Zdjęcie wykonane latem tego roku pokazuje, że wybudowane w imponującym tempie Śląskie Centrum Naukowo-Technologiczne Przemyślu Lotniczego stanowi - wraz z widocznym w tle Bielskim Parkiem Technologicznym Lotnictwa, Przedsiębiorczości i Innowacji - swego rodzaju ośrodek wsparcia innowacyjności w zakresie wykorzystania materiałów kompozytowych w lotnictwie, a także w innych dziedzinach przemysłu Zdjęcie: via Edward Margański Pisząc o Śląskim Centrum Naukowo-Technologicznym Przemysłu Lotniczego nie sposób nie zacząć od tradycji miejsca, gdzie ono powstało, oraz działalności już paru pokoleń lotników z tym miejscem związanych, a więc Bielskiem, a szerzej Podbeskidzkim. Zupełnym przypadkiem nadchodzi właśnie okrągła setna rocznica, gdy na niebo Biel- ska-białej (a ściślej Białej, gdyż były to kiedyś dwa oddzielne miasta) pojawił się pierwszy samolot i to samolot pilotowany przez samego hrabiego Michała Scipio del Campo (13 października 1912). Ten pierwszy kontakt mieszkańców Podbeskidzia z lotnictwem pięknie zaowocował, gdyż w całym następnym stuleciu wiele się tu w temacie awiacji działo. sobie wyobrazić, aby z innego niż Aleksan- drowice lotniska w Polsce wystartowało więcej prototypów samolotów,-czy szybowców do swego pierwszego lotu. Innymi słowy magia miejsca, zaangażowanie i profesjonalizm żyjących tu ludzi spowodował, że mimo faktu zaprzestania działalności Zakładu Szybowcowego PZL Bielsko od ok. dziesięciu lat nadal z bielskich lotnisk startują nowe konstrukcje. Czytelnikom Skrzydlatej Polski nie trzeba przypominać przedwojennych i powojennych osiągnięć lotniczych na Podbeskidziu. Dość powiedzieć, że dla co najmniej paru pokoleń lotników Bielsko-Biała to stolica polskiego szybownictwa. Cóż, było... Ale najważniejsze, że nadal jest. Dalej w Bielsku-Białej powstają nowe konstrukcje lotnicze, a trudno TRADYCJE I WSPÓŁCZESNOŚĆ W 1986 powstał na Żarze pierwszy prywatny zakład lotniczy inż. Edwarda Margań- 20 SKRZYDLATA POLSKA www.altair.com.pl październik 2012
skiego, niedługo potem inż. Andrzeja Papior- ka, no i się zaczęto. Na dziś istnieje kilkanaście małych (jak na razie) prywatnych przedsiębiorstw zajmujących się lotnictwem, które po połączeniu swych sił z większymi graczami polskiego przemysłu lotniczego (Avio Polska, Instytut Lotnictwa i inne) stworzyły Śląski Klaster Lotniczy. Jego animatorem pod względem merytorycznym i organizacyjnym jest Federacja Firm Lotniczych Bielsko. Działalność tych, spontanicznie powstałych z bliskim zera kapitałem początkowym, firm została po kilkunastu latach zauważona i co najważniejsze doceniona przez władze regionalne i centralne. Efektem tego było zbudowanie i oddanie do użytku w 2008 Bielskiego Parku Technologii Lotniczych w Kaniowie oraz zbliżający się termin ukończenia (listopad br.) jednej z bodajże 12 inwestycji kluczowych (Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka) jaką jest Śląskie Centrum Naukowo-Technologiczne Przemysłu Lotniczego zrealizowane w ramach działania 5.3 Wsparcie Ośrodków Innowacyjności. O realizacji tych inwestycji zadecydowały owe ponad 20 lat działalności kilkunastu przedsiębiorstw członków założycieli Federacji Firm Lotniczych. A działalność ta była pionierska, pełna wzlotów i upadków oraz uporczywej walki o przetrwanie. Z perspektywy lat mogę powiedzieć, że skutecznie wykorzystaliśmy owe przysłowiowe 5 minut, w których mogliśmy się wykazać i zaistnieć. Na czym owe 5 minut polegało? A no na tym, że w końcówce lat 1980. i praktycznie do końca ubiegłego wieku można było w lotnictwie wiele dokonać przy niewyobrażalnie dziś małych nakładach i bardzo skromnym zapleczu produkcyjnym. Było tak ze względu na burzliwy rozwój lotniczych konstrukcji, ultralekkich (głównie samoloty), a z drugiej strony na fakt, że podstawowym materiałem do budowy samolotów jak przedtem szybowców stały się kompozyty, do wy- konawstwa których na ówczesnym poziomie nie były niezbędne duże nakłady inwestycyjne. W ramach powrotu do klimatu tamtych lat warto również dodać, że były to lata, w których biurokracja nadzorów lotniczych, zarówno tych krajowych jak i europejskich z ich rygorystycznym podejściem do kwestii bezpieczeństwa, dopiero się tworzyła. Cóż więc w tych latach robiliśmy? Przede wszystkim to, co umieliśmy. To, czego nauczyliśmy się pracując w nieistniejących już obecnie Zakładach Szybowcowych, a więc wykonawstwa struktur kompozytowych oraz ich naprawach. Były to oczywiście szybowce, samoloty ultralekkie i ich podzespoły, zespoły (skrzydła, usterzenia) i podzespoły małych, lecz poważnych samolotów (Extra 300 i inne), ale również struktury kompozytowe dla innych dziedzin techniki (wentylatory kopalniane, łopaty do elektrowni wiatrowych). W zasadniczej części była to praca realizowana w ramach kooperacji z innymi, najczęściej zagranicznymi przedsiębiorstwami. Nie brakowało jednak i własnych finalnych produktów, czego przykładem są Zakłady Lotnicze Margański & Mysłowski ze swoimi szybowcami Swift, Fox i samolotem Orka i szeregiem innych wyrobów, które nie zostały wdrożone do produkcji seryjnej. Na tym polu zabłysnęły również przedsiębiorstwa Remos i 3XTrim ze swoimi samolotami Mirage i 3Xtrime, a których początek należy wywodzić od Eola konstrukcji inż. Adama Kurbiela, no i oczywiście znakomita Diana, która wyszła spod ręki i z firmy inż. Bogumiła Beresia. Kilka lat temu oceniając potencjał bielskich małych przedsiębiorstw lotniczych wyliczyliśmy, że sumując ich produkcję lotniczą w przeliczeniu na typowy samolot ultralekki produkujemy (i prawie w całości eksportujemy) ok. 150 samolotów rocznie. Ta działalność jak już wspomniano została zauważona przez władze lokalne, czego wyrazami jest Bielski Park, powstały na hałdzie usypanej przez ok. 100 lat działalności kopalni Silesia w Czechowicach-Dziedzicach. Inwestycja ta to nowe lotnisko z asfaltowym pasem o długości 700 m z oświetleniem do lotów nocnych, stacją paliw i czterema halami fabrycznymi o powierzchni prawie 10 tys. m 2.0 tym, że jest to inwestycja z przyszłością świadczy budowa pierwszej (oddanie do użytku kwiecień 2013) z pięciu nowych hal produkcyjnohangarowych oraz przedłużanie etapami pasa startowego nawet do 1600 m. No i Śląskie Centrum, którego koncepcja powstała w trakcie realizacji Bielskiego Parku. Postanowiono pójść za ciosem i stworzyć z prawdziwego zdarzenia ośrodek konstrukcji, badań i produkcji struktur kompozytowych dla lotnictwa, lecz również przewidując nieuchronną inwazję kompozytów do innych dziedzin niż lotnictwo, stworzyć wiodący ośrodek do realizacji zamierzenia, jakim jest właśnie szerokie wdrożenie tych materiałów i technologii w innych dziedzinach niż lotnictwo. Nie ukrywamy w tym miejscu, że chodzi nam głównie o podmioty działające w naszym śląskim regionie. W zamierzeniach ośrodek ów składać się ma z: - zaplecza produkcyjnego oraz innowacyjnego w zakresie pomysłów i uruchomień w postaci istniejących na Podbeskidziu (i nie tylko) przedsiębiorstw lotniczych i z branż spokrewnionych wykorzystujących technologie kompozytowe; - Bielskiego Parku Technologicznego, jako zaplecza lotniskowego i produkcyjnego (wynajmowanie powierzchni produkcyjnych poszczególnym przedsiębiorcom); - Śląskiego Centrum, będącego zapleczem naukowo-badawczymi, lecz również Ctównymi elementami uruchomionego Śląskiego Centrum Naukowo-Technologiczne- go Przemysłu Lotniczego jest laboratorium struktur kompozytowych (budynek z lewej) o powierzchni 3500 m 2 oraz laboratorium prób statycznych (budynek z prawej), a także pracownie projektowe, co pozwala na zapewnienie pełnego procesu wytwórczego oraz świadczenia usług dla przemysłu na każdym etapie powstawiania produktu - od projektu po jego wdrożenie i certyfikację Zdjęcie: Piotr Borys Sikora październik 2012 www.altair.com.pl SKRZYDLATA POLSKA 21
i przemysł Najnowocześniejsze i największe w Polsce autoklawy (o średnicy do 3,5 m i długości do 10 m) zainstalowano w specjalnie przygotowanej do tego celu hali, co pozwala na wprowadzanie wsadu bezpośrednio z poziomu posadzki. To tutaj w pełnym zakresie może być wykorzystany potencjał innowacyjny polskiego przemysłu w zakresie wytwarzania struktur kompozytowych dla różnych dziedzin gospodarki / Zdjęcie: Piotr Borys Sikora - produkcyjnym w zakresie wyrafinowanych technologii wymagających dużych naktadów inwestycyjnych. SPROSTAĆ ROSNĄCYM WYMAGANIOM W odróżnieniu do innych istniejących ośrodków naukowo-badawczych zakłada się, że jego działalność nie będzie ograniczać się do badań czysto naukowych realizowanych najczęściej na małych próbkach, lecz do udziału w projektowaniu, wykonawstwie prototypów i kompleksowych badań całych zespołów kompozytowych zakończonych uzyskaniem niezbędnych certyfikatów. Innymi słowy współpraca z firmami, które mają innowacyjne pomysły w zakresie nowych wyrobów, lecz nie mają możliwości technologicznych i badawczych do ich realizacji i doprowadzenia do etapu produkcji. I tu warto wrócić do owych pięciu minut. Niestety czasy, w których w przysłowiowym 5-osiowe centrum frezarskie o dużych wymiarach roboczych (X: 6000 mm, Y: 4000 mm. Z: 2000 mm) umożliwia precyzyjną obróbkę wielkogabarytowych elementów, nawet o bardzo skomplikowanych geometrycznie kształtach. Centrum frezarskie może być stosowane do obróbki struktur kompozytowych, ale także do wytwarzania oprzyrządowania produkcyjnego, oraz foremników i różnego rodzaju makiet. Centrum stanowi oddzielne pomieszczenie wydzielone w hali produkcyjnej. Dzięki oddzieleniu przestrzeni, w której prowadzona jest obróbka skrawaniem, udało się uniknąć negatywnego oddziaływania zapylenia na pracowników i zanieczyszczenia pozostałej części hali / Zdjęcie: Piotr Borys Sikora garażu czy kurniku można było zbudować prototyp samolotu lub innej skomplikowanej maszyny i uruchomić jej seryjną produkcję już chyba bezpowrotnie minął. Do tego trzeba zaplecza technologicznego i badawczego, na które małe i średnie przedsiębiorstwa po prostu nie stać. Ale nawet gdyby to było w jakimś zakresie możliwe, to byłoby to ekonomicznie nieuzasadnione. Mówiąc o konieczności dużych inwestycji do produkcji w dzisiejszej rzeczywistości zespołów i elementów kompozytowych nie mówimy już tylko o tych najbardziej wyrafinowanych wyrobach jak wyroby lotnicze, lecz również o nawet najbardziej - wydawałoby się - prymitywnych. Dzisiejsze wymagania to głównie ekonomia produkcji, związana przede wszystkim z jej wielkością, jakość i co niezwykle ważne - powtarzalność. Ręczna produkcja w prymitywnych warunkach tego nie zapewnia. Stąd więc np. konieczność stosowania nieraz bardzo dużych obrabiarek sterowanych numerycznie do końcowej ob róbki (obcinanie, wycinanie czy owiercanie) elementów, czy zespołów kompozytowych. Urządzenia te przy okazji rozwiązują wydawałoby się nierozwiązalny problem właściwych warunków BHP przy realizacji tych prac. Tak więc dla Śląskiego Centrum, obok prac naukowo-badawczych, przewidziano również rolę wsparcia technologicznego dla owych małych i średnich przedsiębiorstw z branży nie tylko lotniczej. Owe firmy Podbeskidzia (i nie tylko) mogłyby więc liczyć na preferencyjnych warunkach na pomoc w zakresie: - wykonawstwa oprzyrządowania produkcyjnego - frezowanie foremników i makiet na dużych obrabiarkach numerycznych; - końcowej obróbki gotowych zespołów - np. wycinanie, obcinanie i wiercenie nieraz setek otworów wzierników czy innych skomplikowanych kształtów, np. w kadłubie czy skrzydle samolotu; 22 SKRZYDLATA POLSKA www.altair.com.pl październik 2012
- wykonawstwa elementów czy podzespołów metodą autoklawową, zapewniającą nieporównanie lepsze parametry końcowego produktu; - specjalistycznych prac lakierniczych; - badań jakościowych produkowanych wyrobów różnymi metodami w zależności od potrzeb i wymagań odbiorców; - wykonywania specjalistycznych projektów i obliczeń; - szerokiego zakresu badań podstawowych i certyfikacyjnych. Innymi słowy małe i średnie firmy o zacięciu innowacyjnym mogą dzięki temu oferować na rynku wyroby, których produkcja zastrzeżona była właściwie tylko dla dużych firm z dużym potencjałem inwestycyjnym. KOMPLEKSOWE WSPARCIE Mówiąc o pracach badawczo-rozwojo- wych, które jak się spodziewamy będą realizowane w Śląskim Centrum należy podkreślić zamiar, aby efekty prac Centrum były możliwe do wykorzystania w przemyśle możliwie najszybciej i z jak największymi efektami. Jest to niezwykle ważne w dzisiejszej rzeczywistości, gdzie do produkcji jakiegokolwiek wyrobu, a w szczególności w branży lotniczej, konieczne jest wykazanie spełnienia coraz to rosnących wymagań, głównie w zakresie bezpieczeństwa użytkowania produkowanego wyrobu. Udowodnienie spełnienia tych wymagań potwierdzone jest uzyskaniem odpowiednich certyfikatów, co jest często barierą nie do pokonania dla wielu twórców i producentów. No, bo trzeba uzgodnić niezbędny zakres badań, przeprowadzić te badania, wprowadzić do wyrobu niezbędne poprawki, w dużym stopniu powtórzyć badania, przygotować końcowe przekonywujące dokumenty, przekonać urzędników co do ich kompletności i jakości. Jednym słowem droga przez mękę. Kto tego nie zrobi! przy poważnym wyrobie, ten tego tak naprawdę nie wie. I niewiele pomaga tu współpraca z różnej maści ośrodkami badawczymi. Każdy z uczestników procesu opracowania i wdrożenia do produkcji nowatorskiego, czy tylko nowego bardziej skomplikowanego wyrobu chce przecież zrobić jak najszybciej swój fragment pracy (badania, budowa prototypów, czy oprzyrządowania) wziąć pieniądze i... zająć się czymś innym. Tak więc na inicjatorze i organizatorze całego przedsięwzięcia, którym jest innowacyjny przedsiębiorca, spada obowiązek zebrania tych cegiełek, ich weryfikacja (i ewentualnie wymiana, lub poprawa) oraz zbudowanie z nich muru. Jest to zadanie ambitne i często prawie, lub po pro W skład potencjału technologicznego Centrum wchodzi także tzw. pomieszczenie czyste oraz sterowany komputerowo ploter tnący, zapewniający bardzo wysoką dokładność wycinanych ne- stingów w ściśle kontrolowanych parametrach powietrza. Formowanie struktur odbywa się za pomocą projektora laserowego pozwalającego na zachowanie najwyższej dokładności Zdjęcie: Piotr Borys Sikora stu niemożliwe. Efekt? W zdecydowanej większości nazwane laboratorium wytrzymałościowym, w polscy przedsiębiorcy, mimo swych aspiracji, którym można realizować praktycznie wszystkie wolą się zająć produkcją mniej ambitną, ale badania niszczące i nieniszczące, niezbędne dla przynoszącą konkretne korzyści - w znacznej części określania parametrów wyrobów po ich jako podwykonawcy tych, którzy mają możliwość wytworzeniu i w trakcie eksploatacji, podatności na wprowadzenia na rynek wyrobów na światowym wady produkcyjne badanych elementów oraz - co poziomie. Niestety, w zdecydowanej większości nie ważniejsze - wyrobów i zespołów. Uzupełnieniem pochodzą oni z naszego kraju. powyższego ma być biuro projektowe, którego Ideą przyświecającą tym, którzy tworzyli zadania docelowe wynikać będą z bieżących koncepcję Śląskiego Centrum było więc stworzenie perspektywicznych zamówień, lecz również ośrodka, który nie tylko zajmowałby się realizacją zapewniać będą bieżącą obsługę produkcji i badań, fragmentów procesu badawczo-roz- wojowego i a więc np. projektowanie oprzyrządowania produkcyjnego, wdrożeniowego, lecz czynnie uczestniczyłby w czy badawczego. całym procesie w ścisłej współpracy z głównym Po ukończeniu inwestycji i jej pełnym uruchomieniu inwestorem i w uzgodnionym zakresie. Zakres ten uzyskamy w skali ogólnokrajowej oczywiście byłby różny w zależności od sytuacji i ośrodek, którego wyposażenie, a w możliwie wymagań zamawiającego, lecz w skrajnym najbliższej przyszłości kadra zapewnią właściwą przypadku mógłby obejmować cały cykl nowego realizację dużych i ambitnych programów wyrobu od jego konstrukcji, poprzez wykonawstwo i badawczo-rozwojowych związanych z lotnictwem, próby, aż do przekazania zamawiającemu wyrobu z przemysłem kosmicznym, obronnością i innymi niezbędnymi dopuszczeniami i certyfikatami. gałęziami przemysłu (motoryzacja, kolejnictwo, czy Do realizacji takiego zamierzenia w dziedzinie nawet górnictwo). Innymi słowy można konstrukcji kompozytowych stworzono niezbędne zaryzykować stwierdzenie, że w tych dziedzinach w zaplecze materialne w postaci praktycznie przypadku zastosowania struktur kompozytowych kompletnego wydziału produkcji nowoczesnych (a nie będzie możliwa (lub będzie utrudniona) realizacja w pewnym zakresie najnowocześniejszych) struktur każdego poważnego programu badawczego, kompozytowych z odpowiednim zapleczem. Aby czy wdrożeniowego bez udziału Śląskiego zapewnić możliwość kompleksowego badania tych Centrum. struktur, niezależnie od bieżących badań ich jakości w procesie i po ich produkcji, zorganizowano w BY POLSKA Śląskim Centrum oddzielne laboratorium, umownie NIE BYŁA ZAŚCIANKIEM Oczywistą jest rzeczą, że realizacja zadań badawczo-rozwojowych nie zapewni cią- październik 2012 www.altair.com.pl SKRZYDLATA POLSKA 23
Nowocześnie wyposażone laboratorium do prób statycznych pozwala na wykonywanie szerokiego wachlarza prac badawczych, obejmujących próby statyczne i zmęczeniowe kompletnych konstrukcji lub ich elementów. Usługi laboratorium poza badaniami podstawowymi będą także polegać na określaniu stopnia zgodności badanych konstrukcji z dokumentami odniesienia oraz spełnienia wymogów przewidzianych prawem i certyfikacji wyrobów / Zdjęcie: Piotr Borys Sikora gtości produkcji i pełnego wykorzystania mocy czysto produkcyjnej części Centrum, stąd też w zakresie zastosowania i produkcji struktur kompozytowych. wspomniany już zamiar wykorzystania istniejącego Podkreśliłbym w tym miejscu użyte w potencjału do podniesienia możliwości poprzednim zdaniu słowo zastosowanie. Dotyczy to technologicznych i wykonawczych firm oczywiście zagadnień związanych z współpracujących z Centrum, a także zastosowaniem kompozytów w nowo wykorzystanie ich w celach czysto zarobkowych. Jako że Śląskie Centrum przez wiele lat musi funkcjonować jako instytucja non profit, środki w opracowanych wyrobach, lecz również problemów ich bezpiecznej długotrwałej eksploatacji w różnych warunkach użytkowania, a w tym zagadnień ten sposób wypracowane obok niezbędnych związanych z określeniem dopuszczalnych inwestycji będą przeznaczone na własne prace badawczo-rozwojowe, realizowane samodzielnie uszkodzeń, sposobów ich diagnozowania, napraw itp. W tym zakresie nie do przecenienia jest rola lub wspólnie z odpowiednimi do tego celu laboratorium wytrzymałościowego Śląskiego partnerami. Zaprojektowanie takiej inwestycji jest sprawą Centrum, dla którego te zagadnienia stanowić mają istotną część pracy, obok udziału w pracach B + R i dość wyjątkową, a niewątpliwie wysoce usługach zewnętrznych dla pełnego wykorzystania specjalistyczną, stąd też współpraca z PZL Świdnik. To właśnie dzięki specjalistom z WSK, którzy wiedzę o produkcji nowoczesnych kompozytów dla lotnictwa zdobywali przez parędziesiąt lat, można było wykonać projekt technologiczny dla Śląskiego swego potencjału badawczego. Wracając do wątku naszego miejsca w Europie i w świecie marzy nam się, aby właśnie w Polsce i na Śląsku powstały duże z prawdziwego zdarzenia fabryki produkujące skrzydła, kadłuby, czy inne Centrum. To właśnie koledzy ze Świdnika, dzięki zespoły nowoczesnych samolotów życzliwości ówczesnej dyrekcji, w swym projekcie zawarli wytyczne dla projektantów całej inwestycji, łącznie np. z listą sprawdzonych i akceptowanych w branży dostawców podstawowych urządzeń i komunikacyjnych, czy wojskowych, a jedną z przyczyn ich powstania właśnie tu na Śląsku byłoby, obok istniejącej tu już od wielu pokoleń rzeszy wykwalifikowanych pracowników, istnienie zaplecza instalacji. Mamy głęboką nadzieję, że tak pięknie naukowo-badawczego w postaci Śląskiego rozpoczęta współpraca będzie kontynuowana, i że Centrum i otoczenia, w którym ono działa. m.in. dzięki tej współpracy Polska na przemysłowej Z nawyku człowieka z wieloletnim doświadczeniem mapie Europy nie będzie zaściankiem życiowym powinienem tu przypomnieć o naszych polskich i bielskich doświadczeniach i osiągnięciach w zakresie kompozytów. Bo przecież właśnie w Bielsku w Zakładzie Szybowcowym opracowano i wdrożono praktycznie, jako jedni z pierwszych w świecie samodzielnie technologię projektowania i produkcji szybowców kompozytowych. To właśnie w tym czasie w Świdniku powstały opracowane samodzielnie i wdrożone do produkcji kompozytowe łopaty do śmigłowców, a niedługo potem przy okazji realizacji licencyjnego programu samolotu lł-86 powstał pierwszy z prawdziwego zdarzenia wydział produkujący wielkogabarytowe elementy kompozytowe do samolotów pasażerskich (lotki, stery). Podobny wydział związany z realizacją programu An-28 powstał w WSK Mielec. Z tych inicjatyw najpiękniej nam się rozwinęła działalność w Świdniku, gdzie po kolejnych inwestycjach istnieje liczący się w skali europejskiej producent lotniczych struktur kompozytowych. Czy miałby on pozostać jedyny w tej skali i to w dodatku w rękach obcego kapitału? Może jednak, stając do konkurencji na międzynarodowym rynku pracy, spróbować zająć godne miejsce w zakresie wdrażania i szerokiego wykorzystania technologii, które jak się wydaje mają ogromną przyszłość? Mamy ku temu rzeczywiste i rzetelne podstawy, a więc nie warto tego perspektywicznego interesu oddawać walkowerem. Potwierdzeniem tego są chyba nieudane próby uruchomienia takiej produkcji w Chinach, czy w Indiach. Okazuje się, że tego typu produkcja nie opiera się na taniej sile roboczej. Tu, obok niezbędnych inwestycji, liczą się głównie umiejętności wynikające nie tylko z wykształcenia i bieżącej praktyki, lecz również odpowiedzialności i etosu solidnej pracy popartej właściwą organizacją. Podsumowując powyższe możemy stwierdzić, że dzięki zaangażowaniu i pracy wielu ludzi, a więc tych, którzy efektami swej pracy w niezwykle trudnych warunkach pokazali, że można i trzeba oraz tych (władze lokalne i centralne), którzy owo zaangażowanie dostrzegli powstał już prawie ośrodek, albo inaczej materialne narzędzie do realizacji nawet najambitniejszych pomysłów i inicjatyw. Niestety tak to już jest, że te najambitniejsze zamierzenia są najczęściej zamierzeniami długofalowymi, do realizacji których często nie starcza życia jednego pokolenia. Stąd więc troska (oczywiście o podłożu optymistycznym), aby następne pokolenie godnie kontynuowało tradycje polskiego przemysłu lotniczego i dało podstawy materialne do dalszego rozwoju, miejmy nadzieję dynamicznego i na zdecydowanie wyższym poziomie. i EDWARD MARGAŃSKI I 24 SKRZYDLATA POLSKA www.altair.com.pl październik 2012