Uszkodzenia drzew w nizinnych drzewostanach świerkowych podczas zabiegu trzebieży późnej

sylwan 157 (12): 892 898, 2013 Mariusz Bembenek, Dieter F. Giefing, Zbigniew Karaszewski, Piotr S. Mederski, Anna Szczepańska-Álvarez Uszkodzenia drzew w nizinnych drzewostanach świerkowych podczas zabiegu trzebieży późnej Tree damage in lowland spruce stands because of late thinning ABSTRACT Bembenek M., Giefing D. F., Karaszewski Z., Mederski P. S., Szczepańska Álvarez A. 2013. Uszkodzenia drzew w nizinnych drzewostanach świerkowych podczas zabiegu trzebieży późnej. Sylwan 157 (12): 892 898. The paper studies tree damage after late thinning operation in lowland spruce stands. The research was done in the 4 th age class stands, where three different methods of timber harvesting were applied: full tree system (FTS), long wood system (LWS), short wood system (SWS). The lowest level of damage was observed in SWS. KEY WORDS Norway spruce, tree damage, thinning operations Addresses Mariusz Bembenek (1) e mail: mariusz.bembenek@up.poznan.pl Dieter F. Giefing (2) e mail: d_giefing@itd.poznan.pl Zbigniew Karaszewski (2) e mail: z_karaszewski@itd.poznan.pl Piotr S. Mederski (1) e mail: piotr.mederski@up.poznan.pl Anna Szczepańska Álvarez (3) e mail: aszczep@up.poznan.pl (1) Katedra Użytkowania Lasu; Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu; ul. Wojska Polskiego 71A; 60 625 Poznań (2) Zakład Badania i Zastosowań Drewna; Instytut Technologii Drewna; ul. Winiarska 1; 60 654 Poznań (3) Katedra Metod Matematycznych i Statystycznych; Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu; ul. Wojska Polskiego 28; 60 637 Poznań Wstęp Uszkodzenia drzewostanu w następstwie cięć rozpatrywane były najczęściej dla dominującego w Polsce gatunku, jakim jest sosna [Giefing 1995; Suwała 1996, 2000; Giefing i in. 2000; Moskalik 2004; Stańczykiewicz i in. 2011, 2012]. Badaniami objęte były również drzewostany brzozowe [Mederski i in. 2011], bukowe [Giefing, Mana 1995; Hołota 1998; Bembenek i in. 2011] oraz jodłowe [Sowa, Szewczyk 2000; Sowa i in. 2011]. Jak dotąd, dla świerka analizowano uszkodzenia głównie w drzewostanach górskich [Suwała, Rzadkowski 2001; Stańczykiewicz 2006, 2010, 2011; Sowa i in. 2011]. Paschalis [1998] analizował uszkodzenia drzew po przeprowadzeniu prac pozy skaniowych w drzewostanie poklęskowym. Liczba publikacji prezentujących wyniki dla nizin nych drzewostanów świerkowych jest niewielka. Gløde i Sikstrøm [2001] badali uszkodzenia w odnowieniach naturalnych, a prace Sautera i Busmanna [1994] oraz Modinga i in. [2012] doty czyły uszkodzeń drzew w zależności od rozmieszczenia szlaków operacyjnych. Przegląd wyżej cytowanej literatury wskazuje na badanie uszkodzeń świerka obejmujące: częstość występowa nia, powierzchnię uszkodzeń i rozmieszczenie przestrzenne w drzewostanie, a więc badania

Uszkodzenia drzew w nizinnych drzewostanach świerkowych 893 o charakterze ogólnym. Mając powyższe na uwadze, podjęto próbę szczegółowej analizy uszko dzeń świerka obejmującą miejsce powstawania ran oraz ich głębokość. Celem niniejszej pracy było ilościowe i jakościowe porównanie uszkodzeń drzew w nizin nych drzewostanach świerkowych powstających wskutek trzebieży z zastosowaniem trzech różnych metod pozyskiwania drewna. Przyjęto hipotezę, iż ze wzrostem długości zrywanego drewna będzie wzrastać poziom uszkodzeń drzew pozostających. W badaniu uwzględniono częstość występowania uszkodzeń, ich rodzaj oraz miejsce położenia na drzewie. Materiał i metody Badania przeprowadzono w drzewostanach świerkowych IV klasy wieku po wykonaniu zabiegu trzebieży późnej (TP). Powierzchnie próbne założono na terenie nadleśnictw: Wejherowo (RDLP w Gdańsku) oraz Mieszkowice i Różańsko (RDLP w Szczecinie). We wszystkich wyty powanych drzewostanach zakładano nowe szlaki operacyjne o szerokości 3,5 m. W zależności od przyjętej technologii pozyskiwania drewna odległość między szlakami wynosiła 20 lub 40 m. Większą odległość pomiędzy szlakami zastosowano dla metody całego drzewa (FTS, ang. Full Tree System) oraz drewna długiego (LWS, ang. Long Wood System), natomiast w metodzie drewna krótkiego (SWS, ang. Short Wood System) zastosowano oba warianty. Zastosowanie 40 metrowego odstępu między szlakami było możliwe dzięki użyciu metody z międzypolem [Mederski 2006]. Ścinkę, okrzesywanie i przerzynkę wykonywano pilarką (P) lub harwesterem Timberjack 770 (H). Zrywkę przeprowadono ciągnikiem rolniczym Ursus C 360 (C), skiderem LKT 81 (S) oraz forwarderem Vimek 606 6WD (F). Założono 6 powierzchni próbnych (tab.). Wybór i sposób zakładania powierzchni próbnych oraz pomiar uszkodzeń i kwalifikację drzew do poszczególnych klas uszkodzenia, jak również wnioskowanie statystyczne przeprowadzono według metod użytych przy badaniu uszkodzeń w trzebieżach wczesnych [Bembenek i in. 2013]. Łącznie przeanalizowano 915 drzew. Wyniki We wszystkich analizowanych procesach technologicznych obserwowano uszkodzenia powsta jące na wszystkich częściach drzewa. Najwięcej (ponad 20%) stanowiły uszkodzenia drewna i łyka na pniu oraz kory na korzeniach. Nie odnotowano natomiast uszkodzeń najwyższej klasy, czyli najdotkliwszych (ryc. 1). Najrzadziej drzewa uszkadzane były przy pozyskaniu metodą drewna krótkiego. Jednocześnie największy poziom uszkodzeń stwierdzono po zastosowaniu metody Tabela. Charakterystyka drzewostanów na powierzchniach próbnych Stand characteristics in sample plots selected for study Proces Liczba drzew Liczba drzew Miąższość Pierśnica Pierśnica drzew Współczynnik technolo pozostających uszkodzonych pozyskanego po zabiegu pozyskiwanych intensywności giczny [szt./ha] [szt./ha] drewna [m 3 /ha] [cm] [cm] trzebieży* FTS PC 464 164 44,28 29,99 22,31 0,74 FTS PS 364 76 18,92 34,59 20,59 0,60 LWS PS 448 72 56,64 31,29 23,25 0,74 LWS PC 532 112 66,44 30,00 25,00 0,83 SWS HPF 748 24 26,84 24,80 16,82 0,68 SWS HF 644 12 16,36 24,08 17,12 0,71 *Stosunek średniej pierśnicy drzew pozyskiwanych do średniej pierśnicy drzew pozostających po zabiegu *Mean diameter of extracted trees divided by mean diameter of the residual trees

894 M. Bembenek, D. F. Giefing, Z. Karaszewski, P. S. Mederski, A. Szczepańska Álvarez Ryc. 1. Występowanie uszkodzeń drzew z podziałem na klasy Distribution of tree damage divided in classes Ryc. 2. Wielkości uszkodzeń Level of damage całego drzewa (ryc. 2). Zdecydowanie największy udział uszkodzonych drzew wystąpił na po wierzchni badawczej z technologią FTS PC (35,34% pozostających drzew), gdzie zastosowano zrywkę półpodwieszoną ciągnikiem rolniczym. Także zrywka półpodwieszona skiderem (wariant FTS PS) przyczyniała się do wysokiego udziału drzew uszkodzonych (20,88%). Zaobserwowano istotny związek między metodą pozyskiwania drewna oraz występowa niem uszkodzeń drzew (p<0,01). Ponadto stwierdzono statystycznie istotne różnice w częstości występowania uszkodzeń między wszystkimi metodami pozyskania. W przypadku SWS była ona istotnie mniejsza niż przy zastosowaniu FTS (p<0,01) lub LWS (p<0,01). Jednocześnie częstość występowania uszkodzeń przy zastosowaniu FTS była większa niż przy LWS (p=0,007). Stwierdzono istotną zależność między głębokością uszkodzeń drzew a zastosowaną metodą pozy skania (p<0,01). Wykazano istotne różnice występowania uszkodzeń kory między FTS i LWS (p<0,003) oraz FTS i SWS (p<0,03). Stwierdzono także istotne różnice występowania uszkodzeń łyka pomiędzy każdą z analizowanych metod pozyskania. Wykazano także, że istnieją istotne różnice w częstości uszkadzania drewna między FTS i SWS (p<0,05) oraz LWS i SWS (p<0,05). Również stwierdzono istnienie zależności między miejscem powstawania uszkodzenia (korzenie, pień) a zastosowaną metodą pozyskania (p<0,01). Wykazano istotne różnice wystę powania uszkodzeń korzeni i pni między FTS i LWS (p<0,01) oraz FTS i SWS (p=0,003).

Uszkodzenia drzew w nizinnych drzewostanach świerkowych 895 Wykazano także, że istnieją istotne różnice w częstości uszkadzania drewna między FTS i SWS (p<0,05) oraz LWS i SWS (p<0,05). Dyskusja Realizacja zabiegu trzebieżowego o współczynniku intensywności między 0,60 a 0,84 w przed rębnych drzewostanach świerkowych powodowała powstawanie uszkodzeń drzew w zakresie od 1,9 do 35,3%. Podobnie dużą rozpiętość (od 3 do 42%) uszkodzeń otrzymała Limbeck Lilienau [2003], analizując cztery procesy technologiczne w górskich drzewostanach świerkowych. Duży poziom uszkodzeń obserwowany był przez cytowaną autorkę przy zastosowaniu metody całego drzewa (od 15 do 42%), jak i przy metodzie drewna krótkiego (jednak z zastosowaniem do zrywki kolejki linowej). Uszkodzenia powstałe po zastosowaniu metody drewna krótkiego z wykorzy staniem harwestera i forwardera występowały w zakresie od 3 do 15%. Należy jednak zaznaczyć, że wymienione procesy analizowano w dwóch porach roku (zimowej i letniej), w których docho dziło do największych uszkodzeń. Zdecydowanie niższy odsetek uszkodzeń odnotował Stańczy kiewicz [2010]. W górskich drzewostanach świerkowych autor ten obserwował uszkodzenia spowodowane zastosowaniem metody drewna długiego zaledwie na poziomie 1,8%, a w procesie z metodą drewna krótkiego średnio na poziomie 4,4%. Podstawą tych różnic mogą być: wyszko lenie pracowników, pora pozyskiwania surowca drzewnego, a także wyposażenie środków zryw kowych. Konsekwencją tego jest częste występowanie wad surowca będących następstwem uszkodzeń mechanicznych potwierdzone zarówno w dojrzałych drzewostanach świerkowych [Michalec i in. 2013], jak i bukowych [Karaszewski i in. 2013a]. Na różnice w zakresie uszkodzeń drzewostanu oraz odnowień wskazują Sowa i Stańczykiewicz [2007]. Autorzy ci podają, że poziom uszkodzeń powstałych na drzewach oscylował od 0,8 do ponad 85,0%. W prezentowanych badaniach w procesach technologicznych z zastosowaniem harwestera i forwardera (SWS HPF i SWS HF) obserwowano zdecydowanie najniższy poziom uszkodzeń drzewostanu. W metodzie ze szlakami rozmieszczonymi co 20 m uszkodzone drzewa stanowiły zaledwie 1,9% pozostających drzew. Większy rozmiar uszkodzeń (3,2%) zanotowano natomiast w przypadku zastosowania metody z międzypolem, która pozwala na zwiększenie odległości między szlakami dzięki wycinaniu przez drwala drzew będących poza zasięgiem żurawia har westera. W tym przypadku zaobserwowano uszkodzenia dolnych części pnia i szyi korzeniowej, które powstawały podczas dociągania sztuk z międzypola do szlaku. Uzyskane wyniki mają pewne analogie do badań innych autorów. Sauter i Busmann [1994], badając uszkodzenia w trze bieżach świerkowych, stwierdzili przy 20 metrowym odstępie między szlakami 3,4% drzew uszkodzonych. Przy wykorzystaniu metody z międzypolem o szerokości 10 m liczba uszkodzeń wzrastała o 100%. Także Giefing i in. [2012] wykazali większy odsetek uszkodzeń drzew w metodzie z międzypolem (6,61%) niż w przypadku technologii z klasycznymi szlakami opera cyjnymi (5,29%). Wzrastająca liczba uszkodzeń w procesach z międzypolem obserwowana w wy nikach wymienionych autorów jest spodziewana zgodnie z zasadą, że większa odległość między szlakami to większa liczba drzew pozostających, z którymi może mieć kontakt usuwane drzewo, a to z kolei zwiększa prawdopodobieństwo powstania uszkodzenia. Karaszewski i in. [2013b] w nizinnych drzewostanach sosnowych po trzebieży z wykorzysta niem do zrywki ciągnika rolniczego obserwowali zwiększający się odsetek uszkodzeń drzew wraz ze wzrostem długości zrywanego drewna (SWS 4,7%, LWS 8,6%, FTS 11,2%). W niniejszych badaniach obserwowano podobny trend uszkodzeń świerka, natomiast ich wielkość wahała się od 1,8 do 35,3%. Jednym z powodów odmiennej wielkości uszkodzeń u tych gatunków może być różnica w szerokości i w odstępie pomiędzy szlakami operacyjnymi. W analizowanych

896 M. Bembenek, D. F. Giefing, Z. Karaszewski, P. S. Mederski, A. Szczepańska Álvarez drzewostanach świerkowych szlaki przebiegały w odstępie 20 lub 40 m, a ich szerokość wynosiła 3,5 m. Karaszewski i in. [2013b] zakładali szlaki o szerokości 4 m w odstępach 30 35 m. Innym czynnikiem wpływającym na różne poziomy uszkodzeń może być różna grubość kory u obu gatunków. Według normy PN 2002 D 95000 [2002] wielkość potrącenia na korę jest średnio o 1 cm większa dla sosny niż dla świerka. Badania analizujące wpływ grubości kory (i gatunku) na prawdopodobieństwo występowania uszkodzeń nie były jednak dotąd realizowane. Potwierdzono statystycznie rzadsze występowanie uszkodzeń w SWS niż w LWS oraz w FTS. Z dostępnych wyników badań wynika, że istotnym czynnikiem wpływającym na stopień uszkodzenia drzewostanu jest m.in. długość wyrabianych sortymentów. Według Erlera [2000] średni stosunek uszkodzeń przy pozyskiwaniu drewna krótkiego, kłodowanego (długości do 2,5 m) i całej strzały wynosi odpowiednio 1:2:5. Wskazuje to na korzystniejsze warianty pozyskiwania, w których wyróbka drewna jest wykonana na miejscu i to w jak najkrótszych sortymentach [Erler 2005]. W niniejszych badaniach relacje średniego udziału uszkodzeń w SWS, LWS i FTS kształtowały się na poziomie 1:5:6. Badanie częstości uszkodzeń z uwzględnieniem ich głębokości wykazało statystycznie istot nie więcej uszkodzeń kory w FTS niż w pozostałych metodach. Przyczyną tego jest najprawdo podobniej objętość transportowanego ładunku. Zrywka całych drzew powodowała ocieranie gałęzi i wierzchołków zrywanych sztuk o pozostające drzewa, co w konsekwencji mogło prowa dzić do otarć kory. W przypadku uszkodzeń łyka potwierdzono przewagę w częstości występo wania uszkodzeń w SWS nad FTS i LWS oraz LWS nad FTS. Przyczynia się do tego brak gałęzi na okrzesanych, a w przypadku SWS, wymanipulowanych sortymentach. W wyniku kontaktu zrywanego drewna (bądź środka zrywkowego) z pozostającym drzewem dochodzi do silniejszej interakcji, co w konsekwencji prowadzi do odarcia kory i odsłonięcia łyka lub też uszkodzenia jego struktury. Wykazano także, że uszkodzenia drewna w SWS występowały rzadziej niż w FTS oraz LWS. Analiza miejsc powstawania uszkodzeń wykazała, że im dłuższe sortymenty, tym częstsze uszkodzenia korzeni. W przypadku FTS surowiec zrywany z koroną ma większy kon takt z wierzchnią warstwą gleby niż surowiec pozyskany w LWS. W konsekwencji drzewa z koro nami częściej odsłaniały płytki system korzeniowy świerka, czego nie obserwowano w przypadku zrywki drewna długiego. Na podobne zależności w drzewostanach sosnowych przy badaniu uszkodzeń drzew podczas trzebieży wczesnych w technologiach wykorzystujących procesory zwrócili uwagę Stańczykiewicz i in. [2011], u których blisko 50% obserwacji stanowiły uszko dzenia korzeni i szyi korzeniowej. Przedstawione wyniki badań przeprowadzonych w drzewostanach świerkowych potwier dziły najrzadsze występowanie uszkodzeń przy zastosowaniu SWS. Stosowanie tej metody zmniejsza prawdopodobieństwo powstania zranień drzew nie tylko ze względu na niewielką długość zrywanych sortymentów. Zrywka nasiębierna zmniejsza znacznie ryzyko powstania uszkodzeń korzeni, które dla świerka są szczególnie niebezpieczne. Osłabienie drzew na skutek uszkodzeń może zwiększyć prawdopodobieństwo rozwoju patogenów w drewnie [Meng 1978; Vasiliauskas 2001], a nawet możliwość wystąpienia klęski żywiołowej [Łakomy i in. 2001]. Znacznie rzadsze występowanie uszkodzeń w drzewostanach świerkowych po zastosowaniu SWS w porównaniu z LWS i FTS jest również interesujące w zestawieniu z uszkodzeniami w drzewostanach sosnowych, w których tak znacznych różnic nie obserwowano [Karaszewski i in. 2013b]. Wpływ na to może mieć zagęszczenie pozostających drzew, które w drzewostanach świerkowych było większe niż w sosnowych (odpowiednio około 700 i 450 drzew/ha) oraz większe rozmiary strzał i koron pozyskiwanych drzew.

Uszkodzenia drzew w nizinnych drzewostanach świerkowych 897 Wnioski i Podczas trzebieży późnej w nizinnych drzewostanach świerkowych najmniejsze uszkodzenia drzew obserwowano po zastosowaniu technologii SWS. Były one istotnie rzadsze niż przy pozyskaniu metodami FTS i LWS. W drzewostanach świerkowych wskazane zatem jest stosowanie harwesterów i forwarderów. i Stwierdzono częstsze występowanie uszkodzeń kory w FTS oraz częstsze występowanie uszkodzeń łyka w SWS niż w pozostałych metodach. i Uszkodzenia korzeni występowały częściej w FTS niż w LWS, do uszkodzeń pnia dochodziło częściej w LWS niż FTS. Literatura Bembenek M., Giefing D. F., Karaszewski Z., Mederski P. S., Szczepańska Álvarez A. 2013. Uszkodzenia drzew w następstwie trzebieży wczesnych w nizinnych drzewostanach świerkowych. Sylwan 157 (10): 747 753. Bembenek M., Mederski P. S., Erler J., Giefing D. F. 2011. Results of large size timber extracting with a grapple skidder. Acta Sci. Pol., Silv. Colendar. Rat. Ind. Lignar. 10 (3): 5 14. Erler J. 2000. Forsttechnik Verfahrensbewrtung. UTB für Wissenschaft. Eugen Ulmer Verlag, Stuttgart. Erler J. 2005. Was kostet die Rückegasse. AFZ der Wald 6: 297 301. Giefing D. F. 1995. Wpływ pozyskiwania drewna w czyszczeniach późnych drzewostanów sosnowych na środowisko. Część 1. Uszkodzenia drzew. Sylwan 139 (6): 55 62. Giefing D. F., Bembenek M., Gackowski M., Grzywiński W., Karaszewski Z., Klentak I., Kosak J., Mederski P. S., Siewert S. 2012. Ocena procesów technologicznych pozyskiwania drewna w trzebieżach późnych drzewostanów sosnowych. Metodologia badań. Nauka Przyr. Technol. 6 (3) #59. Giefing D. F., Kosak J., Klentak I., Gackowski M., Karaszewski Z., Hołota R., Bembenek M., Siewert S. 2000. Badania zmierzające do opracowania optymalnych technologii pozyskiwania drewna w cięciach przedrębnych drzewostanów iglastych. Katedra Użytkowania Lasu AR, Poznań. Giefing D. F., Mana M. 1995. Uszkodzenia drzew w następstwie prowadzenia cięć przedrębnych w drzewostanach bukowych. PTPN Pr. Kom. Nauk Leś. 80: 43 48. Gløde D., Sikstrøm U. 2001. Two Felling Methods in Final Cutting of Shelterwood, Single Grip Harvester Productivity and Damage to the Regeneration. Silva Fennica 35 (1): 71 83. Hołota R. J. 1998. Ekologiczne aspekty procesów technologicznych pozyskiwania buka pospolitego (Fagus sylvatica L.) w cięciach rębnych. Katedra Użytkowania Lasu AR, Poznań. Karaszewski Z., Bembenek M., Mederski P. S., Szczepańska Alvarez A., Byczkowski R., Kozłowska A., Michnowicz K., Przytuła W., Giefing D. F. 2013a. Identifying beech round wood quality distributions and the influence of defects on grading. Drewno 189 (56): 39 54. Karaszewski Z., Giefing D. F., Mederski P. S., Bembenek M., Dobek A., Stergiadou A. 2013b. Uszkodzenia drzewostanu w zależności od metody pozyskiwania drewna ze zrywką ciągnikiem. Leśne Prace Badawcze 74 (1): 27 34. Limbeck Lilienau B. 2003. Residual stand damage caused by mechanized harvesting systems. Proceedings of the Austro2003 meeting: High Tech Forest Operations for Mountainous Terrain. October 5 9, 2003, Schlaegl Austria. Łakomy P., Cieślak R., Rodak W., Kostrzewski T. 2001. Wpływ porażenia przez Heterobasidion annosum wybranych drzewostanów sosnowych i świerkowych na powstanie wiatrołomów i wiatrowałów w 1999 i 2000 roku. Sylwan 145 (7): 43 54. Mederski P. S. 2006. A comparison of harvesting productivity and costs in thinning operations with and without midfield. For. Ecol. Manag. 224: 286 296. Mederski P. S., Bembenek M., Erler J., Giefing D. F. 2011. Effects of innovative thinning operation in a birch stand. Acta Sci. Pol., Silv. Colendar. Rat. Ind. Lignar. 10 (4): 29 38. Meng W. 1978. Baumverletzungen durch Transportvorgänge bei der Holzernte Ausmaß und Verteilung, Folgeschäden am Holz und Versuch ihrer Bewertung. Schriftenreihe der LFV Baden Württemberg, Band 53. Michalec K., Barszcz A., Wąsik R. 2013. Jakość surowca świerkowego pochodzącego z drzewostanów naturalnych (rezerwatowych) i drzewostanów pełniących funkcje gospodarcze. Drewno 189 (56): 25 37. Modig E., Magnusson B., Valinger E., Cedergren J., Lundqvist L. 2012. Damage to residual stand caused by mechanized selection harvest in uneven aged Picea abies dominated stands. Silva Fennica 46 (2): 267 274. Moskalik T. 2004. Model maszynowego pozyskiwania drewna w zrównoważonym leśnictwie polskim. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Paschalis P. 1998. Untersuchungen der Holzerntemethoden und der technischen Qualität des Holzes aus den Beständen im Bereich der Naturkatastrophen Forstliche Forschungsberichte. Universität München 174: 82 90. PN 2002 D 95000. 2002. Surowiec drzewny. Pomiar, obliczanie miąższości i cechowanie. PKN Warszawa.

898 M. Bembenek, D. F. Giefing, Z. Karaszewski, P. S. Mederski, A. Szczepańska Álvarez Sauter U. H., Busmann Chr. 1994. Bestandesschäden bei der Durchforstung von Fichtenbeständen mit Kranvollerntern unter Berücksichtigung unterschiedliche Rückegassenabstände. Forsttechnische Informationen 12: 137 141. Sowa J. M., Kulak D., Stanczykiewicz A., Szewczyk G. 2011. Rozmiar i charakter naruszeń wierzchniej warstwy gleby powstałych podczas pozyskiwania i zrywki drewna w trzebieżach wczesnych drzewostanów świerkowych. Sylwan 155 (5): 330 339. Sowa J. M., Stańczykiewicz A. 2007. Uszkodzenia drzew i odnowienia przy pozyskaniu i zrywce drewna ciągnikami rolniczymi. W: Zychowicz W., Aniszewska M., Wójcik K. [red.]. Technika i technologia w leśnictwie polskim. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. 89 94. Sowa J. M., Szewczyk G. 2000. Analiza rozmiaru szkód powstałych w podrostach jodłowych i świerkowych w wyniku wycinki i obalania drzewostanu głównego. Acta Agraria et Silvestria: Series Silvestris 38: 75 90. Stańczykiewicz A. 2006. Poziom uszkodzeń odnowienia w wyniku stosowania ręczno maszynowych technologii pozyskiwania drewna. Acta Agraria et Silvestria. Series Silvestria 44: 91 116. Stańczykiewicz A. 2010. Damage to trees and regeneration layer resulting from timber harvesting with the use of equipment aggregated with farm tractors in thinned mountain stands. Proceedings of the International Symposium on Forestry Mechanization FORMEC 2010. Padova, Italy. 1 10. Stańczykiewicz A. 2011. Damage to trees and regeneration layer resulting from timber harvesting with the use of equipment aggregated with farm tractors in thinned fir stands. W: Technology and ergonomics in the service of modern forestry. Wyd. UR, Kraków. 253 268. Stańczykiewicz A., Sowa J. M., Kulak D., Leszczyński K., Szewczyk G. 2012. Damage to trees and regeneration layer resulting from timber harvesting with the use of equipment aggregated with farm tractors in thinned pine stands. Acta Sci. Pol., Silv. Colendar. Rat. Ind. Lignar. 11 (2): 37 51. Stańczykiewicz A., Sowa J. M., Szewczyk G. 2011. Uszkodzenia drzew i odnowienia w wyniku ręczno maszyno wego pozyskiwania drewna z wykorzystaniem urządzeń agregowanych z ciągnikami rolniczymi. Sylwan 155 (2): 129 137. Suwała M. 1996. Pozyskiwanie drewna metodą sortymentową. Prace IBL ser. B 30: 63 76. Suwała M. 2000. Próba syntetycznej oceny uszkodzeń drzew i gleby przy pozyskiwaniu drewna na przykładzie późnych trzebieży drzewostanów sosnowych. Sylwan 144 (10): 29 38. Suwała M., Rzadkowski S. 2001. Wydajność pracy, koszty i uszkodzenia drzew przy pozyskiwaniu drewna w trze bieżach drzewostanów górskich. Prace IBL ser. A 1: 85 111. Vasiliauskas R. 2001. Damage to trees due to forestry operations and its pathological significance in temperate forests: a literature review. Forestry 74 (4): 319 336. summary Tree damage in lowland spruce stands because of late thinning Spruce damage due to forest operation can lead to rotting process. Level of damage depends in most cases on used wood system. The objective of the paper was to compare level of damage caused in relation to late thinning wood system in lowland spruce stands. The research con tained detailed analysis of 1) frequency of damage, 2) its type, and 3) place where it occurred. The research was carried out in 4th age class stands in which three different systems of wood harvesting were applied: full tree system (FTS), long wood system (LWS), and short wood sys tem (SWS). Sample plots were selected in forests districts: Wejherowo, Mieszkowice and Różańsko. In all stands new, 3.5 m wide strip roads were established, between which distances were 20 or 40 m. Stands were selected in lowland and consisted at least 70% of spruce. 915 trees were analysed and Fisher test was used for statistical calculations. The lowest level of damage was observed when SWS was used. Statistically proven differences of damage were observed between all analysed systems and were in the following order (from the biggest): FTS>LWS>SWS. Further statistical results showed that bark and cambium damage in FTS was more frequent than in the other systems. At the same time more frequent wood damage was observed in FTS and LWS than in SWS. It was statistically proven, that damage on roots and trunk were more often in LWS and SWS, but trunk only was more often with damage in LWS than in FTS.