Siły Zbrojne RP elementem systemu bezpieczeństwa narodowego i przedmiotem badań naukowych

Prof. nzw. dr hab. Zbigniew Groszek Artykuł w monografii Bezpieczeństwo dyscyplina w obszarze nauk społecznych red. M. Kucharski, Studia i Monografie nr 35, Łódź Warszawa 2012, ss. 158-176. Siły Zbrojne RP elementem systemu bezpieczeństwa narodowego i przedmiotem badań naukowych Na wstępie, chcę przedstawić dwie tezy, będące odpowiedzią na dwa problemy związane z tematem mego referatu: Jaka jest rola, miejsce i zadania Sił Zbrojnych RP w systemie bezpieczeństwa narodowego? oraz Czy Sił Zbrojnych RP są przedmiotem badań tylko nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności?. Teza 1. Siły Zbrojne RP są zasadniczym elementem sytemu bezpieczeństwa narodowego. Ich znaczenie w tym systemie wzrasta wraz ze wzrostem zagrożeń bezpieczeństwa państwa i jego obywateli. Najważniejszą rolę odgrywają w systemie obronności państwa przed zagrożeniami militarnymi są jego podstawowym elementem. Nie mniej istotną, wspierającą rolę odgrywają w systemie ochrony państwa przed zagrożeniami niemilitarnymi. W każdym stanie bezpieczeństwa, czy gotowości obronnej państwa mają szereg istotnych misji do wypełnienia i zadań do zrealizowania. Teza 2. Siły zbroje, będąc: grupą społeczną, wyróżniającą się szczególnymi właściwościami, gwarantem politycznego porządku, narzędziem umożliwiającym prowadzenie wojen, instrumentem, który stabilizuje lub destabilizuje układ stosunków międzynarodowych, organem wyposażonym w sprzęt i uzbrojenie, wymagające najbardziej zaawansowanych technologii, pochłaniającym olbrzymie nakłady finansowe, mając swoją przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, są przedmiotem badań nie tylko nauk o bezpieczeństwie i nauk o obronności, ale także wielu innych dziedzin i dyscyplin naukowych. W odniesieniu do pierwszej z przedstawionych tez, przypomnę, że system bezpieczeństwa narodowego jest tym elementem w państwie, który ma chronić żywotne 1

interesy narodowe, dotyczące istnienia i przetrwania państwa i narodu oraz interesy pożądane, związane z jakością tego istnienia i trwania 1 System bezpieczeństwa narodowego, w literaturze tego przedmiotu badań, jest określany i definiowany w różny sposób. Dla porównania przytoczę definicję opracowaną w Akademii Obrony Narodowej, definicję, a raczej określenie, zamieszczone w Strategii bezpieczeństwa narodowego RP z 2007 roku oraz definicję przyjmowaną przez zespół powołany przez Prezydenta RP, w czerwcu 2010 roku, do przeprowadzenia strategicznego przeglądu bezpieczeństwa narodowego 2. W słowniku terminów dotyczących bezpieczeństwa narodowego, opracowanym przez pracowników naukowych AON, system bezpieczeństwa państwa definiowany jest jako skoordynowany wewnętrznie zbiór elementów organizacyjnych, ludzkich i materiałowych, ukierunkowanych na przeciwdziałanie wszelkim zagrożeniom państwa, a w szczególności politycznym, gospodarczym, psychospołecznym, ekologicznym i militarnym. 3 Jest to definicja bardzo ogólna, niepełna, gdyż odnosi się tylko do wybranych zagrożeń bezpieczeństwa, która, jak wynika z jej treści, powstała przez analogie do ogólnej definicji systemu. W Strategii bezpieczeństwa narodowego RP z 2007 roku wskazuje się tylko, jakie elementy tworzą system bezpieczeństwa narodowego i jakie jest ich przeznaczenie. Są to wszystkie odpowiedzialne za bezpieczeństwo, w świetle Konstytucji RP i właściwych ustaw, organy oraz instytucje należące do władz ustawodawczych, wykonawczych i sądowniczych, w tym Parlament, Prezydent RP, Rada Ministrów i centralne organy administracji rządowej. Ważnymi jego elementami są siły zbrojne oraz służby i instytucje rządowe zobowiązane do zapobiegania i przeciwdziałania zagrożeniom zewnętrznym, zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, prowadzenia działań ratowniczych oraz ochrony ludności i mienia w sytuacjach nadzwyczajnych, a także - w zakresie przewidzianym w Konstytucji RP i właściwych ustawach - władze samorządowe oraz inne podmioty prawne, w tym przedsiębiorcy tworzący potencjał 1 Wykaz głównych kategorii pojęciowych przyjętych na potrzeby przeprowadzenia strategicznego przeglądu bezpieczeństwa narodowego, strona internetowa Biura Bezpieczeństwa Narodowego, http://www.bbn.gov.pl/palm/pl/577/2630/zaktualizowano_10_stycznia_2011_r.html, [dostęp: listopad 2011]. 2 Strategiczny przegląd bezpieczeństwa narodowego przedsięwzięcie studyjne (analityczno-koncepcyjne) mające na celu ustalenie wiarygodnej (uzasadnionej i udokumentowanej) wszechstronnej wiedzy o stanie i perspektywach bezpieczeństwa narodowego oraz opracowanie rekomendacji dla najwyższych władz państwa w zakresie strategicznego kierowania tym bezpieczeństwem. W swej treści obejmuje: diagnozę państwa jako podmiotu bezpieczeństwa narodowego, w tym identyfikację jego interesów narodowych i celów strategicznych; prognozę kształtowania się środowiska (warunków) strategicznego; projekcję możliwych i pożądanych opcji strategii operacyjnej oraz strategii preparacyjnej. Tamże. 3 Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2002, s.141. 2

przemysłowo-obronny. 4 W tym dokumencie wymienia się również podsystemy systemu bezpieczeństwa narodowego podsystem kierowania bezpieczeństwem narodowym i podsystemy wykonawcze oraz określa ich skład i zadania. W mojej ocenie, istotę systemu bezpieczeństwa narodowego najlepiej określa definicja przyjęta przez zespół powołany do przeprowadzenia strategicznego przeglądu bezpieczeństwa narodowego. Z definicji tej wynika, że system bezpieczeństwa narodowego (bezpieczeństwa państwa) to całość sił (podmiotów), środków i zasobów przeznaczonych przez państwo do realizacji zadań w dziedzinie bezpieczeństwa, odpowiednio do tych zadań zorganizowana (w podsystemy i ogniwa), utrzymywana i przygotowywana. Składa się z podsystemu (systemu) kierowania i szeregu podsystemów (systemów) wykonawczych. 5 W podobnie zróżnicowany sposób, w publikacjach dotyczących bezpieczeństwa narodowego, wyjaśniana jest istota, skład oraz zadania podsystemów kierowania i wykonawczych systemu bezpieczeństwa narodowego. S. Koziej, w publikacji Miedzy piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku, wyjaśnia czym jest kierowanie bezpieczeństwem narodowym, jaki jest jego cel oraz jakie organy biorą w nim udział, stanowiąc podsystem kierowania bezpieczeństwem narodowych. Cytuję Kierowanie bezpieczeństwem narodowym to praktyczny wyraz realizacji polityki bezpieczeństwa państwa. Zapewnianie bezpieczeństwa obywateli, społeczności lokalnych i wreszcie całego narodu to niewątpliwie jedna z podstawowych funkcji wszystkich organów władzy i administracji publicznej (rządowej i samorządowej). Obejmuje działalność tych organów mającą na celu przygotowanie i bieżące utrzymywanie systemu bezpieczeństwa narodowego (bezpieczeństwa państwa) oraz kierowanie jego funkcjonowaniem w czasie kryzysu i wojny. Całość organów władzy i administracji odpowiedzialnych za realizację zadań bezpieczeństwa państwa, powiązanych informacyjnie i pozostających w ustanowionych prawnie relacjach kompetencyjnych, wraz z ich aparatem pomocniczym (administracyjnym, sztabowym, organizacyjnym) oraz niezbędną infrastrukturą, stanowi system kierowania (zarządzania) bezpieczeństwem narodowym 6. Identyfikując podsystemy wykonawcze systemu bezpieczeństwa narodowego, S. Koziej, w swoich publikacjach internetowych, dzieli je na dwa rodzaje sił: siły wyspecjalizowane w 4 Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007, s. 22 5 Wykaz głównych kategorii pojęciowych przyjętych na potrzeby przeprowadzenia strategicznego przeglądu bezpieczeństwa narodowego, strona internetowa Biura Bezpieczeństwa Narodowego, http://www.bbn.gov.pl/palm/pl/577/2630/zaktualizowano_10_stycznia_2011_r.html, [dostęp: listopad 2011]. 6 S. Koziej, Miedzy piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2006, s. 281. 3

sprawach bezpieczeństwa i siły ogólne. Do pierwszych zalicza dyplomację, siły zbrojne, wywiad, kontrwywiad, policję, straż pożarną, straż graniczną itp., a do sił ogólnych (wsparcia) podmioty gospodarcze, informacyjne i społeczne 7. Szerzej, ze szczegółowym wskazaniem wykonawców, lecz w sposób mało klarowny, szczególnie w odniesieniu do podsystemów wykonawczych, istotę podsystemu kierowania bezpieczeństwem narodowym i podsystemów wykonawczych określono w Strategii bezpieczeństwa narodowego z 2007 roku, w której wskazano ich strukturę, zadania i realizowane przedsięwzięcia. Według tego dokumentu podsystem kierowania bezpieczeństwem narodowym tworzą organy władzy publicznej i kierownicy jednostek organizacyjnych, które wykonują zadania związane z bezpieczeństwem narodowym oraz organy dowodzenia Sił Zbrojnych RP. Szczególna rola w kierowaniu bezpieczeństwem narodowym przypada Parlamentowi, Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej i Radzie Ministrów. Naczelnym zadaniem podsystemu kierowania jest zapewnienie ciągłości podejmowania decyzji i działań w celu utrzymania bezpieczeństwa narodowego. Podsystem kierowania bezpieczeństwem narodowym realizuje ponadto przedsięwzięcia związane z monitorowaniem źródeł, rodzajów, kierunków i skali zagrożeń; zapobieganiem powstawaniu zagrożeń bezpieczeństwa narodowego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz poza jej granicami; zapobieganiem skutkom tych zagrożeń oraz ich usuwaniem, a także kierowaniem obroną narodową. 8 Podsystemy wykonawcze tworzą siły i środki pozostające we właściwościach ministrów kierujących działami administracji rządowej, centralnych organów administracji rządowej, wojewodów, organów samorządu terytorialnego oraz innych podmiotów odpowiedzialnych za realizację ustawowo określonych zadań w zakresie bezpieczeństwa narodowego. Podstawowym zadaniem podsystemów wykonawczych jest wczesne rozpoznawanie wyzwań i zapobieganie zagrożeniom bezpieczeństwa kraju, a w razie ich wystąpienia - przeciwdziałanie negatywnym następstwom. Równie istotnym zadaniem tych służb jest zwiększanie potencjału państwa i jego zdolności do realizacji interesów narodowych. 9 Do podsystemów wykonawczych zaliczono 21 różnego rodzajów sił i dziedzin działalności państwa, ze wskazaniem ich kierunków transformacji, lecz bez ich merytorycznego podziału, czy też przydziału do funkcjonujących w systemie bezpieczeństwa 7 S. Koziej, Zarządzanie kryzysowe a kierowanie bezpieczeństwem narodowym, slajdy do wykładu, listopad 2009, www.koziej.pl. 8 Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2007, s. 22. 9 Tamże, s. 23. 4

narodowego, podsystemów ochrony, czy obronności państwa. Są to: sprawy zagraniczne; obrona narodowa; służby specjalne; administracja publiczna i sprawy wewnętrzne; informatyzacja i telekomunikacja; sprawiedliwość; gospodarka; gospodarka morska; budżet i finanse publiczne; Skarb Państwa; transport; budownictwo; gospodarka przestrzenna i mieszkaniowa; rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne; rozwój regionalny; praca, zabezpieczenie społeczne i sprawy rodziny; zdrowie; nauka i szkolnictwo wyższe; oświata i wychowanie; kultura i ochrona dziedzictwa narodowego; środowisko; terenowe organy administracji rządowej i organy samorządu terytorialnego. 10 Szerzej, w porównaniu do wyżej przedstawionych definicji podsystemu kierowania bezpieczeństwem narodowym, podsystem ten został zdefiniowany przez zespół prowadzący strategiczny przegląd bezpieczeństwa narodowego, który w proponowanej definicji uwzględnił procedury funkcjonowania tego podsystemu oraz jego infrastrukturę, Według tej definicji system (podsystem) kierowania bezpieczeństwem narodowym (bezpieczeństwem państwa) to część systemu bezpieczeństwa narodowego przeznaczona do kierowania jego funkcjonowaniem, obejmująca organy władzy publicznej i kierowników jednostek organizacyjnych, które wykonują zadania związane z bezpieczeństwem narodowym (w tym organy dowodzenia Sił Zbrojnych RP), wraz z organami doradczymi i aparatem administracyjnym (sztabowym) oraz procedurami funkcjonowania i infrastrukturą (stanowiska i centra kierowania oraz zarządzania, system łączności). 11 Natomiast, pewnego rodzaju zastrzeżenia i refleksje wywołują treści nowatorskiej definicji, przyjętej przez ten zespół, określające istotę podsystemów wykonawczych. W tej definicji w skład podsystemów wykonawczych systemu bezpieczeństwa narodowego (bezpieczeństwa państwa) wchodzą siły i środki przewidziane do realizacji ustawowo określonych zadań w dziedzinie bezpieczeństwa pozostające w dyspozycji organów kierowania bezpieczeństwem. Stosownie do głównych dziedzin bezpieczeństwa można je zagregować w trzy podsystemy: podsystem obronności państwa (obrony narodowej, bezpieczeństwa militarnego) 12 ; podsystem ochrony państwa (ludności, instytucji, zasobów i infrastruktury 10 Tamże, s. 23-36 11 Wykaz głównych kategorii pojęciowych przyjętych na potrzeby przeprowadzenia strategicznego przeglądu bezpieczeństwa narodowego, strona internetowa Biura Bezpieczeństwa Narodowego, http://www.bbn.gov.pl/palm/pl/577/2630/zaktualizowano_10_stycznia_2011_r.html, [dostęp: listopad 2011]. 12 System (podsystem) obronności państwa (obrony narodowej) część systemu bezpieczeństwa narodowego (bezpieczeństwa państwa) przeznaczona do wykorzystywania szans, podejmowania wyzwań, redukowania ryzyk i przeciwdziałania (zapobiegania i przeciwstawiania się) zewnętrznym zagrożeniom o charakterze politycznomilitarnym. Obejmuje ogniwa kierowania oraz ogniwa wykonawcze: militarne i niemilitarne (w tym ochrony i wsparcia).. Tamże. 5

innymi słowy: podsystem bezpieczeństwa cywilnego, niemilitarnego) 13 ; podsystem bezpieczeństwa ekonomiczno-kulturowego (w tym ogniwa wsparcia bezpieczeństwa) 14. O ile agregacja sił i środków w podsystemy: obronności państwa i ochrony państwa nie budzi zastrzeżeń, to wyodrębnienie podsystemu bezpieczeństwa ekonomiczno-kulturowego, w mojej ocenie, jest co najmniej zastanawiające. Dlaczego miałby to być osobny podsystem, skoro w podsystemach obronności państwa i ochrony państwa są już tego rodzaju elementy. Na przykład w systemie obronności państwa, w jego podsystemie pozamilitarnym, występują ogniwa ochronne, informacyjne i gospodarczo-ochronne. Ponadto, jeżeli za kryterium agregowania sił i środków przewidzianych do realizacji zadań w systemie bezpieczeństwa przyjęto dziedziny bezpieczeństwa, to dlaczego nie utworzono podsystemu bezpieczeństwa politycznego, społecznego, czy tak istotnego obecnie bezpieczeństwa informacyjnego. 13 System (podsystem) ochrony państwa (ludności, instytucji, zasobów i infrastruktury) część systemu bezpieczeństwa narodowego (bezpieczeństwa państwa) przeznaczona do wykorzystywania szans, podejmowania wyzwań, redukowania ryzyk i przeciwdziałania (zapobiegania i przeciwstawiania się) zewnętrznym i wewnętrznym zagrożeniom cywilnym (o charakterze niemilitarnym). Obejmuje ogniwa kierowania oraz ogniwa wykonawcze: ochronne i wsparcia (w tym militarne i niemilitarne). Tamże. 14 System (podsystem) bezpieczeństwa ekonomiczno-kulturowego (w tym ogniwa wsparcia bezpieczeństwa) część systemu bezpieczeństwa narodowego przeznaczona do wykorzystywania szans, podejmowania wyzwań, redukowania ryzyk i przeciwdziałania (zapobiegania i przeciwstawiania się) zewnętrznym i wewnętrznym zagrożeniom ekonomiczno-kulturowym. Obejmuje ogniwa kierowania oraz ogniwa wykonawcze (w tym ogniwa wsparcia bezpieczeństwa państwa, przeznaczone do społecznego, gospodarczego, kulturowego i innego zasilania jego funkcjonowania). Tamże. 6

Rys. 1. Komponenty systemu bezpieczeństwa narodowego Źródło: opracowanie własne. Jak już zaznaczyłem, Siły Zbrojne RP są podstawowym elementem systemu obronności państwa, przeznaczonym do skutecznej realizacji polityki bezpieczeństwa i obronnej. System obronności jest częścią składową - podsystemem systemu bezpieczeństwa narodowego (patrz rys.1). Został powołany dla przeciwstawienia się wszelkim zagrożeniom żywotnych interesów narodowych. Jest zintegrowany z sojuszniczym systemem bezpieczeństwa poprzez wspólne procedury działania w sytuacjach kryzysowych i w czasie wojny oraz udział w sojuszniczym planowaniu obronnym. Stanowi on skoordynowany zbiór elementów kierowania i elementów wykonawczych, a także realizowanych przez nie funkcji i procesów oraz zachodzących między nimi relacji. Tworzą go wszystkie siły i środki przeznaczone do realizacji zadań obronnych, odpowiednio do tych zadań zorganizowane, utrzymywane i przygotowywane. Organizacja i funkcjonowanie tego systemu oparte są na przepisach prawa powszechnie obowiązującego, a także na postanowieniach wynikających z umów i traktatów międzynarodowych, których Polska jest stroną. Składa się z trzech podsystemów: podsystemu kierowania obronnością państwa utworzonego z organów władzy i administracji publicznej wraz z obsługującymi urzędami i niezbędną infrastrukturą oraz organów dowodzenia Sił Zbrojnych RP; 7

podsystemu niemilitarnego utworzonego ze struktur wykonawczych administracji publicznej, przedsiębiorców oraz innych jednostek organizacyjnych; podsystemu militarnego utworzonego z Sił Zbrojnych RP 15. Z powyższej definicji wynika, że Siły Zbrojne RP odgrywają istotną rolę w dwóch podsystemach systemu obronności państwa ich organy dowodzenia wchodzą w skład podsystemu kierowania obronnością oraz są podstawowym podsystemem wykonawczym tego systemu. Siły Zbrojne RP, biorąc pod uwagę ocenę zagrożeń bezpieczeństwa państwa oraz cele strategiczne w dziedzinie obronności, powinny utrzymywać gotowość do realizacji trzech rodzajów misji: zagwarantowanie obrony państwa i przeciwstawienie się agresji; udział w procesie stabilizacji sytuacji międzynarodowej oraz w operacjach reagowania kryzysowego i humanitarnych; wspieranie bezpieczeństwa wewnętrznego i pomoc społeczeństwu. Wypełniając misję zapewnienia zdolności państwa do obrony i przeciwstawienia się agresji w ramach zobowiązań sojuszniczych, Siły Zbrojne RP utrzymują gotowość do realizacji takich zadań, jak: obroną i ochroną nienaruszalności granic RP; udział w działaniach antyterrorystycznych w kraju i poza nim; udział w rozwiązywaniu lokalnego lub regionalnego konfliktu zbrojnego na obszarze odpowiedzialności NATO lub poza nim; udział w operacji obronnej poza obszarem kraju odpowiednio do zobowiązań sojuszniczych w ramach artykułu 5 Traktatu Północnoatlantyckiego; prowadzenie strategicznej operacji obronnej na terytorium RP. Udział w procesie stabilizacji sytuacji międzynarodowej oraz w operacjach reagowania kryzysowego i humanitarnych wymaga utrzymywania przez Siły Zbrojne RP sił i zdolności do: udziału w operacjach pokojowych i reagowania kryzysowego prowadzonych przez NATO, UE, ONZ oraz innych operacjach wynikających z porozumień międzynarodowych; udziału w operacjach humanitarnych prowadzonych przez organizacje międzynarodowe, rządowe i inne; współpracy wojskowej w zakresie rozwoju i stosowania środków budowy zaufania i bezpieczeństwa. 15 Strategia Obronności Rzeczypospolitej Polskiej. Strategia sektorowa do Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, MON, Warszawa 2009, s.12. 8

W celu wypełnienia misji związanej ze wspieraniem bezpieczeństwa wewnętrznego i pomocy społeczeństwu Siły Zbrojne RP utrzymują zdolność do realizacji zadań polegających na: monitorowaniu i ochronie przestrzeni powietrznej oraz wsparciu ochrony granicy lądowej i wód terytorialnych; prowadzeniu działalności rozpoznawczej i wywiadowczej; monitorowaniu skażeń promieniotwórczych, chemicznych i biologicznych na terytorium kraju; oczyszczaniu terenu z materiałów wybuchowych i przedmiotów niebezpiecznych pochodzenia wojskowego; prowadzeniu działań poszukiwawczo-ratowniczych; pomocy władzom państwowym, administracji publicznej oraz społeczeństwu w reagowaniu na zagrożenia 16. Warunki prowadzenia działań, obecnie i w przyszłości, narzucają konieczność posiadania przez Siły Zbrojne RP, niezbędnych zdolności operacyjnych, które powinny zapewnić: w czasie pokoju integralność terytorialną oraz nienaruszalność granic, a także ochronę i obronę przestrzeni powietrznej kraju, stanowiące bezwzględny priorytet; sprawne przejście do realizacji zadań w wypadku konfliktu zbrojnego; możliwość zaangażowania w operacje międzynarodowe zgodnie z podjętymi zobowiązaniami; w razie konfliktu zbrojnego o małej skali obronę państwa utrzymywanym w czasie pokoju potencjałem obronnym, na jednym kierunku operacyjnym; w razie konfliktu zbrojnego o dużej skali rozwinięcie strategiczne całości sił i utrzymanie strategicznie ważnych obszarów państwa, przyjęcie na terytorium państwa Sojuszniczych Sił Wzmocnienia i udział w strategicznej sojuszniczej operacji obronnej w celu stworzenia warunków do politycznego rozwiązania konfliktu zgodnie z polską racją stanu. Ponadto, Siły Zbrojne RP utrzymują niezbędny potencjał sił wyspecjalizowanych do prowadzenia działań antyterrorystycznych, przeciwdziałania asymetrycznym i niemilitarnym zagrożeniom oraz zadań realizowanych w sytuacjach kryzysowych w ramach wsparcia działań władz cywilnych 17. 16 Tamże, s.16. 17 Tamże, s. 17. 9

Rys. 2. Miejsce Sił Zbrojnych RP w systemie bezpieczeństwa narodowego Źródło: opracowanie własne. Powyższe zadania i wymagania wskazują, jak ważną rolę spełniają Siły Zbrojne RP w systemie bezpieczeństwa narodowego. Ich elementy funkcjonują w każdym niemalże podsystemie tego systemu, w każdym stanie bezpieczeństwa państwa pokoju, kryzysu czy wojny. W podsystemie kierowania bezpieczeństwem narodowym organy dowodzenia Sił Zbrojnych RP funkcjonują w sytuacjach zagrożeń niemilitarnych w zarządzaniu kryzysowym, natomiast w sytuacjach zagrożeń militarnych w kierowaniu obronnością we wszystkich stanach gotowości obronnej państwa. W podsystemach wykonawczych, w tym w podsystemie (systemie) obronności pełnią pierwszoplanową rolę obrońcy przed zagrożeniami zewnętrznymi, W podsystemie ochrony państwa, w jego podstawowym elemencie, jakim jest system ratowniczy, są zasadniczym elementem wykonawczym w zakresie poszukiwania i ratownictwa na lądzie i morzu. Pełnią również ważną funkcję w zakresie ostrzegania i alarmowania, uprzedzając o różnego rodzaju zagrożeniach. W sytuacjach katastrof naturalnych, czy wywołanych przez człowieka o dużej skali, gdy siły przeznaczone do ich likwidacji nie są w stanie sobie poradzić, siły zbrojne podążają im z pomocą ewakuując ludność z zagrożonych terenów, ochraniając ich mienie i ważne obiekty, gasząc pożary, umacniając wały przeciwpowodziowe, czy likwidując zapory lodowe na rzekach. W sytuacjach wyjątkowych, 10

gdy siły odpowiedzialne za porządek i bezpieczeństwo publiczne są niewystarczające, do ich wzmocnienia mogą być użyte jednostki sił zbrojnych (patrz rys. 2). Aby wypełnić przypisane im role i funkcje, wykonać postawione zadania, Siły Zbrojne RP muszą dysponować odpowiednimi zdolnościami operacyjnymi, które wyrażają się właściwym poziomem wyszkolenia dowództw i sztabów oraz żołnierzy w jednostkach wojskowych, potrzebną ilością i jakością sprzętu bojowego, wystarczającym zabezpieczeniem logistycznym oraz niezbędną infrastrukturą. Nasuwa się pytanie, czy Siły Zbrojne RP dysponują takimi zdolnościami operacyjnymi. Odpowiedz na to pytanie można uzyskać poprzez ocenę ich realnej działalności w prowadzonych operacjach poza terytorium kraju, szczególnie w operacjach reagowania kryzysowego prowadzonych przez NATO i UE, czy też na terytorium kraju podczas likwidacji skutków klęsk żywiołowych. Zdolności te określa się również podczas ćwiczeń o zasięgu narodowych lub sojuszniczym. Ocenę zdolności operacyjnych i funkcjonowania naszych sił zbrojnych prowadzą wyspecjalizowane komórki sztabowe i ośrodki badawcze, które uzyskane wyniki badań przedstawiają w różnego rodzaju raportach i sprawozdaniach. Są zatem, siły zbrojne przedmiotem badań naukowych. W tym momencie przejdę do uzasadnienia drugiej z tez przedstawionych na wstępie tego referatu. Siły zbrojne jako specyficzna zbiorowość społeczna były i są przedmiotem zainteresowania badaczy wielu dyscyplin naukowych, takich jak filozofia, historia, politologia, socjologia, psychologia, ekonomia, nauki techniczne i innych. Zainteresowania te wynikają za szczególnej roli wojska w państwie i społeczeństwie oraz pełnionych przez nie funkcji. Wojsko, z racji swojej złożoności jest interdyscyplinarnym przedmiotem badań. Musi być badane i analizowane z punktu widzenia różnych nauk. W siłach zbrojnych służą i pracują konkretni ludzie, żołnierze i pracownicy wojska, o określonej wiedzy, umiejętnościach, zdolnościach, aspiracjach, potrzebach, systemie wartości, charakterze, zawodzie, płci itp. Z tego względu są przedmiotem badań psychologii, zajmującej się procesami psychofizycznymi jednostek ludzkich. Siły zbrojne są instytucją, zbiorowością, grupą tworzącą swoiste środowisko społeczne, kulturotwórcze i wychowawcze. Są grupą społeczną o strukturze hierarchicznej, o własnym systemie uwarstwienia z określonym systemem władzy i zależności, o zróżnicowanym charakterze stosunków wewnętrznych. Zagadnienia wpływu tych grup i relacji miedzy nimi na proces realizowania indywidualnych i zbiorowych celów wojskowych są przedmiotem 11

zainteresowania socjologii. Służba w wojsku wymaga właściwego przygotowania specjalistycznego, w tym znajomości i umiejętności obsługi nowoczesnego sprzętu bojowego, dowodzenia i kierowania ludźmi. Problematyka przygotowania kandydatów na żołnierzy zawodowych, szkolenia i wychowania żołnierzy zawodowych i rezerwistów w jednostkach wojskowych, stanowi przedmiot badań pedagogiki. Siły zbrojne mają swoją długą historię. Doświadczenia z minionych wojen i konfliktów zbrojnych są nieodłącznym elementem procesu szkolenia i wychowania wojskowego. Proces wychowawczy w wojsku oparty jest między innymi o tradycje orężne i narodowe. Tą dziedziną wiedzy zajmuje się historia. Państwo łoży na obronność, w tym na siły zbrojne, znaczącą część swojego budżetu. Problematyką gospodarowania zasobami materiałowymi i finansowymi przeznaczanymi na obronę państwa, badaniem budżetów wojskowych, ekonomicznymi skutkami wydatków wojskowych oraz ich efektywnością, zajmuje się ekonomia. Żołnierze pełniący służbę wojskową muszą przestrzegać określonych zasad, regulaminów, charakteryzować się określoną postawą moralną. Wiążą się to z zachowaniem podmiotowości każdego żołnierza, jego indywidualności i przestrzegania praw obywatelskich, bez względu na stopień i stanowisko. Tą dziedziną funkcjonowania sił zbrojnych zajmuje się etyka. Siły zbrojne, to siły i środki wydzielone przez państwo do zabezpieczenia jego interesów i prowadzenia walki zbrojnej, ujęte w całość organizacyjną składającą się z różnych pod względem rodzaju i wielkości wojskowych jednostek i związków. W aspekcie politycznospołecznym siły zbrojne stanowią jeden z podstawowych elementów każdego aparatu państwowego. Spełniając określone funkcje polityczno-społeczne, są ściśle związane z ustrojem danego państwa. Ta problematyka jest domeną politologii 18. Jednym z czynników determinujących zdolności operacyjne sił zbrojnych jest ilość, a przede wszystkim jakość sprzętu bojowego i uzbrojenia będącego na ich wyposażeniu. Warunki eksploatacji tego sprzętu i uzbrojenia, ich walory i efektywność na polu walki to problematyka, która jest przedmiotem badań nauk technicznych. To tylko kilka przykładowych dyscyplin naukowych, których przedmiotem badań są sił zbrojne. 18 Z. Trejnis, Armia w państwie demokratycznym i autorytarnym, Wyd. A. Marszałek, Toruń 1997, s. 17. 12

Zasadniczymi dyscyplinami naukowymi w obszarze i w dziedzinie nauk społecznych, których przedmiotem badań są siły zbrojne, są obecnie nauki o bezpieczeństwie 19 i wyodrębnione w samodzielną dyscyplinę, w mojej ocenie bez merytorycznego uzasadnienia, nauki o obronności 20. Sadzę, że przedstawione powyżej treści, dotyczące roli i miejsca sił zbrojnych w systemie bezpieczeństwa narodowego, uzasadniają moją ocenę. Siły Zbrojne nie mogą być przedmiotem badań w oderwaniu od pozostałych komponentów systemu bezpieczeństwa narodowego. Są przecież bardzo istotnym elementem wszystkich podsystemów systemu bezpieczeństwa narodowego. Wyodrębnienie nauk o obronności z nauk o bezpieczeństwie, to tak, jakby wyodrębnić dydaktykę z pedagogiki, czy algebrę z matematyki. Badania w zakresie nauk o bezpieczeństwie prowadzi obecnie już wiele ośrodków naukowych, zarówno wojskowych, jak i cywilnych. Istnieje zatem możliwość wymiany poglądów między naukowcami tych ośrodków, czego przykładem jest chociażby ta konferencja. Natomiast w zakresie nauk o obronności badania prowadzi i ma uprawnienia do nadawania stopni naukowych Akademia Obrony Narodowej, a faktycznie tylko jeden Wydział tej Akademii, którego Rada niemal administracyjnie została zmuszona do ograniczenia swych kompetencji i prowadzenia badań w tej dyscyplinie naukowej. Nie chcę przez to powiedzieć, że problematyką obronności państwa i sił zbrojnych zajmuje się tylko Akademia Obrony Narodowej. Badania w tym zakresie prowadzą także inne instytucje i ośrodki naukowe cywilne i wojskowe. Dla przykładu, takie badania prowadził zespół prawie pięciuset ekspertów i pracowników naukowych, powołany decyzją Ministra Obrony Narodowej w sprawie Strategicznego Przeglądu Obronnego z dnia 15 września 2009 roku, pod kierunkiem szefa Departamentu Transformacji MON. Celem Przeglądu było wskazanie kierunków transformacji Sił Zbrojnych RP, a wybrany kierunek będzie podstawą do opracowania Wizji Sił Zbrojnych 19 Przedmiotem badań nauk o bezpieczeństwie są współczesne systemy bezpieczeństwa w wymiarze militarnym i niemilitarnym oraz ich funkcjonowanie na rożnych poziomach organizacyjnych. Systemy te obejmują działania instytucji o charakterze państwowym, rządowym i samorządowym, przedsiębiorców i organizacji społecznych. Badania w zakresie tej dyscypliny powinny służyć tworzeniu teoretycznych podstaw i rozwojowi systemów bezpieczeństwa międzynarodowego i narodowego oraz systemów operacyjnych funkcjonujących w obszarze bezpieczeństwa. Strona internetowa Wikipedia. Wolna Encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/nauki_o_bezpiecze%c5%84stwie, [dostęp: grudzień 2011]. 20 Przedmiot badań nauk o obronności obejmuje problematykę obronną państwa w zakresie systemu obronnego państwa, teorii sztuki wojennej w tym strategii, sztuki operacyjnej i taktyki. Przedmiotem badań tej dyscypliny są przygotowania obronne państwa i rozwój systemu obronnego państwa w tym sił zbrojnych a także organizacja i prowadzenie działań obronnych, operacji wojskowych, dowodzenie oraz szkolenie wojsk. Badania w tej dyscyplinie powinny służyć tworzeniu podstaw teoretycznych i rozwojowi systemu obronnego państwa oraz teorii sztuki wojennej i kierowania wojskami. Strona internetowa Wikipedia. Wolna Encyklopedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/nauki_o_obronno%c5%9bci, [dostęp: grudzień 2011]. 13

2035 roku. Badania były prowadzone w siedmiu grupach roboczych w następujących obszarach problemowych: środowisko bezpieczeństwa a polityczne i strategiczne uwarunkowania użycia SZ RP; zdolności operacyjne SZ RP; organizacja i funkcjonowanie SZ RP; profesjonalizacja SZ RP 21 i polityka kadrowa; modernizacja techniczna SZ RP; przygotowania obronne w strukturach pozamilitarnych; system planowania obronnego. Badania prowadzono z wykorzystaniem metod stosowanych w naukach o zarządzaniu, takich jak analiza TOWS/SWOT, PESTEM, planowanie scenariuszowe czy analiza ryzyka. Efektem pracy tego zespołu jest raport opublikowany w kwietniu bieżącego roku, zatytułowany Strategiczny Przegląd Obronny. Profesjonalne Siły Zbrojne RP w nowoczesnym państwie 22. Badania dotyczące bezpieczeństwa narodowego w szerszym zakresie prowadzi komisja powołana przez Szefa Biura Bezpieczeństwa Narodowego w ramach Strategicznego Przeglądu Bezpieczeństwa Narodowego 23. Celem Przeglądu jest całościowa ocena stanu bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej i sformułowanie wniosków dotyczących strategicznych celów i sposobów działania państwa w dziedzinie bezpieczeństwa oraz przygotowania systemu bezpieczeństwa narodowego. 21 Proces profesjonalizacji armii oznacza jakościową i ilościową transformację zasobów kadrowych i sprzętowych polskiej armii. Jej celem jest zastąpienie służby obowiązkowej ochotniczą służbą wojskową (zawodową i kontraktową), dostosowania liczebności (w praktyce zmniejszenia), struktury i wyposażenia armii do nowych wyzwań i zagrożeń dla bezpieczeństwa narodowego oraz do oczekiwań społecznych (przede wszystkim niechęci do obowiązkowej służby wojskowej). Profesjonalizacja pozwala na lepsze przygotowanie wojska do reagowania na aktualne i przewidywane zagrożenia militarne i niemilitarne. Prowadzi także do zwiększenia efektywności obronnej armii, a jednocześnie do poprawy zdolności ekspedycyjnych, umożliwiających sprawny przerzut żołnierzy i użycie ich poza granicami kraju, w operacjach sojuszniczych i koalicyjnych. J. Zając, R. Zięba, Budowa zintegrowanego systemu bezpieczeństwa narodowego Polski ekspertyza, Informacje o SPBN, strona internetowa BBN, http://www.spbn.gov.pl/portal/sbn/619/3231/quotbudowa_zintegrowanego_systemu_bezpieczenstwa_narodowe go_polskiquot eksperty.html [dostęp: grudzień 2011r.]. 22 Szerzej: Strategiczny Przegląd Obronny. Profesjonalne Siły Zbrojne RP w nowoczesnym państwie. Raport, MON, Warszawa 2011, s.24-27. 23 Podstawę prawną Przeglądu stanowi Zarządzenie Nr 4 Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 listopada 2010 r. w sprawie przeprowadzenia Strategicznego Przeglądu Bezpieczeństwa Narodowego. Zakres merytoryczny oraz sposób i tryb przeprowadzenia Przeglądu zostały określone w Zarządzeniu Nr 29/2010 Szefa Biura Bezpieczeństwa Narodowego z dnia 17 grudnia 2010 r.; Informacje o SPBN, strona internetowa BBN, http://www.spbn.gov.pl/portal/sbn/625/3118/strategiczny_przeglad_bezpieczenstwa_narodowego.html, [dostęp: grudzień 2011r.]. 14

Przegląd prowadzi Komisja Strategicznego Przeglądu Bezpieczeństwa Narodowego. Przewodniczącym Komisji jest Szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego. W skład Komisji wchodzą Zespoły Problemowe, Zespół Doradczo-Konsultacyjny oraz Sztab. Rys. 1. Struktura organizacyjna Strategicznego przeglądu Bezpieczeństwa Narodowego. Źródło: Informacje o SPBN, strona internetowa BBN, http://www.bbn.gov.pl/download.php?s=4&id=7405, [dostęp: grudzień 2011r.]. Dla każdego zespołu, wchodzącego w skład komisji, zostały określone zadania oraz problemy badawcze do rozwiązania. W odniesieniu do sił zbrojnych interesujące są zadania i problemy badawcze zespołu zajmującego się systemem bezpieczeństwa narodowego. Zadaniem tego zespołu jest sporządzenie koncepcji przygotowań strategicznych (strategii preparacyjnej) państwa w dziedzinie bezpieczeństwa poprzez analizę możliwych i wskazanie optymalnych/pożądanych sposobów utrzymania i kierunków transformacji systemu bezpieczeństwa narodowego, z uwzględnieniem jego podstawowych elementów, tj. podsystemu kierowania oraz podsystemów wykonawczych w perspektywie 20 lat. 15

Problem główny i problemy szczegółowe zostały sformułowane następująco 24 : Problem główny: Jakie są możliwe, a wśród nich rekomendowane koncepcje przygotowań strategicznych (strategii preparacyjnej) Rzeczypospolitej Polskiej w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, czyli sposobów utrzymywania i transformacji systemu bezpieczeństwa narodowego, stosownie do przyszłościowych potrzeb wynikających z zadań przyjętych (rekomendowanych) w strategii operacyjnej w perspektywie 20 lat z uwzględnieniem podsystemu kierowania (zarządzania) bezpieczeństwem narodowym oraz podsystemów wykonawczych: dyplomacja, siły zbrojne, służby i straże ochrony oraz społeczno-gospodarcze podmioty bezpieczeństwa? Problemy szczegółowe: 1. Jaka jest i jaka powinna być organizacja oraz zasady funkcjonowania systemu kierowania bezpieczeństwem narodowym (organy decyzyjne, doradcze i sztabowe, infrastruktura i procedury kierowania) odpowiadająca potrzebom wynikającym ze strategii operacyjnej. Jakie w związku z tym powinny być strategiczne kierunki transformacji tego systemu w perspektywie 20 lat? 2. Jaka jest i jaka powinna być odpowiadająca potrzebom wynikającym ze strategii operacyjnej organizacja oraz zasady funkcjonowania podsystemów wykonawczych systemu bezpieczeństwa narodowego RP (dyplomacja, siły zbrojne, służby i straże ochrony) i jakie w związku z tym powinny być strategiczne kierunki transformacji tych podsystemów w perspektywie 20 lat? 3. Jakie są i jakie powinny być podsystemy (ogniwa) wsparcia systemu bezpieczeństwa narodowego (instytucje analityczne i naukowo-badawcze w sferze bezpieczeństwa, podmioty edukacji na rzecz bezpieczeństwa, media, przemysł specjalny, podmioty gospodarczo-obronne, społeczne organizacje proobronne itp.)? 4. Jakie opcje strategii preparacyjnej tj. utrzymywania i transformacji systemu bezpieczeństwa narodowego (w tym jego poszczególnych ogniw) powinny być zarekomendowane stosownie do prawdopodobnych scenariuszy i wymagań operacyjnych? Dotychczasowe wyniki badań zespołów tej Komisji zostały opublikowane na stronie internetowej Biura Bezpieczeństwa Narodowego. Są to cztery publikacje: 24 Informacje o SPBN, Zespół Systemu Bezpieczeństwa Narodowego (Z4), strona internetowa BBN, http://www.spbn.gov.pl/portal/sbn/629/3173/zespol_systemu_bezpieczenstwa_narodowego_z4.html [dostęp: grudzień 2011r.]. 16

Słownik podstawowych pojęć na potrzeby Strategicznego Przeglądu Bezpieczeństwa Narodowego sporządzony w celu ujednolicenia aparatu pojęciowego w ramach SPBN; "Prognoza interesów narodowych i celów strategicznych w dziedzinie bezpieczeństwa w perspektywie 20 lat", autor: prof. dr hab. Ryszard Zięba, dr hab. Justyna Zając; Interesy narodowe i cele strategiczne Rzeczypospolitej Polskiej w dziedzinie bezpieczeństwa, autor: dr Tadeusz Chabiera; "Budowa zintegrowanego systemu bezpieczeństwa narodowego Polski" ekspertyza, autor: prof. dr hab. Ryszard Zięba, dr hab. Justyna Zając. Wyniki Przeglądu będą ujęte w dwóch dokumentach: w Raporcie oraz w Białej Księdze Bezpieczeństwa Narodowego, która zostanie opublikowana w kwietniu 2012 roku 25. Badaniami w zakresie socjologii wojska zajmuje się Wojskowe Biuro Badań Socjologicznych. Ciekawe wyniki badań opublikował zespół pod kierownictwem dr. W. Nowosielskiego w książce pt. Cywile a wojskowi. Bezpieczeństwo i promocja wojska w odbiorze społecznym. Celem badań było poznanie szerokiego spektrum aktualnych zagadnień związanych z bezpieczeństwem i obronnością oraz promocją sił zbrojnych jako głównego komponentu bezpieczeństwa narodowego. Przedmiotem badań były dwie grupy społeczne: społeczeństwo (cywile) i kadra zawodowa WP. Założeniem badawczym było zidentyfikowanie różnic i podobieństw w percepcji spraw bezpieczeństwa pomiędzy polskim społeczeństwem i kadrą zawodową wojska 26. Siły Zbrojne RP są przedmiotem badań wielu samodzielnych pracowników naukowych polskich uczelni cywilnych i wojskowych. Ramy mojego referatu nie pozwalają na przedstawienie w szerszym zakresie stanu tych badań, dlatego na zakańczanie ograniczę się tylko do zaprezentowania krótkiej charakterystyki treści zawartych w książce prof. Bolesława Balcerowicza pt. Siły zbrojne w stanie pokoju, kryzysu i wojny, w której Autor zawarł rzetelną wiedzę o wojsku: zarówno o jego wnętrzu (organizacji, strukturach, funkcjonowaniu), jak i o miejscu oraz znaczeniu w państwie i stosunkach międzynarodowych. Wiele uwagi poświęcił także procesom i kierunkom zmian współcześnie zachodzącym w sferze wojskowości. Kończąc, chcę podkreślić, że Siły Zbrojne RP funkcjonują w bardzo turbulentnym otoczeniu. Na ich funkcjonowanie, miejsce i rolę w państwie i stosunkach międzynarodowych ma wpływ wiele często i szybko zmieniających się uwarunkowań. Dlatego badania ich 25 Tamże. 26 Magdalena Baran-Wojtachnio i inni, Cywile a wojskowi. Bezpieczeństwo i promocja wojska w odbiorze społecznym, Wyd. A. Marszałek, Toruń 2006, s. 8. 17

dotyczące powinny być często ponawiane, aktualizowane, a niekiedy podejmowane na nowo. Od dwóch lat mamy armię w pełni zawodową, która wykonuje swoje zadania w kraju i poza jego granicami, gdzie bierze udział w licznych operacjach reagowania kryzysowego. Przegląd publikacji zawierających wyniki badań dotyczących tej problematyki wskazuje, ze jeszcze wiele problemów wymaga rozwiązania. Należy zaliczyć do nich takie problemy jak: wpływ uzawodowienia sił zbrojnych na efektywność ich działań; stosunki społeczne w armii zawodowej; szkolenie rezerw w sytuacji, kiedy co roku przenosi się do rezerwy około 400 tyś. młodych ludzi nie mających żadnego przygotowania do obrony Rzeczypospolitej Polskiej; rola sił zbrojnych w państwie w sytuacji zmniejszających się zagrożeń militarnych; efekty militarne i pozamilitarne udziału naszych sił zbrojnych w operacjach reagowania kryzysowego pod sztandarami NATO, UE, czy ONZ. To nie jest pełna lista problemów, które wymagają podjęcia badań naukowych, nie tylko przez przedstawicieli nauk o bezpieczeństwie, ale także innych dziedzin i dyscyplin naukowych. 18