SPIS TREŚCI Wykaz skrótów................................................................... 11 Podziękowania................................................................... 15 Wstęp........................................................................... 17 Rozdział 1. Pojęcie bezpieczeństwa................................................. 21 1.1. Pojęcie bezpieczeństwa i jego ewolucja...................................... 22 1.2. Elementy miękkie i twarde bezpieczeństwa.................................. 26 1.3. Bezpieczeństwo w warunkach zależności.................................... 28 1.4. Bezpieczeństwo w warunkach współzależności.............................. 29 1.5. Bezpieczeństwo jako dobro publiczne...................................... 31 1.6. Bezpieczeństwo jako globalne dobro publiczne.............................. 32 Podsumowanie............................................................... 34 Rozdział 2. Zagrożenia bezpieczeństwa............................................. 36 2.1. Zagrożenia bezpieczeństwa i ich ewolucja.................................. 39 2.2. Zagrożenia symetryczne i asymetryczne.................................... 40 2.3. Percepcja i ocena zagrożeń............................................... 42 2.4. Kategoryzacja państw pod kątem zagrożeń ich bezpieczeństwa................ 43 2.5. Terroryzm jako przykład zagrożenia asymetrycznego......................... 45 Podsumowanie............................................................... 47 Katarzyna Górak-Sosnowska Rozdział 3. Konflikty i ich kategoryzacja............................................ 49 3.1. Definicja konfliktu....................................................... 49 3.2. Źródła konfliktów....................................................... 50 3.2.1. Ideologia....................................................... 51 3.2.2. Władza........................................................ 52 3.2.3. System.......................................................... 53 3.2.4. Zasoby naturalne................................................ 54 3.2.5. Terytorium...................................................... 55 3.3. Kategoryzacja konfliktów................................................. 57 3.3.1. Natężenie konfliktu............................................... 57 3.3.2. Fazy konfliktu................................................... 59 3.3.3. Zaangażowani aktorzy............................................ 63 3.3.4. Rola aktorów zewnętrznych....................................... 64 Jacek Czaputowicz Rozdział 4. Bezpieczeństwo w teoriach stosunków międzynarodowych................. 69 4.1. Bezpieczeństwo według szkoły realistycznej................................. 69 4.1.1. Nurty w ramach realizmu......................................... 71 4.2. Behawiorystyczne wyjaśnienie przyczyn wojen.............................. 74 4.3. Znaczenie broni nuklearnej............................................... 77 4.4. Paradygmat biurokratyczny w dziedzinie bezpieczeństwa...................... 80
6 Bezpieczeństwo międzynarodowe 4.5. Liberalne teorie bezpieczeństwa międzynarodowego.......................... 82 4.5.1. Teoria demokratycznego pokoju................................... 84 4.5.2. Koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego............................. 87 4.6. Bezpieczeństwo w teoriach postpozytywistycznych........................... 90 4.7. Porównanie stosunku do bezpieczeństwa państwa w różnych teoriach (studium przypadku)..................................................... 93 4.8. Studia nad bezpieczeństwem po zakończeniu zimnej wojny.................... 96 4.9. Wpływ globalizacji na bezpieczeństwo...................................... 98 Aleksandra Kisielewska, Joanna Kwiecień Rozdział 5. Struktury instytucjonalne w bezpieczeństwie............................. 102 5.1. Definicja i rola instytucji międzynarodowych (organizacje, reżimy i instytucje międzynarodowe)....................................................... 102 5.2. Liga Narodów i System Narodów Zjednoczonych............................ 106 5.3. Unia Zachodnioeuropejska............................................... 111 5.4. Unia Europejska......................................................... 115 5.4.1. Integracja a bezpieczeństwo....................................... 115 5.4.2. Instytucjonalna struktura funkcjonowanie......................... 116 5.4.3. Zakres działalności............................................... 118 5.5. Organizacja Sojuszu Północnoatlantyckiego (NATO)........................ 119 5.6. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie OBWE................ 126 5.7. Organizacje pozarządowe a bezpieczeństwo................................. 130 Agnieszka Ogrodowska Rozdział 6. Dorobek prawny NATO w XXI w......................................... 134 6.1. Szczyt w Waszyngtonie................................................... 134 6.2. Szczyt w Pradze......................................................... 137 6.3. Szczyt w Istambule....................................................... 139 6.4. Szczyt w Rydze.......................................................... 140 6.5. Szczyt w Bukareszcie..................................................... 141 6.6. Szczyt w Strasburgu/Kehl................................................. 142 6.7. Szczyt w Lizbonie........................................................ 145 Podsumowanie............................................................... 148 Agnieszka Ogrodowska Rozdział 7. Globalne powiązania NATO............................................ 151 7.1. Państwa członkowskie NATO............................................. 151 7.2. Współpraca z krajami nieczłonkowskimi.................................... 154 7.2.1. Rada Partnerstwa Euroatlantyckiego................................ 154 7.2.2. Partnerstwo dla Pokoju........................................... 156 7.2.3. Dialog Śródziemnomorski......................................... 158 7.2.4. Istambulska Inicjatywa Współpracy................................ 160 7.2.5. Status kraju kontaktowego NATO.................................. 161 7.2.6. Szczególny przypadek Rosji, Ukrainy i Gruzji........................ 162 7.2.6.1. Rada NATO-Rosja............................................... 162 7.2.6.2. Komisja NATO-Ukraina.......................................... 165 7.2.6.3. Komisja NATO-Gruzja........................................... 167 Podsumowanie............................................................... 168
Spis treści 7 Agnieszka Ogrodowska Rozdział 8. Relacje NATO z innymi organizacjami................................... 172 8.1. Partnerstwo strategiczne NATO Unia Europejska............................ 172 8.2. NATO i Organizacja Narodów Zjednoczonych............................... 176 8.3. NATO i Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie................. 178 Podsumowanie............................................................... 180 Mariusz Sikora Rozdział 9. Sfera militarna i bezpieczeństwo......................................... 183 9.1. Wielkość sił zbrojnych.................................................... 183 9.2. Ewolucja sił zbrojnych.................................................... 186 9.2.1. Analiza struktury sił zbrojnych..................................... 186 9.2.2. Analiza sposobu funkcjonowania sił zbrojnych....................... 190 9.3. Siły paramilitarne........................................................ 192 9.4. Stacjonowanie wojsk za granicą............................................ 194 9.5. Bazy wojskowe i ich zmieniająca się rola.................................... 196 Joanna Kwiecień Rozdział 10. Wspólnoty Europejskie jako aktor międzynarodowy...................... 199 10.1. Sfera polityczna......................................................... 199 10.2. Sfera ekonomiczna....................................................... 201 10.3. Sfera bezpieczeństwa.................................................... 205 10.3.1. Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa..................... 205 10.3.2. WPBiO jako integralna część WPZiB po wejściu TL.................. 213 10.4. Zagraniczny wymiar polityk wewnętrznych................................. 216 10.4.1. UE wobec zagrożeń terrorystycznych i przestępczości zorganizowanej... 218 10.4.2. Polityka energetyczna i polityka ochrony środowiska................. 218 10.5. Stosunki UE z krajami sąsiedzkimi......................................... 219 10.5.1. Europejska Polityka Sąsiedztwa.................................... 219 10.5.2. Inicjatywa Partnerstwa Wschodniego............................... 222 10.5.3. Unia dla Śródziemnomorza....................................... 224 10.5.4. Pozostałe inicjatywy.............................................. 225 10.6. Polityka UE na rzecz rozwoju.............................................. 226 10.7. Polityka pomocy humanitarnej WE........................................ 228 Podsumowanie............................................................... 230 Małgorzata Grącik-Zajaczkowski Rozdział 11. Suwerenność w warunkach globalizacji................................. 234 11.1. Ewolucja pojęcia suwerenności............................................ 235 11.2. Suwerenność w warunkach globalizacji..................................... 239 11.3. Suwerenność w Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych................... 244 Podsumowanie............................................................... 246 Katarzyna Kalinowska Rozdział 12. Sekwencja włączania się państw do głównego nurtu stosunków międzynarodowych............................................................... 249 12.1. Instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych........................... 249 12.2. Etapy i dziedziny liberalizacji.............................................. 252 12.3. Współpraca międzynarodowa a bezpieczeństwo............................. 257 Podsumowanie............................................................... 259
8 Bezpieczeństwo międzynarodowe Katarzyna Kalinowska Rozdział 13. Regionalizacja i bezpieczeństwo........................................ 260 13.1. Regionalizacja ujęcie definicyjne......................................... 260 13.2. Kryterium geograficzne i instytucjonalne integracji regionalnej................ 261 13.2.1. Kryterium geograficzne poziomy integracji........................ 261 13.2.2. Kryterium instytucjonalne........................................ 264 13.3. Cele regionalizacji....................................................... 269 Podsumowanie............................................................... 272 Piotr Sulkowski Rozdział 14. Państwa upadłe a bezpieczeństwo....................................... 274 14.1. Państwo upadłe interpretacja pojęcia..................................... 274 14.2. Wieloznaczność pojęcia państwa upadłego.................................. 274 14.3. Państwo upadłe próba zdefiniowania pojęcia............................... 275 14.4. Przyczyny pojawienia się państw upadłych na scenie międzynarodowej......... 283 14.5. Indeks państw upadłych wskaźniki....................................... 284 14.6. Państwa upadłe a bezpieczeństwo.......................................... 285 14.7. Status prawny państw upadłych............................................ 287 14.8. Działania na rzecz odbudowy państw upadłych.............................. 288 Szymon Chojnowski Rozdział 15. Wydatki wojskowe.................................................... 292 15.1. Budżety obronne........................................................ 293 15.2. Wydatki obronne na świecie 1989 2009.................................... 293 15.2.1. Kraje rozwinięte a kraje rozwijające się............................. 296 15.2.2. Wpływ kryzysu gospodarczego na budżety obronne................... 299 15.3. Państwa i regiony o największych wydatkach na obronność.................... 298 15.4. Wydatki wojskowe a bogactwa naturalne.................................... 201 15.5. Wydatki wojskowe a wzrost gospodarczy.................................... 302 Podsumowanie............................................................... 303 Katarzyna Królikowska Rozdział 16. Przemysł obronny i jego struktura oraz handel uzbrojeniem............... 306 16.1. Ogólna charakterystyka przemysłu wojskowego.............................. 306 16.2. Międzynarodowy handel uzbrojeniem...................................... 314 16.3. Kontrola transferu technologii podwójnego zastosowania..................... 321 16.4. Międzynarodowa kontrola handlu uzbrojeniem konwencjonalnym............. 325 Podsumowanie............................................................... 328 Małgorzata Wróblewska-Łysik Rozdział 17. Działania diagnostyczne i stabilizacyjne................................. 330 17.1. Wczesne ostrzeganie i zapobieganie konfliktom zbrojnym..................... 330 17.2. Koalicyjność i bezpieczeństwo............................................. 336 17.3. Interwencje zbrojne...................................................... 341 17.4. Operacje pokojowe...................................................... 344 17.5. Pomoc humanitarna..................................................... 349 17.6. Transformacja pokonfliktowa............................................. 352
Spis treści 9 Rozdział 18. Amerykański system obrony antyrakietowej i kraje Europy Środkowej i Wschodniej..................................................................... 357 18.1. Ewolucja układu między amerykańskim i radzieckim/rosyjskim systemem antybalistycznym........................................................ 357 18.2. Ewolucja systemu antybalistycznego USA................................... 358 18.3. Skutki przyjęcia nowych rozwiązań antybalistycznych przez USA.............. 362 18.4. Obrona przeciwrakietowa w Europie Środkowej i Wschodniej................. 363 18.5. Słabości amerykańskiego systemu obrony antyrakietowej..................... 365 Podsumowanie............................................................... 365 Marek Leszczyński Rozdział 19. Bezpieczeństwo społeczne............................................. 367 Rozdział 20. Bezpieczeństwo finansowe............................................. 375 20.1. Ryzyko finansowe definicja pojęcia....................................... 376 20.2. Sfery ryzyka finansowego................................................. 377 20.3. Ujęcie historyczne....................................................... 379 20.4. Współczesne zagrożenia.................................................. 380 20.5. Kurs waluty rezerw...................................................... 381 20.6. Dewaluacja narodowej waluty............................................. 385 20.7. Zadłużenie zewnętrzne.................................................. 386 20.8. Zadłużenie wewnętrzne.................................................. 387 20.9. Wielkość deficytu na rachunku bieżącym................................... 388 20.10. Jakość przepisów prawnych, sprawność instytucji bankowych.................. 390 20.11. Rachunkowość.......................................................... 391 20.12. Narodowe giełdy........................................................ 391 20.13. Bezpieczeństwo socjalne i bezpieczeństwo finansowe......................... 392 Podsumowanie............................................................... 394 Rozdział 21. Bezpieczeństwo energetyczne.......................................... 396 21.1. Źródła energii.......................................................... 400 21.2. Podaż i popyt na światowym rynku energii.................................. 402 21.2.1. Ropa naftowa.................................................... 402 21.2.2. Gaz ziemny..................................................... 403 21.2.3. Węgiel.......................................................... 404 21.2.4. Energia jądrowa................................................. 405 21.2.5. Odnawialne źródła energii........................................ 406 21.3. Wyczerpywanie się rezerw................................................ 407 21.4. Energochłonność gospodarki.............................................. 412 21.5. Polityka bezpieczeństwa energetycznego i jej instrumenty..................... 413 21.5.1. Samowystarczalność.............................................. 414 21.5.2. Współpraca międzynarodowa i jej sfery............................. 416 21.5.3. Współpraca w ramach UE......................................... 417 21.5.4. Współpraca UE-Rosja............................................ 418 21.5.5. Współpraca USA-Rosja........................................... 421 21.5.6. Współpraca UE inne kierunki.................................... 423 Podsumowanie............................................................... 424
10 Bezpieczeństwo międzynarodowe Paulina Legutko-Kobus, Ewa Jastrzębska Rozdział 22. Bezpieczeństwo a ochrona środowiska przyrodniczego................... 427 22.1. Podstawowe definicje.................................................... 427 22.2. Bezpieczeństwo ekologiczne w prawie międzynarodowym..................... 430 22.3. Elementy bezpieczeństwa ekologicznego................................... 431 22.4. Wybrane zagrożenia ekologiczne.......................................... 432 22.4.1. Zanieczyszczenia powietrza i zmiany klimatyczne.................... 433 22.4.2. Zanieczyszczenia wody........................................... 437 22.4.3. Zagrożenia lasów................................................ 444 22.4.4. Utrata bioróżnorodności......................................... 446 22.4.5. Kurczenie się areału rolniczego.................................... 447 22.4.6. Odpady......................................................... 448 22.4.7. Ekoterroryzm................................................... 450 Podsumowanie............................................................... 451 Małgorzata Wróblewska-Łysik Rozdział 23. Bezpieczeństwo żywnościowe i bezpieczeństwo żywności................. 453 23.1. Bezpieczeństwo żywnościowe definicje.................................... 453 23.2. Zagrożenia dla bezpieczeństwa żywnościowego.............................. 453 23.3. Organizacje międzynarodowe wobec problemu głodu i niedożywienia.......... 456 23.4. Bezpieczeństwo żywności................................................. 458 23.5. Kodeks Żywnościowy (Codex Alimentarius)................................. 461 23.6. Bezpieczeństwo żywności w Unii Europejskiej............................... 462 23.7. Bezpieczeństwo żywności w Polsce......................................... 463 Zakończenie..................................................................... 465