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego, niejadalnych produktów zwierzęcych, materiału biologicznego, środków żywienia zwierząt może być poprzedzone przeprowadzeniem laboratoryjnych badań rozpoznawczych. Zgodnie z ustawą o Inspekcji Weterynaryjnej tworzy się laboratoria referencyjne, koordynujące działania innych laboratoriów. Zadaniem laboratoriów referencyjnych jest: ujednolicanie standardów i metod diagnostycznych, sprawdzanie jakości preparatów diagnostycznych używanych do badań, organizacja okresowych testów porównawczych poszczególnych metod diagnostycznych, stosowanych przez laboratoria uprawnione przez ministra właściwego do spraw rolnictwa, prowadzenie szkoleń pracowników uprawnionych laboratoriów, prowadzenie badań laboratoryjnych
BSiE 33 mających na celu potwierdzanie wyników badań przeprowadzonych przez uprawnione laboratoria, w szczególności dotyczących chorób podlegających obowiązkowi zwalczania, jeżeli zachodzi wątpliwość co do prawidłowości tych wyników. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 maja 2002 r. w sprawie wykazu laboratoriów referencyjnych właściwych dla poszczególnych rodzajów i kierunków badań (Dz.U.02.67.616) w wykazie tym znajduje się 12 laboratoriów referencyjnych właściwych dla badań prowadzonych w kierunku rozpoznawania chorób zakaźnych zwierząt oraz chorób odzwierzęcych oraz 3 laboratoria referencyjne właściwe dla badań środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego oraz środków żywienia zwierząt. Szczegółowe omówienie statusu laboratoriów referencyjnych zamieszczono w załączniku nr 2. 2.3. Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych Zgodnie z ustawą z dnia 21 grudnia 2000 roku o jakości handlowej artykułów rolnospożywczych (Dz. U. 01.5.44 z późn. zm.) jakość handlowa jest definiowana jako cechy artykułu rolno-spożywczego dotyczące jego właściwości organoleptycznych, fizykochemicznych i mikrobiologicznych w zakresie technologii produkcji, wielkości lub masy oraz wymagania wynikające ze sposobu produkcji, opakowania, prezentacji i oznakowania, nie objęte wymaganiami sanitarnymi, weterynaryjnymi lub fitosanitarnymi. Do zadań Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych należy: 1) nadzór nad jakością handlową artykułów rolno-spożywczych, a w szczególności: kontrola jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych w produkcji i obrocie, w tym wywożonych za granicę, kontrola jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych sprowadzanych z zagranicy, dokonywanie oceny i wydawanie świadectw w zakresie jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych, 2) kontrola warunków składowania i transportu artykułów rolno-spożywczych, 3) gromadzenie i przetwarzanie informacji o sytuacji na rynkach rolnych, 4) współpraca z właściwymi organami innych inspekcji, urzędami celnymi oraz jednostkami samorządu terytorialnego, 5) współpraca lub uczestnictwo w międzynarodowych organizacjach zajmujących się jakością handlową artykułów rolno-spożywczych oraz międzynarodowym obrotem artykułami rolno-spożywczymi, 6) prowadzenie szkoleń w zakresie przepisów i wymagań dotyczących jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych, 7) współpraca z urzędowymi jednostkami kontrolnymi za granicą w zakresie jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych, 8) wykonywanie innych zadań określonych w odrębnych przepisach, a w szczególności w przepisach: o nawozach i nawożeniu, środkach żywienia zwierząt, rolnictwie ekologicznym i organizacji rynków rolnych. Zadania Inspekcji wykonują następujące organy: 1) Główny Inspektor Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, zwany dalej Głównym Inspektorem, (centralny organ administracji rządowej podległym ministrowi właściwemu do spraw rynków rolnych), 2) wojewoda przy pomocy wojewódzkiego inspektora jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych, zwanego dalej wojewódzkim inspektorem, jako kierownika wojewódzkiej inspekcji jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych, wchodzącej w skład zespolo-
34 BSiE nej administracji wojewódzkiej. Kontrola jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych oraz warunków składowania i transportu tych artykułów ma na celu sprawdzenie, czy: 1) artykuły rolno-spożywcze spełniają wymagania w zakresie jakości handlowej określone w przepisach o jakości handlowej oraz deklarowane przez producenta lub wprowadzającego do obrotu, 2) artykuły rolno-spożywcze są składowane lub transportowane w sposób zapewniający zachowanie ich właściwej jakości handlowej. Powyższa kontrola obejmuje co najmniej jedną z następujących czynności: 1) sprawdzenie dokumentów umożliwiających identyfikację artykułu rolno-spożywczego, atestów jakościowych, wyników badań laboratoryjnych oraz innych dokumentów świadczących o jego jakości handlowej, 2) sprawdzenie opakowania, oznakowania, prezentacji artykułu rolno-spożywczego oraz warunków jego przechowywania i transportu, 3) oględziny artykułu rolno-spożywczego, 4) pobranie próbek oraz ich ocenę lub badanie laboratoryjne, 5) ustalenie klasy jakości artykułu rolno-spożywczego, 6) sprawdzanie sposobu produkcji artykułu rolno-spożywczego lub prawidłowości przebiegu procesu technologicznego, o ile wynika to z odrębnych przepisów. Główny Inspektor, wojewódzcy inspektorzy oraz upoważnieni przez nich pracownicy Inspekcji, realizując zadania określone w ustawie oraz w odrębnych przepisach, uprawnieni są do: 1) wstępu do pomieszczeń lub do środków transportu kontrolowanych jednostek, 2) żądania pisemnych lub ustnych informacji związanych z przedmiotem kontroli, 3) żądania okazywania dokumentów związanych z przedmiotem kontroli, 4) pobierania nieodpłatnie próbek do badań. Po przeprowadzeniu kontroli w zakresie jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych w produkcji i obrocie, w tym wywożonych za granicę, wojewódzki inspektor, w drodze decyzji, może: 1) zakazać wprowadzania do obrotu artykułu niespełniającego wymagań jakości handlowej lub wymagań w zakresie transportu lub składowania, 2) nakazać poddanie artykułu określonym zabiegom, 3) zakazać składowania artykułu w nieodpowiednich warunkach albo jego transportowania środkami transportu nienadającymi się do tego celu, 4) przeklasyfikować artykuł rolno-spożywczy do niższej klasy, jeżeli artykuł ten nie spełnia wymagań jakościowych dla danej klasy jakości handlowej, 5) nakazać zniszczenie artykułu na koszt jego posiadacza. Decyzjom, o których mowa w pkt 1-3, nadaje się rygor natychmiastowej wykonalności. Po przeprowadzeniu kontroli w zakresie jakości handlowej artykułów rolnospożywczych sprowadzanych z zagranicy, w przypadku stwierdzenia niewłaściwej jakości handlowej organ Inspekcji, w drodze decyzji, zakazuje wprowadzenia artykułu rolnospożywczego do obrotu. Decyzji tej nadaje się rygor natychmiastowej wykonalności. Na wniosek zainteresowanego przedsiębiorcy dokonana może być także ocena jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych.
BSiE 35 Ocena ta polega na sprawdzeniu, czy artykuł rolno-spożywczy spełnia wymagania w zakresie jakości handlowej określone w przepisach o jakości handlowej oraz deklarowane przez producenta lub wprowadzającego do obrotu. W celu dokonania oceny mogą być przeprowadzone badania laboratoryjne. Po dokonaniu oceny wojewódzki inspektor wydaje świadectwo jakości handlowej. Badania laboratoryjne związane z kontrolą jakości handlowej artykułów rolnospożywczych, przeprowadzane są: 1) w laboratoriach Inspekcji, 2) w laboratoriach Inspekcji Handlowej w odniesieniu do obrotu detalicznego. Natomiast badania laboratoryjne związane z oceną jakości handlowej artykułów rolnospożywczych, są przeprowadzane w laboratoriach Inspekcji albo w innych laboratoriach posiadających akredytację. W uzasadnionych przypadkach badania laboratoryjne, mogą być przeprowadzane na zlecenie właściwego organu Inspekcji przez inne wyspecjalizowane w danym zakresie laboratoria. Ustawa o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych przewiduje również sankcje karne. Otóż (zgodnie z art. 40), osoba, która: 1) utrudnia organowi Inspekcji przeprowadzanie kontroli jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych albo kontroli składowania lub transportowania tych artykułów, 2) wprowadza do obrotu artykuły rolno-spożywcze nieodpowiadające jakości handlowej wynikającej z przepisów o jakości handlowej oraz deklarowanej przez producenta lub wprowadzającego do obrotu, 3) nie zgłasza wojewódzkiemu inspektorowi podjęcia lub zaprzestania działalności w zakresie produkcji, składowania, konfekcjonowania lub obrotu artykułami rolno-spożywczymi, podlega karze grzywny. 2.4. Inspekcja Handlowa Inspekcja Handlowa zgodnie z ustawą z dnia 15 grudnia 2000 r. o Inspekcji Handlowej 6 jest wyspecjalizowanym organem kontroli powołanym do ochrony interesów i praw konsumentów oraz interesów gospodarczych państwa. Do zadań Inspekcji należy: 1) kontrola legalności i rzetelności działania przedsiębiorców prowadzących działalność gospodarczą w rozumieniu przepisów odrębnych w zakresie produkcji, handlu i usług, oraz kontrola produktów wprowadzonych do obrotu w zakresie zgodności z zasadniczymi wymaganiami określonymi w przepisach odrębnych z wyłączeniem produktów podlegających nadzorowi innych właściwych organów, 2) kontrola produktów znajdujących się w obrocie handlowym lub przeznaczonych do wprowadzenia do takiego obrotu, w tym w zakresie oznakowania i zafałszowań, oraz kontrola usług, 3) podejmowanie mediacji w celu ochrony interesów i praw konsumentów, 4) organizowanie i prowadzenie stałych polubownych sądów konsumenckich, 5) prowadzenie poradnictwa konsumenckiego, 6) wykonywanie innych zadań określonych w ustawie lub przepisach odrębnych. 6 Dz. U. 01.4.25; 2002-09-12 zm. Dz. U. 02.135.1145; 2003-01-01 zm. Dz. U. 01.110.1189; zm. Dz. U. 02.166.1360.
36 BSiE Kontrola, o której mowa w pkt. 2, nie obejmuje kontroli jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych u producentów i w obrocie hurtowym oraz kontroli jakości zdrowotnej środków spożywczych określonych w przepisach odrębnych. Zadania Inspekcji wykonują następujące organy: 1) Główny Inspektor Inspekcji Handlowej, zwany dalej Głównym Inspektorem, 2) wojewoda przy pomocy wojewódzkiego inspektora inspekcji handlowej, zwanego dalej wojewódzkim inspektorem, jako kierownika wojewódzkiej inspekcji handlowej wchodzącej w skład zespolonej administracji rządowej w województwie. Inspekcja podlega Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Głównego Inspektora powołuje i odwołuje Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Inspekcja współdziała z powiatowym (miejskim) rzecznikiem konsumentów, organami administracji rządowej i samorządowej, organami kontroli oraz organizacjami pozarządowymi reprezentującymi interesy konsumentów. W toku postępowania kontrolnego inspektor w szczególności może: badać akta, dokumenty i informacje w zakresie objętym kontrolą oraz żądać od kontrolowanego sporządzenia niezbędnych kopii oraz urzędowego tłumaczenia na język polski dokumentów sporządzonych w języku obcym, dokonywać oględzin terenów, obiektów, pomieszczeń, środków przewozowych, produktów i innych rzeczy w zakresie objętym kontrolą, badać przebieg określonych czynności, żądać od kontrolowanego: niezwłocznego usunięcia uchybień porządkowych i organizacyjnych, lub udzielenia w wyznaczonym terminie pisemnych i ustnych wyjaśnień w sprawach objętych zakresem kontroli, przesłuchiwać osoby w charakterze strony, świadka lub biegłego, jeżeli jest to niezbędne dla wyczerpującego wyjaśnienia okoliczności sprawy, zasięgać opinii biegłych, zabezpieczać dowody, produkty, pomieszczenia i środki przewozowe, oraz pobierać nieodpłatnie próbki produktów do badań, sprawdzić rzetelność obsługi poprzez dokonanie zakupu produktu lub usługi, zbierać inne niezbędne materiały w zakresie objętym kontrolą. Osoba kontrolowana jest obowiązana umożliwić inspektorowi dokonanie powyższych czynności kontrolnych. Inspektor jest uprawniony do wstępu oraz poruszania się w obiektach, pomieszczeniach i na terenie jednostki kontrolowanej za okazaniem legitymacji służbowej. Badania pobranych próbek produktów i próbek kontrolnych przeprowadzają laboratoria kontrolno-analityczne Inspekcji. W przypadku gdy laboratoria Inspekcji nie mogą wykonać badań, organ Inspekcji może zawrzeć umowę o wykonanie badań pobranej próbki z innym wyspecjalizowanym laboratorium. Wojewódzki inspektor może zarządzić w toku kontroli, w drodze decyzji, ograniczenie wprowadzania do obrotu, wstrzymanie wprowadzania do obrotu lub wycofanie z obrotu produktów albo wstrzymanie świadczenia usług bądź niezwłoczne usunięcie stwierdzonych nieprawidłowości, jeżeli jest to konieczne ze względu na bezpieczeństwo lub interes konsumentów albo interes gospodarczy państwa. Jeżeli produkt nie spełnia zasadniczych wymagań albo produkt nie spełnia ogólnych wymagań bezpieczeństwa, wojewódzki inspektor może, w drodze decyzji, zakazać przedsiębiorcy prezentowania, oferowania, reklamowania, wprowadzania do obrotu i dostarczania
BSiE 37 produktu na okres niezbędny do przeprowadzenia kontroli lub badań albo do czasu spełnienia wymagań, albo w drodze decyzji, zarządzić wycofanie produktu z obrotu. Powyższe decyzje podlegają natychmiastowemu wykonaniu. Ustawa o Inspekcji Handlowej przewiduje też sankcje karne (w art. 38 i 39): a) osoba, która wbrew obowiązkowi nie wykonuje decyzji wydanych przez organ Inspekcji lub z jego upoważnienia przez inspektora, albo usuwa dowody lub produkty zabezpieczone w toku kontroli, podlega grzywnie w wysokości do 360 stawek dziennych albo karze pozbawienia wolności do lat 2; b) osoba uniemożliwiająca albo utrudniająca inspektorowi przeprowadzenie czynności kontrolnych, podlega karze aresztu do 30 dni albo grzywny w wysokości do 5.000 zł; c) osoba, która wbrew żądaniu inspektora nie usuwa niezwłocznie uchybień porządkowych lub organizacyjnych stwierdzonych w toku kontroli, podlega karze grzywny w wysokości do 5.000 zł. Zgodnie z cytowaną ustawą, jeżeli przemawia za tym charakter sprawy, wojewódzki inspektor podejmuje działania mediacyjne w celu polubownego zakończenia sporu cywilnoprawnego między konsumentem a przedsiębiorcą. Wojewódzki inspektor może wyznaczyć stronom termin do polubownego zakończenia sprawy, przy czym odstępuje od postępowania mediacyjnego, jeżeli w wyznaczonym terminie sprawa nie została polubownie zakończona oraz w razie oświadczenia co najmniej przez jedną ze stron, że nie wyraża zgody na polubowne zakończenie sprawy. 2.5. Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa Zgodnie z ustawą z dnia 12 lipca 1995 r. o ochronie roślin uprawnych (tekst jednolity Dz.U. 02.171.1398) do zadań Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa należy: - kontrola roślin lub powierzchni pod ich uprawą oraz składowanych roślin i produktów roślinnych w celu stwierdzenia występowania i rozprzestrzeniania się organizmów szkodliwych; świadczenie usług w zakresie pobierania prób, badań laboratoryjnych, oceny stanu fitosanitarnego roślin oraz szkoleń z zakresu ochrony roślin; wyznaczanie stref porażenia organizmami szkodliwymi, stref bezpieczeństwa oraz określanie patotypów tych organizmów; wydawanie świadectw zdrowotności; ocena stanu zagrożenia roślin przez organizmy szkodliwe; pobieranie próbek oraz badanie roślin, produktów roślinnych, gleby i podłoży na obecność organizmów szkodliwych; pobieranie próbek środków ochrony roślin znajdujących się w obrocie w celu dokonania kontroli ich jakości; ewidencja występowania lub podejrzenie o występowanie organizmów szkodliwych, podlegających obowiązkowi zwalczania, oraz ustalenie obszaru gruntów opanowanych przez te organizmy; ustalanie i doskonalenie metod oraz terminów zwalczania organizmów szkodliwych, a także zapobiegania ich rozprzestrzenianiu się; kontrola fitosanitarna roślin, produktów roślinnych, przedmiotów oraz środków transportu na przejściach granicznych i na terenie kraju; wystawianie świadectw fitosanitarnych; zawiadamianie organizacji ochrony roślin kraju eksportującego o zatrzymaniu lub zniszczeniu porażonych roślin, produktów roślinnych oraz przedmiotów;
38 BSiE kontrola zabiegów oczyszczania, odkażania, przerobu i odkażania obiektów, przedmiotów, środków transportu i gleby; wydawanie zezwoleń na konfekcjonowanie środków ochrony roślin lub obrót nimi; nadzór nad obrotem, magazynowaniem i stosowaniem środków ochrony roślin oraz przestrzeganiem okresów karencji i prewencji; nadzór nad stanem technicznym sprzętu do wykonywania zabiegów ochrony roślin; upoważnianie jednostek organizacyjnych do prowadzenia szkoleń; wydawanie decyzji i tytułów egzekucyjnych; przekazywanie ministrowi właściwemu do spraw rolnictwa danych dotyczących ilości zużytych środków ochrony roślin; podejmowanie innych działań przewidzianych przepisami niniejszej ustawy, przepisami ustawy o nasiennictwie oraz innych ustaw. Inspekcja ta odgrywa zatem istotną rolę przeciwdziałając pogorszeniu się jakości roślin uprawnych, a tym samym żywności wytwarzanej z takich płodów rolnych. Inspekcja zapobiega również drastycznym ograniczeniom plonowania roślin uprawnych w kraju, które mogłyby powstać na skutek zawleczenia na polski obszar celny organizmów szczególnie szkodliwych dla roślin. Bardzo ważnym zadaniami z punktu widzenia bezpieczeństwa żywności jest nadzór Inspekcji nad stosowaniem środków ochrony roślin. Do zadań Inspekcji należy również kontrola przestrzegania przepisów ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. z 2001 r. Nr 76, poz. 811 oraz z 2002 r. Nr 25, poz. 253 i Nr 41, poz. 365). Zadania Inspekcji wykonują następujące organy: 1) Główny Inspektor (podległy ministrowi właściwemu do spraw rolnictwa), 2) wojewoda przy pomocy wojewódzkiego inspektora, jako kierownika wojewódzkiej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa, wchodzącej w skład zespolonej administracji wojewódzkiej. Główny Inspektor, wojewódzcy inspektorzy oraz upoważnieni przez nich pracownicy Inspekcji uprawnieni są do: 1) wstępu na grunty, w tym leśne, i do obiektów, w których są lub były uprawiane lub przechowywane rośliny, produkty roślinne i środki ochrony roślin, oraz do środków transportu służących do przewożenia roślin i produktów roślinnych, a także do bezpłatnego pobierania za pokwitowaniem próbek roślin, produktów roślinnych, gleby, podłoży i środków ochrony roślin, w ilościach niezbędnych do wykonywania badań; 2) wstępu na teren morskich i rzecznych portów, przystani, a także lotnisk, stacji kolejowych, urzędów pocztowych, lądowych przejść granicznych; 3) kontroli dokumentów i żądania wyjaśnień dotyczących stanu fitosanitarnego roślin, uprawy, przewożenia, przechowywania i obrotu roślinami uprawnymi, zwalczania organizmów szkodliwych oraz obrotu i stosowania środków ochrony roślin. Powyższa ustawa o ochronie roślin uprawnych przewiduje także sankcje karne. Karze aresztu lub grzywny podlega osoba, która, przykładowo: uniemożliwia lub utrudnia Inspekcji wykonywanie czynności urzędowych, wbrew obowiązkowi nie zwalcza organizmów szkodliwych charakteryzujących się szczególną szkodliwością, wprowadza na polski obszar celny rośliny, produkty roślinne, przedmioty lub organizmy szkodliwe, których wprowadzanie jest zabronione (art. 8 ust. 1),
BSiE 39 wprowadza do obrotu rośliny, produkty roślinne i przedmioty niezaopatrzone w paszport, bez wymaganego zezwolenia na dopuszczenie do obrotu i stosowania lub wbrew jego warunkom wprowadza do obrotu lub stosuje środki ochrony roślin, wprowadza do obrotu zaprawiony materiał siewny zawierający środki ochrony roślin niedopuszczone do obrotu i stosowania, bez wymaganego zezwolenia lub wbrew jego warunkom prowadzi konfekcjonowanie środków ochrony roślin lub obrót nimi, nie prowadzi ewidencji nabywców środków ochrony roślin, zaliczanych do bardzo toksycznych i toksycznych dla ludzi, podaje informacje o środkach ochrony roślin w sposób, który wprowadza w błąd co do właściwości tych środków lub sposobu ich stosowania, stosuje środki ochrony roślin w sposób niezgodny z etykietą-instrukcją stosowania lub z obowiązującymi zasadami ich stosowania, stosując środki ochrony roślin, nie przestrzega okresów karencji lub okresów prewencji, nie prowadzi ewidencji wykonywanych zabiegów przy użyciu środków ochrony roślin, wykonuje zabiegi środkami ochrony roślin nie mając wymaganego dokumentu potwierdzającego ukończenie szkolenia, stosuje środki ochrony roślin sprzętem niesprawnym technicznie lub uchyla się od obowiązku przeprowadzania technicznego badania opryskiwaczy. Podsumowanie Reasumując, nadzorem nad jakością płodów rolnych i jakością żywności, a w tym i jej bezpieczeństwa zajmują się w Polsce 4 instytucje. Oprócz tego wybrane zadania w zakresie nadzoru nad bezpieczeństwem produkowanych płodów rolnych pełni Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa. W nadzór nad jakością i bezpieczeństwem żywności zaangażowane są resorty zdrowia, rolnictwa oraz Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Na uwagę zasługuje więc fakt, że za najważniejsze dla zapewnienia bezpieczeństwa żywności w naszym kraju, środowiska producentów żywności uznały właśnie ustalenie struktury urzędowej kontroli żywności. Obecnie bowiem, zdaniem przedstawicieli Polskiej Federacji Producentów Żywności, zdarza się, że producent żywności podlega jednocześnie kilku kontrolom, co oznacza niepotrzebną stratę czasu i pieniędzy. Federacja ta proponuje zatem stworzenie jednej instytucji kontrolującej jakość i bezpieczeństwo żywności 7 ( inspekcję ds. żywności ). Propozycja powyższa wymagałaby jednak poważnych zmian w systemie polskiego prawa żywnościowego oraz stworzenia w ramach administracji rządowej nowej placówki o wybitnie interdysplinarnym charakterze. 7 M. Białasiewicz: Strategia bezpieczeństwa żywności, BOSS-Rolnictwo, nr 17-18 (640-641), 27.04-4.05.2002 r.