Ocena typu i budowy bydła Aby dokonać wyboru odpowiednio wartościowych zwierząt do chowu, należy je ocenić. Ocena ta bazuje na właściwych cechach budowy zwierzęcia, czyli pokroju. Pokrój jest to zespół cech zewnętrznych organizmu zwierzęcego, które można ocenić za pomocą wzroku lub (pomocniczo) dotyku i pomiarów. Pokrój, zwany również eksterierem, ma duże znaczenie, ponieważ wiele jego elementów jest związanych z budową wewnętrzną - interierem. Na podstawie cech pokrojowych można określić gatunek, płeć, typ użytkowy, rasę, konstytucję i inne cechy. Można również zorientować się wstępnie o stanie zdrowia zwierzęcia i poziomie jego produkcyjności. Każdy gatunek zwierząt charakteryzuje się specyficznymi cechami pokrojowymi. Znane są cechy pokrojowe, które warunkują dobre zdrowie i oczekiwaną produkcyjność zwierzęcia. Można więc wyróżnić zarówno szczególnie pożądane cechy, jak i wady pokrojowe. Ocena pokroju zwierząt jest powszechnie wykorzystywana w prowadzeniu pracy hodowlanej. Dla przykładu, jeżeli koń ma wadliwie zbudowany kręgosłup, to nie jest w stanie osiągać sukcesów jako koń wierzchowy, ponieważ nieskutecznie skacze i biega z większym wysiłkiem. Jeżeli krowa ma niewłaściwie zbudowane wymię, to są trudności w mechanicznym pozyskiwaniu mleka i utrzymaniu dobrego stanu zdrowia zwierzęcia. Jeżeli dodatkowo krowa ta ma wąski zad, to może mieć problemy z porodami. Jeżeli ma iksowate nogi tylne, to powodują one ucisk na wymię, wada ta przyczynia się również do niesprawnego poruszania i szybkiego zwyrodnienia stawów. Do określenia charakterystyki pokrojowej lub oceny pokroju stosuje się podział ciała zwierząt na poszczególne partie: głowa z szyją, tułów lub kłoda (przód, środek tułowia i zad), kończyny. Aby móc ocenić pokrój zwierzęcia, należy znać jego wzorzec pokrojowy, czyli najodpowiedniejszy wygląd poszczególnych partii ciała oraz poprawnie je nazywać. Wady
pokrojowe można identyfikować przez porównanie cech pokrojowych ocenianego zwierzęcia z cechami uznawanymi za najbardziej pożądane. Pokrój krowy Ocena pokroju zwierzęcia dokonywana jest poprzez jego oględziny, które mogą być wsparte wykonaniem pewnych pomiarów. Pomiary, są szczególnie ważne dla oceny cech świadczących o predyspozycjach zwierzęcia do użytkowania mlecznego. Poprawna budowa (pokrój, eksterier) należy do zestawu cech, których doskonalenie jest celem programów hodowli bydła mlecznego. Zainteresowanie hodowców poprawnością budowy wynika z dość ścisłego związku cech budowy z takimi cechami bydła jak jego: długowieczność, zdrowie, przebieg porodu, łatwość obsługi czy w końcu produkcyjność i jakość mleka. Wykorzystanie oceny typu i budowy w pracy hodowlanej Typ i budowa krów i buhajów hodowlanych poddawane są ocenie, której wyniki wykorzystywane są w pracy hodowlanej a szczególnie przy: ocenie wartości hodowlanej buhajów pod względem przekazywania potomstwu cech typu i budowy, doborze buhajów i układaniu planów kojarzeń,
wyborze krów na matki buhajów, selekcji krów w stadach hodowlanych, kwalifikowaniu buhajów do rozrodu, ocenie bydła w czasie wystaw i pokazów, podejmowaniu decyzji o wpisie do ksiąg zarodowych bydła. Dla potrzeb hodowlanych ocenia się przede wszystkim pierwiastki - córki testowanych buhajów, krowy kandydujące na matki buhajów i wszystkie buhaje kwalifikowane do rozrodu. Krowy oceniane są w okresie między 15 a 180 dniem laktacji. Ocenę przeprowadza uprawniony specjalista bezpośrednio w gospodarstwie, w którym utrzymywane są oceniane zwierzęta. Wygląd ocenianego zwierzęcia w czasie oceny odnosi się do wzorca dla danej rasy. Wzorce stanowią element programów genetycznego doskonalenia poszczególnych ras. Programy doskonalenia ras czarno-białej (cb), czerwono-białej (czb), jersey i polskiej czerwonej (pc) podają wzorce rasowe charakterystyczne dla bydła o jednostronnie mlecznym typie użytkowym. Stosowana obecnie ocena typu i budowy bydła składa się z trzech elementów: oceny cech liniowych, ogólnej oceny (w skali 100 punktowej) oraz wykazu wad budowy. Cechy liniowe są to cechy odziedziczalne i posiadające wartość ekonomiczną, które ocenia się liniowo według skali 9-punktowej pomiędzy ich ekstremami biologicznymi. Występowanie ekstremalnych wartości cech i sposób oceniania można prześledzić na rysunkach opisujących postawę tylnych nóg - widok z boku i więzadło środkowe wymienia. Więzadło środkowe może nie być w ogóle zaznaczone i ocena jest wówczas równa 1. Bardzo mocne, głębokie wcięcie, zaczynające się wysoko, blisko górnej krawędzi wymienia, sięgające daleko do przodu i wyraźnie dzielące wymię na lewą i prawą połowę może, przy skrajnym nasileniu opisywanych właściwości, uzyskać ocenę 9. Wymię o tak zaznaczonym więzadle środkowym jest mniej podatne na stany zapalne. Bardzo mocne zaznaczenie więzadła środkowego jest więc korzystne. W wypadku postawy tylnych nóg wartościami ekstremalnymi, czyli rzadko występującymi skrajnymi przypadkami, może być ustawienie pionowe lub podsiebne (szablaste). Postawa pionowa w swej skrajnej postaci oceniana jest na 1 punkt a postawa podsiebna na 9 punktów. Wszystkie pośrednie ustawienia oceniane są
liniowo pomiędzy oceną 1 a 9 w zależności od wielkości kąta tworzonego pomiędzy podudziem a śródstopiem. Oba ekstremalne ustawienia kończyn są niekorzystne i utrudniają krowie poruszanie się. Najkorzystniejsze są pośrednie wartości oceniane na 5 punktów. Celem oceny cech liniowych nie jest wskazanie, czy krowa jest poprawnie czy niepoprawnie zbudowana. Najważniejszym celem tego elementu oceny jest szczegółowe opisanie pojedynczych detali budowy zwierząt. Ocena wartości hodowlanej buhajów (genetycznie uwarunkowanej zdolności do przekazywania określonej cechy potomstwu) w zakresie cech budowy ich córek jest wykorzystywana przez hodowców przy doborze buhajów dla konkretnych krów. Jeśli krowa ma zbyt mocno skątowane stawy skokowe (postawa podsiebna), skojarzenie jej z buhajem, który przekazuje swym córkom zbyt słabe skątowanie, daje szansę na uzyskanie córek o prawidłowym ustawieniu kończyn. Dużą pomocą przy takim planowaniu kojarzeń jest informacja o wartości hodowlanej buhajów, czyli zdolności do przekazywania potomstwu konkretnej cechy, przedstawiana w katalogach w formie diagramów liniowych.
Wartość hodowlana cech typu i budowy po standaryzacji waha się w granicach od 70 do 130. Przeciętna wartość dla cechy jest równa 100. Wielkość odchyleń powyżej lub poniżej tej wartości pozwalają przewidzieć kierunek i intensywność zmian cech budowy potomstwa pochodzącego z zaplanowanego kojarzenia. Diagram liniowy przedstawiony na rysunku wskazuje na dużą zdolność przekazywania przez buhaja na jego córki wielu korzystnych cech pokroju. W szczególności dotyczy to mocnego zaznaczenia więzadła środkowego, dużej szerokości wymienia i wąskiego ustawienia strzyków. Krowy należące do ras mlecznych ocenia się w zakresie 16 cech liniowych, a buhaje w zakresie 9 cech. Wykaz cech liniowych uwzględnianych w ocenie krów ras mlecznych Lp. Określenie cechy Ocena pkt. 1 pkt. 9 1. Wysokość w krzyżu (cm) niska wysoka 2. Głębokość tułowia płytka głęboka 3. Szerokość klatki piersiowej wąska szeroka 4. Ustawienie zadu uniesiony spadzisty 5. Szerokość zadu wąski szeroki 6. Postawa nóg tylnych - widok z boku pionowa podsiebna 7. Racice (wysokość piętki) niska wysoka 8. Postawa nóg tylnych - widok z tyłu iksowate równoległe 9. Zawieszenie przednie wymienia luźne mocne 10. Zawieszenie tylne wymienia niskie wysokie 11. Więzadło środkowe wymienia słabe mocne 12. Położenie wymienia niskie wysokie 13. Szerokość wymienia wąskie szerokie 14. Ustawienie strzyków szerokie wąskie 15. Długość strzyków krótkie długie 16. Charakter mleczny ordynarny szlachetny Ocena ogólna, w odróżnieniu od oceny cech liniowych, uwzględnia budowę całych partii ciała i ich proporcje odnoszone do wielkości zwierzęcia i do ich wzorca rasowego. Ocena dotyczy poszczególnych kategorii" budowy określanych oddzielnie dla krów i buhajów oraz typów użytkowych lub ras. Każda kategoria (cecha) oceniana jest przez selekcjonera w skali od 50 do 100 pkt. Ocena za wymię krowy, u której stwierdzono występowanie przystrzyka, dodatkowego strzyka drożnego lub wymienia koziego, wynosi 50 pkt. i jest
równoznaczna z dyskwalifikacją krowy. Ocena uzyskana za określoną kategorię mnożona jest następnie przez przypisany jej współczynniki wagi. W zestawiono wagi poszczególnych kategorii w zależności od rasy i płci. Cecha Bydło rasy cb i czb Bydło simentalskie krowy buhaje krowy buhaje 1. Kaliber 15% 20% 20% 20% 2. Typ i budowa 15% 20% 15% 25% 3. Nogi i racice 20% 20% 10% 15% 4. Wymię 50% 5. Wygląd ogólny 6. Zad 7. Umięśnienie - - - - - 20% 20% 30% - - 15% - - 25% 25% Według przedstawionego systemu krowa, której wymię selekcjoner ocenił na 80 punktów, ostatecznie uzyskała za tę kategorię ocenę wynoszącą 40 pkt. (80 x 50%). Punkty uzyskane dla poszczególnych kategorii stanowią ocenę wykorzystywaną do szacowania wartości hodowlanej. Suma punktów uzyskanych dla poszczególnych kategorii stanowi ogólną ocenę zwierzęcia. Wartość hodowlana w zakresie oceny ogólnej i oceny poszczególnych kategorii podawana jest w katalogach buhajów w skali od 70 do 130, podobnie jak cechy liniowe. Ocena ta informuje o poprawności budowy ciała i poszczególnych jego partii. Wynik oceny ogólnej, wynoszący 118, jest bardzo wysoki i pozwala oczekiwać bardzo poprawnej, zgodnej ze wzorcem rasowym budowy córek ocenionego buhaja, a szczególnie bardzo poprawnie zbudowanych wymion (ocena 119). Niezależnie od oceny wartości hodowlanej w zakresie budowy ogólnej sama ocena w skali 100-punktowej uzyskana dla poszczególnych kategorii jest wykorzystywana przy podejmowaniu decyzji selekcyjnych, takich jak: wpis buhaja czy krowy do ksiąg bydła zarodowego lub wybór krowy na matkę buhajów. Interpretacja oceny ogólnej Krowy Buhaje Ogólna ocena Interpretacja Ogólna ocena Interpretacja w pkt. oceny w pkt. oceny 50-64 niedostateczna 50-69 niedostateczna
65-69 słaba 70-74 dostateczna 70-74 dostateczna 75-79 dość dobra 75-79 dość dobra 80-84 dobra 80-84 dobra 85-89 bardzo dobra 85-89 bardzo dobra 90 i więcej doskonała 90 i więcej doskonała - - Wady budowy nie są punktowane, ale ich liczba oraz stopień występowania (słabe lub wyraźne) mają wpływ na ocenę ogólną zwierzęcia. Występowanie wad jest jedynie odnotowywane i służy do dokładniejszego opisu ocenianego zwierzęcia. Wady budowy krów na przykładzie rasy simental Wady przodu: Wady środkowej partii ciała Wady grzbietu: Wady zadu: Wady kończyn: Wady wymienia: Krowy simentalskie - ordynarna głowa - szyja zbyt delikatna - rozłupany kłąb - słabo związane barki - płaska klatka piersiowa - przewężenie za łopatkami - obwisły brzuch - podkasany brzuch - łęgowaty - karpiowaty - nierówny grzbiet - guzy biodrowe wyraźnie powyżej linii grzbietu - krótka miednica - wysoka nasada ogona - zapadnięty odbyt - przebudowany zad - beczkowate - postawa francuska - miękka pęcina - zbyt szeroka szpara racicy - nierównomierny rozwój ćwiartek - wymię piętrowe - nieczynna jedna ćwiartka - strzyki niecylindryczne - lejkowata nasada strzyków - strzyki dodatkowe - przystrzyki - dodatkowe strzyki drożne - poprzeczne prze wiązanie wymienia - wymię niewykształcone - wymię kozie - skośne ustawienie strzyków
Ocena pokroju krowy wg Osten-Sacen 2004 1. Wysokość Mierzona jest pomiędzy podłożem, a najwyższym punktem kłębu. 2. Wysokość w krzyżu Mierzona jest pomiędzy podłożem, a najwyższym punktem w krzyżu pomiędzy guzami biodrowymi.
Odległość pomiędzy przednimi nogami. 3. Szerokość klatki piersiowej 4. Tylne nogi z tyłu Ocenia się odległość pomiędzy stawami skokowymi i ustawienie racic (do przodu czy na zewnątrz). Przy obserwacji z tyłu nogi powinny być ustawione pionowo, tzn. stawy skokowe oddalone od siebie, a racice tylko nieznacznie skierowane na zewnątrz. 5. Tylne nogi z boku Ocenia się kąt w stawie skokowym. Tylne nogi krów powinny być prawidłowo spionowane - pożądany kąt w stawie skokowym (patrząc z boku) to 145-155 stopni. Dla znacznej części stad korzystne jest stosowanie buhajów dobrze pionujących nogi, co oznacza ocenę tej cechy na 100 i mniej punktów (słupek wyceny na wykresie liniowym opisującym pokrój skierowany w lewo). Dobre
spionowanie nóg jest szczególnie ważne przy utrzymywaniu krów na twardym, betonowym podłożu. 6. Ustawienie racic Ustawienie racic w stosunku do podłoża. Pożądana jest średnia długość racic, a kąt ustawienia przedniej ściany racicy w stosunku do podłoża powinien wynosić 45-60 stopni, a więc z tendencją do racicy krótszej. Optymalna wysokość tylnej ściany racicy (piętki) to 4-5 cm. 7. Głębokość tułowia Wyraża się długością żeber - im dłuższe i niżej schodzące, tym wyższa ocena.
8. Pochylenie zadu Pochylenie linii przeprowadzonej pomiędzy guzami biodrowymi i wyrostkami kulszowymi. 9. Szerokość zadu Odległość pomiędzy wyrostkami kulszowymi. 10. Kątowość sylwetki Służy do oceny charakteru mlecznego krowy. Kąt ustawienia i odległość pomiędzy żebrami w połączeniu z gładkością kości szkieletu.
11. Zawieszenie przodu wymienia Umocowanie przodu wymienia do ściany brzucha. 12. Zawieszenie tyłu wymienia Odległość pomiędzy kością kulszową a końcem bruzdy wymienia. 13. Położenie wymienia Odległość od spodu wymienia do podłoża. Ocenia się położenie spodu wymienia w stosunku do linii przeprowadzonej na wysokości stawów skokowych.
14. Więzadło środkowe Ocenia się widoczność położenia więzadła środkowego na tylnej ścianie wymienia. 15. Położenie przednich strzyków Umiejscowienie strzyków na przednich ćwiartkach wymienia - ocenia się też odległość dzielącą zakończenia strzyków. Ocenia się długość przednich strzyków. 16. Długość strzyków
W niektórych krajach ocenia się dodatkowo położenie strzyków na tylnych ćwiartkach wymienia - cechę tę wprowadzono 1 września 2004 r. również do wyceny krów mlecznych w Polsce. Prawidłowe położenie strzyków ma wpływ na przebieg doju mechanicznego, w przyszłości będzie wręcz decydować o przydatności krowy do doju przy pomocy automatów udojowych. Poza cechami wymienionymi wyżej i pokazanymi na rysunkach, w Polsce ocenia się również szerokość wymienia - każdy z krajów uczestniczących w międzynarodowym systemie wyceny bydła mlecznego ma pewną swobodę w doborze dodatkowych cech pokrojowych. W Holandii np. w odniesieniu do krów holsztyńsko-fryzyjskich odmiany czerono-białej opisuje się dodatkowo umięśnienie. Wynika to z faktu, że krowy tej odmiany barwnej różnią się od swoich czarno-białych kuzynek nie tylko kolorem umaszczenia, ale także pewnymi cechami budowy i pokroju.