Ustawa o usługach płatniczych 1

A. Komentarz

Ustawa o usługach płatniczych 1 z dnia 19 sierpnia 2011 r. (Dz.U. Nr 199, poz. 1175) (zm.: Dz.U. z 2011 r. Nr 291, poz. 1707) Spis treści Dział I. Przepisy ogólne....................................... 1 15 Dział II. Obowiązki informacyjne w zakresie świadczenia usług płatniczych............................................. 16 32 Rozdział 1. Przepisy ogólne................................. 16 20 Rozdział 2. Pojedyncze transakcje płatnicze.................... 21 25 Rozdział 3. Umowa ramowa o usługę płatniczą................. 26 32 Dział III. Prawa i obowiązki w zakresie dostarczania usług płatniczych i korzystania z nich....................................... 33 59 Rozdział 1. Przepisy ogólne................................. 33 39 Rozdział 2. Autoryzacja transakcji płatniczych.................. 40 48 Rozdział 3. Zlecenia płatnicze i kwoty transakcji płatniczych...... 49 52 Rozdział 4. Czas wykonania transakcji płatniczej i data waluty..... 53 59 Dział IV. Krajowe instytucje płatnicze............................ 60 90 Rozdział 1. Podejmowanie i prowadzenie działalności przez krajowe instytucje płatnicze.................................... 60 75 Rozdział 2. Fundusze własne i gospodarka finansowa krajowych instytucji płatniczych.................................. 76 80 Rozdział 3. Sprawozdawczość krajowych instytucji płatniczych.... 81 83 Rozdział 4. Korzystanie przez krajową instytucję płatniczą z usług agentów oraz powierzanie wykonywania niektórych czynności operacyjnych innym podmiotom......................... 84 90 Dział V. Podejmowanie i prowadzenie przez instytucje płatnicze działalności na terytorium państwa goszczącego................ 91 98 Dział VI. Nadzór nad krajowymi instytucjami płatniczymi oraz oddziałami unijnych instytucji płatniczych.................... 99 117 Dział VII. Biura usług płatniczych i kasy oszczędnościowo-kredytowe.. 118 132 Dział VIII. Rejestr krajowych instytucji płatniczych i innych dostawców 133 142 Art. 1 Niniejsza ustawa w zakresie swojej regulacji wdraża dyrektywę o usługach płatniczych Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 listopada 2007 r. w sprawie usług płatniczych w ramach rynku wewnętrznego zmieniającą dyrektywy 97/7/WE, 2002/65/WE, 2005/60/WE i 2006/48/WE i uchylającą dyrektywę 97/5/WE (Dz.Urz. UE L 319 z 05.12.2007, str. 1, z późn. zm.). 3

Art. 1 A. Komentarz Dział IX. Odpowiedzialność cywilna i karna...................... 143 153 Rozdział 1. Odpowiedzialność za wykonanie transakcji płatniczych 143 149 Rozdział 2. Przepisy karne................................. 150 153 Dział X. Zmiany w przepisach obowiązujących.................... 154 167 Dział XI. Przepisy przejściowe i końcowe........................ 168 181 1 4 Dział I. Przepisy ogólne Art. 1. [Zakres przedmiotowy ustawy] Ustawa określa zasady świadczenia usług płatniczych, w tym: 1) warunki świadczenia usług płatniczych, w szczególności dotyczące przejrzystości postanowień umownych i wymogów w zakresie informowania o usługach płatniczych; 2) prawa i obowiązki stron wynikające z umów o świadczenie usług płatniczych, a także zakres odpowiedzialności dostawców z tytułu wykonywania usług płatniczych; 3) zasady prowadzenia działalności przez instytucje płatnicze i biura usług płatniczych, w tym za pośrednictwem agentów tych podmiotów, oraz zasady sprawowania nadzoru nad tymi podmiotami. 1. Transpozycja dyrektywy o usługach płatniczych. Ustawa dokonuje transpozycji dyrektywy o usługach płatniczych, jak również części dyrektywalnej rozporządzenia Nr 924/2009. Podstawowym celem transponowanej dyrektywy było stworzenie ram prawnych dla funkcjonowania jednolitego rynku usług płatniczych na obszarze całej Wspólnoty Europejskiej oraz EOG (zob. Nb 16 do art. 2). Stąd też termin implementacji dyrektywy o usługach płatniczych został ustalony na 1.11.2009 r. jednolicie w stosunku do wszystkich państw członkowskich. Celem tej dyrektywy było również wzmocnienie konkurencji na rynku usług płatniczych, m.in. poprzez ułatwienie dostępu do rynku nowym podmiotom, jak również umożliwienia tym podmiotom oferowania innowacyjnych sposobów płatności. Utworzone na mocy dyrektywy instytucje płatnicze mogą skorzystać ze znaczącego ułatwienia dla świadczenia usług płatniczych na obszarze całej UE/EOG, jakim jest prawo do świadczenia usług płatniczych na podstawie tzw. jednego paszportu (zob. Nb 1 do art. 91). Naczelnym celem była również ochrona konsumenta m.in. poprzez poprawę transparentności świadczenia usług płatniczych oraz pobieranych z tytułu tych usług opłat. Stworzenie wspólnego, zintegrowanego rynku płatności miało na celu doprowadzenie do ułatwienia i usprawnienia dokonywania płatności, jak również do osiągnięcia w stosunku do rynku płatności korzyści skali (zob. European Commission, Your questions on PSD Payment Servi-

Dział I. Przepisy ogólne Art. 1 ces Directive 2007/64/EC Questions and answers, http://ec.europa.eu/internal_market/payments/framework/transposition_en.htm, czas dostępu: 1.3.2012 r., Question no 385). 2. SEPA. Jedną z przyczyn uchwalenia dyrektywy o usługach płatniczych był zamiar nadania ram prawnych ustaleniom dokonanym w ramach tzw. SEPA (Single Euro Payments Area). Zasadnicza różnica pomiędzy regulacjami SEPA a dyrektywą o usługach płatniczych polega głównie na innej randze prawnej tych dokumentów, ale też różnym zakresie regulacji. O ile SEPA jest przykładem tzw. samoregulacji i dotyczy sektora bankowego, o tyle dyrektywa o usługach płatniczych jest aktem prawnym Wspólnoty Europejskiej, który z uwzględnieniem charakteru dyrektywy jako aktu prawnego WE jest skuteczny erga omnes, a poza tym w znacznie szerszym zakresie przedmiotowym. Regulacje w ramach SEPA w dużej mierze mają charakter operacyjny, a dyrektywa o usługach płatniczych stanowi ramy prawne również dla dokonywania transakcji SEPA. Do innych różnic pomiędzy dyrektywą a SEPA można zaliczyć: 1) inny zakres walutowy objęty regulacją: dyrektywa wszystkie waluty państw członkowskich, SEPA euro; 2) inny zakres terytorialny obowiązywania: dyrektywa państwa Wspólnoty Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego, SEPA państwa Wspólnoty Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Szwajcaria; 3) inny przedmiot regulacji: dyrektywa przedmiotem regulacji są usługi płatnicze wskazane w załączniku, SEPA przedmiotem regulacji są zasadniczo jedynie polecenie przelewu, polecenie zapłaty oraz transakcje kartowe; 4) inny zakres podmiotowy regulacji: dyrektywa zasadniczo w relacji użytkownik dostawca usług płatniczych, SEPA w odniesieniu do polecenia przelewu i polecenia zapłaty głównie w relacji pomiędzy dostawcami usług płatniczych. Pomimo wskazanych różnic, SEPA miała jak to wskazano zasadniczy wpływ na uchwalenie i kształt dyrektywy o usługach płatniczych. Stąd porozumienia zawarte w ramach SEPA, mimo iż nie stanowią źródeł prawa w rozumieniu normatywnym, można zakwalifikować jako źródła prawa w rozumieniu funkcjonalnym (odnośnie do samoregulacji jako źródła prawa w rozumieniu funkcjonalnym zob. obszernie R.W. Kaszubski, Funkcjonalne źródła prawa bankowego publicznego, Warszawa 2006). Brak wdrożenia dyrektywy o usługach płatniczych w danym państwie członkowskim nie oznacza, iż w tym państwie nie mogą być dokonywane płatności SEPA. W takim przypadku płatności te są dokonywane wyłącznie na podstawie prywatnoprawnych porozumień (zob. European Commission, Your questions,, Question no 282; odnośnie do SEPA zob. też K. Lewandowski, Jed- 5 2

3 4 Art. 1 6 A. Komentarz nolity Obszar Płatności w Euro (SEPA): koncepcja i wdrożenie, PB 2008, Nr 10; J. Gliniecka, Zasada przejrzystości świadczenia usług płatniczych jako warunek bezpiecznego korzystania z elektronicznych instrumentów płatniczych na tle rozwiązań prawnych dyrektywy PSD, PB 2008, Nr 9). 3. Opcje narodowe. Dyrektywa o usługach płatniczych jest tzw. dyrektywą wysokiej harmonizacji. Oznacza to, iż jej postanowienia powinny być w całości transponowane do systemów prawnych państw członkowskich, bez możliwości stosowania odstępstw (zob. art. 86 dyrektywy). Wyjątkiem od zasady pełnej harmonizacji są tzw. opcje narodowe (w liczbie 26), co do implementacji których państwa członkowskie nie są zobowiązane (zob. art. 86 ust. 1 dyrektywy). Pozostawienie możliwości odstępstw ma służyć przede wszystkim dostosowaniu zasad ustanowionych w dyrektywie do specyfiki prawnej i rynkowej każdego z państw członkowskich. Informacja o opcjach narodowych, z których skorzystały dane państwa członkowskie, jest publikowana przez Komisję Europejską na stronie http://ec.europa.eu/internal_market/payments/docs/framework/ transposition/options_en.pdf, czas dostępu: 27.10.2009 r. (realizacja dyspozycji zawartej w art. 86 ust. 2 dyrektywy o usługach płatniczych). Uwagi dotyczące transpozycji poszczególnych opcji zostały zamieszczone w odniesieniu do konkretnych artykułów. Niektóre z opcji zostały implementowane częściowo, w niektórych przypadkach ustawodawca zrezygnował z implementacji (w tym zakresie zob. uzasadnienie do rządowego projektu ustawy o usługach płatniczych, Druk sejmowy Nr 4217). W zakresie implementacji dyrektywy w poszczególnych państwach członkowskich, w tym stosowania opcji narodowych, zob. także European Banking Industry, PSD Expert Group, Guidance for the implementation of the Payment Services Directive, http://www.europeanpaymentscouncil.eu/knowledge_ bank_download.cfm?file=psd%20expert%20group%20addendum%20 to%20psd%20guidance%20document%20%28june%202010%29.pdf, s. 6 i n., czas dostępu: 8.11.2011 r. 4. Wykładnia prowspólnotowa. Ponieważ ustawa o usługach płatniczych została uchwalona w wyniku transpozycji dyrektywy Unii Europejskiej, obowiązuje tzw. prowspólnotowa wykładnia jej przepisów. Ten sposób wykładni wiąże również sądy i organy administracji. Oznacza to, iż charakter instytucji prawnych wprowadzonych przez tę ustawę powinien być oceniany również w kontekście celów i treści transponowanego w ten sposób prawa UE. W przypadku różnic pomiędzy brzmieniem przepisów ustawy i implementowanej dyrektywy o usługach płatniczych, zastosowanie znajdzie zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego. Zasada ta ma na celu zapewnienie efektywności przepisom prawa wspólnotowego, które nie są bezpośrednio skuteczne (odnośnie do prowspólnotowej interpretacji prawa zob. A. Wróbel (red.), Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez

Dział I. Przepisy ogólne Art. 1 sądy. Zasady orzecznictwo piśmiennictwo, t. II, Kraków 2005, s. 436; R. Zenc, Prowspólnotowa wykładnia polskiego prawa administracyjnego, [w:] C. Mik (red.), Wykładania prawa Unii Europejskiej, Toruń 2008; M. Piechocki, Bezpośrednia horyzontalna i incydentalnie horyzontalna skuteczność dyrektyw w krajowym porządku prawnym, [w:] D. Kornobis-Romanowska (red.), Stosowanie prawa wspólnotowego w prawie wewnętrznym z uwzględnieniem prawa polskiego, Warszawa 2004). Przykładem zastosowania wykładni prowspólnotowej ze względu na treść dyrektywy o usługach płatniczych, może być wyrok Sądu Okręgowego w Lublinie, IX Wydziału Gospodarczego z 25.8.2010 r., IX Ga 199/10 (niepubl.). Sąd stwierdził, iż pomimo braku implementacji dyrektywy o usługach płatniczych, sąd dokonuje wykładni prawa krajowego w duchu prawa wspólnotowego, a wykładnia taka jest zgodna z art. 87 i 88 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2.4.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i ze zm.). Sąd wskazał, iż uchwalenie dyrektywy było końcowym etapem ewolucji poglądów dotyczących obowiązków i odpowiedzialności banków za realizowanie usług płatniczych. Z prowspólnotowej wykładni należytej staranności działań banku wynika, że bank ponosi odpowiedzialność za szkody spowodowane niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem polecenia przelewu, zaś wykonanie takiego polecenia na numer rachunku bankowego wskazany w dyspozycji jest prawidłowym wykonaniem polecenia nawet w razie niezgodności numeru rachunku z nazwą jego posiadacza. Podobnie w zakresie wykładni uwzględniającej treść dyrektywy o usługach płatniczych wyrok Sądu Rejonowego w Olsztynie z 22.9.2010 r., V GC 246/10 (niepubl.). 5. Akty UE regulujące płatności. Przed uchwaleniem dyrektywy o usługach płatniczych dokonywanie płatności było uregulowane na szczeblu Unii Europejskiej szeregiem aktów prawnych o różnym charakterze. Były to przede wszystkim: 1) zalecenie Komisji 87/598/EWG z 8.12.1987 r. w sprawie europejskiego kodeksu właściwego zachowania w zakresie elektronicznych instrumentów płatniczych (Dz.Urz. WE L 365 z 24.12.1987 r.); 2) zalecenie Komisji 88/590/EWG z 17.11.1998 r. dotyczące systemów płatności, w szczególności relacji między posiadaczem a wydawcą karty (Dz.Urz. WE L 317 z 24.11.1988 r.); 3) zalecenie Komisji 97/489/WE z 30.7.1997 r. dotyczące transakcji dokonywanych przy użyciu elektronicznych instrumentów płatniczych, a w szczególności związku między wydawcą a posiadaczem (Dz.Urz. WE L 208 z 2.8.1997 r.); 4) dyrektywa 97/5/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 27.1.1997 r. w sprawie transgranicznych przelewów bankowych (Dz.Urz. WE L 43 z 14.2.1997 r.), uchylona dyrektywą o usługach płatniczych; 7 5

6 Art. 1 8 A. Komentarz 5) rozporządzenie Nr 2560/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z 19.12.2001 r. w sprawie płatności transgranicznych w euro (Dz.Urz. WE L 344 z 28.12.2001 r., s. 13), zastąpione rozporządzeniem Nr 924/2009 z 16.9.2009 r. w sprawie płatności transgranicznych we Wspólnocie oraz uchylające rozporządzenie (WE) Nr 2560/2001 (Dz.Urz. WE L 266 z 9.10.2009 r., s. 11), częściowo (w zakresie, w jakim posiadało dyrektywalny charakter) transponowanym przez ustawę o usługach płatniczych; 6) dyrektywa 98/26/WE w sprawie zamknięcia rozliczeń w systemach płatności i rozrachunku papierów wartościowych (Dz.Urz. WE L 166 z 11.6.1998 r., s. 45). Analizując dorobek prawny UE w zakresie regulacji płatności, zaobserwować można tendencję do zwiększania zakresu regulacji, a także do stosowania instrumentów prawnych o coraz silniej wiążącym charakterze. Materia regulowana początkowo przez akty z zakresu soft law (uchwały Rady EWG, białe księgi, zalecenia) jest obecnie objęta regulacją w formie rozporządzenia oraz dyrektyw wysokiej harmonizacji [dotyczy to także EMD II drugiej dyrektywy o pieniądzu elektronicznym dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/110/WE z 16.9.2009 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje pieniądza elektronicznego oraz nadzoru ostrożnościowego nad ich działalnością, zmieniająca dyrektywy 2005/60/WE i 2006/48/WE oraz uchylająca dyrektywę 2000/46/WE (Dz.Urz. UE L 267 z 10.10.2009 r., s. 7 17)]. Jednocześnie w niecałe 2 lata po upływie terminu implementacji dyrektywy o usługach płatniczych (1.11.2009 r.) Komisja wydała zalecenie 2011/442/UE z 18.7.2011 r. w sprawie dostępu do zwykłego rachunku płatniczego (Dz.Urz. UE L 190 z 21.7.2011 r., s. 87). Zalecenie to zgodnie z punktem 5 jego preambuły, powinno być stosowane w związku z przepisami dyrektywy o usługach płatniczych. Zalecenie jest adresowane do państw członkowskich, które powinny zapewnić jego stosowanie najpóźniej 6 miesięcy po dacie jego publikacji oraz powiadomić Komisję o wszelkich środkach podjętych zgodnie z zaleceniem (pkt 20 zalecenia). 6. Akty prawa polskiego regulujące płatności. Krajowe regulacje dotyczące płatności przed wejściem w życie ustawy o usługach płatniczych były zawarte w: 1) ustawie z 29.8.1997 r. Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.); 2) ustawie z 12.9.2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz.U. Nr 169, poz. 1385 ze zm.); 3) zarządzeniu Prezesa Narodowego Banku Polskiego z 29.5.1998 r. w sprawie form i trybu przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków (M.P. Nr 21, poz. 320 ze zm.), wydanym na pod-

Dział I. Przepisy ogólne Art. 1 stawie delegacji ustawowej wskazanej w art. 68 pkt 1 PrBank, jako akt NBP bez charakteru normatywnego (zob. wyr. TK z 28.6.2000 r., K 25/99, OTK 2000, Nr 5, poz. 141); 4) ustawie z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271 ze zm.), w art. 14 tej ustawy; 5) ustawie z 24.8.2001 r. o ostateczności rozrachunku w systemach płatności i systemach rozrachunku papierów wartościowych oraz zasad nadzoru nad tymi systemami (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 112, poz. 743 ze zm.); 6) ustawie z 6.6.1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 535 ze zm.), w art. 278 5, art. 297 1 i 2. Wskazane regulacje dotyczące płatności posiadają swoje źródło w aktach UE. Zostały one wprowadzone do prawa polskiego w wyniku dostosowania tego prawa do prawa Unii Europejskiej w ramach negocjacji przedakcesyjnych lub też w wyniku bezpośredniej transpozycji. Reguła ta może nie dotyczyć regulacji w Kodeksie karnym, wydaje się także, że zarządzenie Prezesa NBP w sprawie form i trybu przeprowadzania rozliczeń pieniężnych za pośrednictwem banków posiada w dużej mierze autonomiczne źródło. Ustawa o usługach płatniczych dokonuje nowelizacji wszystkich wskazanych ustaw (z wyjątkiem ustawy z 6.6.1997 r. Kodeks karny, Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.), co jest wynikiem unifikującego charakteru transponowanej dyrektywy o usługach płatniczych, zastępującej w sposób analogiczny wiele aktów na szczeblu UE. Większa część ustawy o usługach płatniczych stanowi jednakże regulację zupełnie nową i obejmującą obszar dotychczas bezpośrednio nieregulowany (jako przykład można podać usługę świadczenia przekazów pieniężnych art. 3 ust. 1 pkt 6 czy też usługi płatnicze świadczone przez operatorów systemów art. 3 ust. 1 pkt 7). 7. Transpozycja rozporządzenia Nr 924/2009 w sprawie płatności transgranicznych we Wspólnocie. Rozporządzenie to, obok norm bezpośrednio skutecznych, zawiera także nałożone na państwa członkowskie zobowiązanie do wprowadzenia określonych regulacji w drodze uchwalenia przepisów prawa krajowego. Zgodnie z uzasadnieniem do ustawy, implementacja tych dyrektywalnych norm została dokonana w art. 14 ust. 1, art. 99 ust. 2, art. 102 ust. 1 (zob. też Nb 4 do art. 14). 8. Charakter prawny norm ustawy. Pod względem kwalifikacji do odpowiednich gałęzi prawa, ustawa stanowi zespół norm o charakterze mieszanym. Są to normy regulujące stosunki cywilnoprawne (głównie przepisy transponujące Tytuł III i IV dyrektywy o usługach płatniczych, dotyczące przejrzystości warunków i wymogów w zakresie informowania w odniesieniu do usług płatniczych oraz praw i obowiązków w odniesieniu do dostarczania usług płatniczych i korzystania z nich). Są to również 9 7 8

9 10 Art. 1 normy o charakterze administracyjnoprawnym, przykładowo dotyczące nadzoru nad dostawcami usług płatniczych oraz prowadzenia rejestru instytucji płatniczych oraz biur usług płatniczych, ich oddziałów i agentów. Dla porównania można podać, iż ustawodawca niemiecki, uwzględniając istnienie w dyrektywie o usługach płatniczych norm publicznoprawnych i prywatnoprawnych, dokonał transpozycji tej dyrektywy zasadniczo za pomocą dwóch ustaw jednej nowej ustawy zawierającej normy publicznoprawne (Gesetz zur Umsetzung der aufsichtsrechtlichen Vorschriften der Zahlungsdiensterichtlinie, BGBl. I 2009, Nr 35, s. 1506) i drugiej zawierającej normy cywilnoprawne, zmieniającej m.in. niemiecki kodeks cywilny (Gesetz zur Umsetzung der Verbraucherkreditrichtlinie, des zivilrechtlichen Teils der Zahlungsdiensterichtlinie sowie zur Neuordnung der Vorschriften über das Widerrufs- und Rückgaberecht, BGBl. I 2009, Nr 49, s. 2355). 9. Podział przepisów ustawy według kryterium podmiotowego. Kierując się kryterium podmiotów zobowiązanych, można dokonać następującego podziału przepisów ustawy: 1) przepisy dotyczące wszystkich kategorii dostawców usług płatniczych, wliczając banki, instytucje kredytowe, instytucje pieniądza elektronicznego oraz instytucje płatnicze, określające przede wszystkim zasady świadczenia usług płatniczych (w tym mające zastosowanie do poleceń przelewu, zapłaty, kart płatniczych), informacje i wymogi w zakresie świadczenia tych usług, zasady odpowiedzialności (większość przepisów Działu I, Działy II, III, IX, XI); 2) przepisy dotyczące wyłącznie instytucji płatniczych oraz biur usług płatniczych, będących nową kategorią podmiotów świadczących usługi płatnicze. Przepisy ustawy określają m.in. tworzenie, strukturę organizacyjną, nadzór, zasady ochrony powierzonych środków, korzystanie z usług oddziałów, agentów i podmiotów wykonujących czynności na zasadzie outsourcingu. Instytucjom płatniczym zostało udzielone, na podstawie zezwolenia uzyskanego w jednym z państw członkowskich, prawo świadczenia usług płatniczych we wszystkich państwach członkowskich (Działy IV, V, VI, VII, VIII); 3) przepisy określające warunki dostępu do systemów płatności przez dostawców usług płatniczych, mające na celu wzmocnienie konkurencji. Normy te są adresowane do podmiotów prowadzących systemy płatności (art. 9 i częściowo art. 10); 4) przepisy nakładające obowiązki na podmioty pośredniczące i podmioty trzecie (art. 20 ust. 2, art. 52 ust 1, art. 148). 10. Wspólny reżim prawny dla wszystkich usług płatniczych. Przepisy ustawy mają co do zasady zastosowanie do wszystkich usług płatniczych, wymienionych w art. 3 ust. 1 (a także w załączniku do dyrekty- 10 A. Komentarz