Walory historyczne i dydaktyczne Kaszub RAFAŁ SŁOMIŃSKI Kaszuby i Kaszubi kraina i ludzie mało znane Położone na terenie Pomorza Gdańskiego Kaszuby są dla znacznej części społeczeństwa polskiego krainą nieznaną. Chociaż wielu mieszkańców innych regionów bywało w tym zakątku Polski to ziemia kaszubska kojarzy się najczęściej z morzem, jeziorami, czy ogólnie rzecz ujmując pięknymi krajobrazami. Czasem w pamięci (i pamiątkach) zachowany został ślad po kontaktach z kaszubskim folklorem, czy też przekonanie, że mowa miejscowych ludzi jest dziwna i niezrozumiała a oni sami raczej zamknięci w sobie. Te, najczęściej wakacyjne, spotkania z Kaszubami tworzą stereotypowy wizerunek ziemi i ludzi pozbawiony często głębszej refleksji, naznaczony przekonaniem o odmienności tej krainy od reszty Polski, wizerunek, w którym Kaszuby umiejscowione zostają na krańcu znanego nam świata, będąc swoistą terra incognita. Dlaczego warto poznawać Kaszuby? Byłoby wskazanym, aby teraz, zwłaszcza w bieżącym roku ogłoszonym Rokiem Kaszubskim, zmienić stan powszechnej znajomości Kaszub w społeczeństwie polskim. Wielką rolę w tym dziele może odegrać szkoła, w której ciekawość świata i zaangażowanie uczniów oraz nauczycieli pozwala na zerwanie z powierzchownością stereotypów i zastąpienie jej głębią rzetelnej wiedzy. Owa dotychczas powierzchowna znajomość Kaszub wynika często z trudności, na jakie napotyka się przy próbie poznania historii i teraźniejszości tego kawałka Polski. Szczególny kłopot sprawia ograniczony nakład i zasięg oddziaływania najnowszych publikacji kaszuboznawczych. W miarę dobrze znane na Pomorzu często nie występują one w zasobach bibliotek w innych regionach Polski. Wolne przenikanie treści i ustaleń owych opracowań do zasobów internetowych i wydawnictw podręcznikowych tylko częściowo poprawia sytuację. Poza tym występuje często przekonanie, że Kaszuby nie są krainą posiadającą jakieś szczególne walory dydaktyczne czy historyczne. A przecież ziemia kaszubska oferuje, chcącym ją bliżej poznać, nie tylko walory krajobrazowe (te są raczej bezdyskusyjne), ale bardzo odmienną od reszty ziem polskich przeszłość, kulturę materialną i duchową, w tym język kaszubski, będący jedną z podstawowych wartości kaszubskich a zarazem ewenementem w skali kraju. Jest to część dziedzictwa nas wszystkich i z tej chociażby racji warta jest poznania. Historia etniczna obok (zamiast) państwowej Poznając dzieje Kaszub trzeba stale pamiętać o dwóch zasadniczych kwestiach. Pierwsza to stwierdzenie, że Kaszuby były i są tam, gdzie byli i są Kaszubi. Dzieje Kaszub są więc historią społeczności, a niekoniecznie historią jednolitego i stałego terytorium. Obserwujemy więc raczej zmiany zasięgu występowania ludności, najpierw Pomorzan, później Kaszubów, niż zmiany zasięgu terytorialnego jakiegoś państwa. Drugą dominantą kaszubskiego trwania jest to, że zawsze była to historia pogranicza. Dzieje Kaszubów zawsze były nacechowane konfliktem, przenikaniem, słowem ciągłym ścieraniem się wielu kultur. Oczywiście z racji ich umiejscowienia na Pomorzu największą rolę w owym ucieraniu się kaszubskości odegrały kultura polska i niemiecka. One dwie były też tymi, wobec których przyszło się Kaszubom określić. 58
Zespół kaszubski Kingi Lideke Pamiętając więc o powyższych kwestiach należy zastanowić się nad wartościami, które niesie za sobą poznawanie historii Kaszubów. Nie jest intencją tego opracowania przedstawienie chociażby bardzo skrótowej wersji dziejów kaszubszczyzny. Prezentacja samych tylko zagadnień węzłowych zajęłaby zbyt wiele miejsca. Poza tym zostało to już poczynione przez wybitnych znawców problematyki kaszubsko- -pomorskiej (zob. wskazówki bibliograficzne). Raczej już należy się skoncentrować na tych aspektach dziejów, które przybliżą specyfikę Kaszub, a poprzez możliwość spojrzenia na historię z innej perspektywy stanowią o istotnych walorach kaszubskiej historii dla tych, którzy podejmą trud jej poznania. Jak już wspomniano historia Kaszub nie jest historią państwową, ale historią etniczną. Daje to nową perspektywę wszystkim chcącym ją poznawać. W ramach tejże perspektywy szczególnie ciekawym jest zagadnienie obszaru kaszubskiego, czyli terytorium przez Kaszubów zamieszkałego. Wychodząc od stanu głębokiego średniowiecza z Pomorzem (w uproszczeniu od Odry do Wisły) jako terytorium kaszubskim dochodzimy do współczesności z obszarem wyznaczonym administracyjnie granicami ponad 40 gmin w ośmiu powiatach województwa pomorskiego (posuwając się z północy na południe): generalnie w całości pucki, wejherowski, kartuski, w znacznej części bytowski, kościerski, chojnicki, Piękno krajobrazu Kaszub częściowo lęborski i człuchowski, wraz ze sporą grupą Kaszubów zamieszkującą Trójmiasto. Inna perspektywa Już tylko samo poszukiwanie odpowiedzi na pytania o przyczyny, zakres i przebieg zmian terytorium kaszubskiego pozwoli na dostrzeżenie nowej perspektywy dziejów. W tym nowym spojrzeniu dobrze nam znani uczestnicy historii: państwa (piastowskie, księstwa pomorskie, Brandenburgia, Państwo Krzyżackie, Królestwo Polskie, Rzeczpospolita szlachecka, Prusy-Niemcy, II Rzeczpospolita, PRL), zjawiska cywilizacyjne (kolonizacja miejska i wiejska, reformacja i kontrreformacja, procesy narodowotwórcze, modernizacja cywilizacyjna przełomu XIX i XX w. i inne), z pewnością pojawią się w zupełnie nowym świetle, niedostrzeganym w klasycznej państwowocentrycznej narracji historycznej. To nowe światło przejawiać się może chociażby w innym wartościowaniu zjawisk o pozornie ustalonej ocenie historycznej, szczególnie gdy skonfrontujemy dzieje kaszubskie ze zjawiskami (a zwłaszcza ich ocenami) ze szkolnej historii Polski. Niech za przykład posłużą tu, tak różnie widziane z perspektywy polskiej i kaszubskiej, kwestie: reformacja, która co prawda pozostawiła po sobie zabytki literatury kaszubskiej (Krofey, Pontanus), ale poprzez swoje niemieckojęzyczne oblicze, była 5/2006 59
wraz z polityką państwa brandenbursko-pruskiego, a potem Prus głównym powodem zaniku kultury kaszubskiej w rejonie zachodniego i środkowego Pomorza, etos szlachty polskiej schyłku XVIII i początku XIX w. wśród Kaszubów utożsamiany przede wszystkim z krzywdami wyrządzanymi tej chłopskiej społeczności oraz będący powodem bardzo niskiej samooceny Kaszubów aż do całkiem nam bliskich czasów, polski ruch narodowy w zaborze pruskim (Prusach Zachodnich), tak przecież jednoznacznie pozytywnie oceniany, był w początkowej fazie kształtowania się ruchu kaszubskiego jego zagorzałym wrogiem. To tylko nieliczne przykłady zestawiania tradycyjnej narracji historycznej z innymi jej perspektywami. Takie różnicujące ujmowanie przeszłości ma walor nie tylko ciekawostki, ale może z pewnością uatrakcyjnić edukację historyczną. Fenomeny historii Kaszub Etniczny, a nie państwowo-terytorialny charakter dziejów Kaszubów stawia przed nami także konieczność odpowiedzi na pytanie o istotę owej kaszubskości. Z perspektywy historycznej to opis między innymi (ograniczając się do ostatnich dwóch stuleci): fenomenu przetrwania ludności kaszubskiej do połowy XIX w. pomimo braku własnej elity i często wbrew polityce państw i społeczności władających terytorium kaszubskim, powstania i ugruntowania idei i ruchu kaszubsko-pomorskiego, umacniającego i dowartościowującego tożsamość etniczną kaszubską a jednocześnie wzmacniającego polską identyfikację narodową Kaszubów, procesu powstawania i ewolucji regionalnej społeczności (w tym elity) kaszubskiej od połowy XIX w. (Florian Ceynowa), poprzez Młodokaszubów, aż po Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie w drugiej połowie XX wieku i czasach współczesnych. Postulat interdyscyplinarności Do opisania przeszłej i teraźniejszej kondycji Kaszubów nie wystarczy wyłącznie perspektywa historyczna, gdyż nie może ona oddać całej złożoności, wszystkich odcieni problemu. W tym miejscu pojawia się kolejny walor poznawania Kaszub, gdyż owa złożoność jest dobrym powodem do zastosowania w praktyce postulatu interdyscyplinarności humanistyki poprzez przywołanie badań i ustaleń etnografii, socjologii, językoznawstwa czy też innych dyscyplin. Łatwo oczywiście dostrzec, że we wszystkich przywołanych poniżej kwestiach, pomimo ich etnograficznego, językoznawczego czy socjologicznego pochodzenia każdy znajdzie wiele elementów o historycznym charakterze pozwalających włączyć je w tok edukacji historycznej. Należy więc bliżej przyjrzeć się ustaleniom współczesnej humanistyki, które pozwalają 60
zdefiniować istotę kaszubskości. Spośród nich na szczególną uwagę zasługują: istnienie silnie oddziaływujących i spajających wewnętrznie społeczność, symboli grupowych związanych z językiem, stereotypami, religią, ziemią kaszubską, domem czy też symboliką (hymn, herb, barwy, stolica etc.), centralne miejsce języka kaszubskiego jako wartości rdzennej (osnowy) dla całej tożsamości kaszubskiej, widoczna w ostatnich latach zmiana statusu nadawanego mowie kaszubskiej zarówno przez naukę, jak i przez jej użytkowników Kaszubów, proces transformacji kulturowej polegający z jednej strony na stopniowym zanikaniu pewnych dawnych cech odziedziczonych po społeczności wyłącznie wiejskiej (domostwa, sprzęty, stroje, obrzędy, gwary lokalne, zachowania społeczne, religijność etc.), z drugiej zaś strony oparty na pojawianiu się nowych zjawisk charakterystycznych dla kultury współczesnej (standardowy kaszubski język literacki, kaszubska literatura piękna i naukowa, publicystyka, muzyka w tym m.in. rockowa, obecność w mediach prasie, radiu, telewizji, internecie, instytucje wydawnicze), zdefiniowanie i monitorowanie socjologicznej kondycji Kaszubów ( kaszubskość w ujęciu socjologicznym, demografia Kaszubów, stałe i zmienne kaszubskiej tożsamości), coraz wyraźniejsza zdolność do autorefleksji i działania wielu środowisk wykraczająca poza lokalność, a zmierzająca do podtrzymywania i rozwoju tożsamości kaszubskiej, radzenie sobie społeczności kaszubskiej z wyzwaniami współczesności (obecność w świecie polityki nie tylko samorządowej, rozwój w ramach przemian cywilizacyjnych, w tym ekonomicznych). Wdzydze Kiszewskie Kaszubski Park Etnograficzny Władysława Wiśniewska uczennica Teodory Gulgowskiej Zagroda w Słowińskim Skansenie w Klukach Kaszuby bogactwo przyrody i historii Zachęcając do wypełnienia wszystkich powyższych składowych (z konieczności bardzo ogólnikowo opisanych) konkretną treścią, słowem zachęcając do poznawania Kaszub i ich dziejów, trzeba jeszcze zwrócić uwagę na ostatnią, wcale niebagatelną korzyść płynącą z podjęcia takiego wysiłku. Tą korzyścią jest zdolność do chłonięcia całego bogactwa kaszubskiej ziemi, takiej, jaką ona jest obecnie. Poznanie kaszubsko-pomorskiej historii pozwala z pewnością na pełniejsze przeżywanie obecności na tej ziemi od Boga danej, czy to w trak- 5/2006 61
Władysławowo port i widok na Dom Rybaka Gdańsk zabytkowy żuraw nad Motławą cie planowanych wyjazdów szkolnych, czy też przy okazji pobytów wakacyjnych. Ziemia kaszubska to przecież rzadko spotykane bogactwo urokliwych krajobrazów: od morskiego brzegu, poprzez jeziora, po rozlegle lasy. To przyroda często prawie niezmieniona działalnością człowieka, a przez to tak ceniona przez przybywających na te tereny turystów z Polski i Europy. Przyroda dodajmy coraz lepiej chroniona przed zniszczeniem, o czym świadczy wzrastająca liczba parków krajobrazowych czy rezerwatów przyrody. Wreszcie przyroda coraz rozsądniej zagospodarowywana dzięki rosnącemu sektorowi usług turystycznych (szczególnie agroturystycznych), licznym szlakom turystycznym (wodnym, pieszym, czy rowerowym). Wszystko po to, aby zachować to, co dzisiaj jawi się jako największy skarb tej ziemi. Ale bogactwem jest także zachowane dziedzictwo kulturowe. Spuścizna kulturowa obejmuje wiele pamiątek przeszłości dokumentujących kaszubską historię. Na szczególną uwagę zasługuje pierwszy na ziemiach polskich (powstały w 1906 r.) skansen obecnie Kaszubski Park Etnograficzny we Wdzydzach Kiszewskich. W toku swej wieloletniej działalności (począwszy od Izydora i Teodory Gulgowskich) zgromadził wiele zabytków kultury materialnej Kaszub, często ratując przed zniszczeniem domostwa, sprzęty i inne cenne przedmioty, uznane za przeżytki w procesie modernizacji połowy XX wieku. Dziedzictwo materialne wsi kaszubskiej uratowano od zniszczenia także dzięki skansenom w Nadolu i Klukach. Ta ostatnia placówka jest szczególna z tego względu, że prezentuje spuściznę po Słowińcach ludności, której już nie ma. Gromadzeniem i prezentacją dorobku kaszubskiej kultury materialnej zajmują się także muzea etnograficzne, spośród których warto wymienić Muzeum Kaszubskie w Kartuzach, Muzeum Etnograficzne w Oliwie, Muzeum Zachodniokaszubskie w Bytowie i Muzeum Ziemi Zaborskiej we Wielu. Osobna wzmianka należy się Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, gromadzącemu skarby kaszubsko-pomorskiej kultury duchowej i prowadzącemu bardzo ożywioną działalność naukową i publicystyczną. Na uwagę zasługują też muzea dokumentujące specyficzne kaszubskie zajęcia ludności: Muzeum Rybołówstwa w Helu i Muzeum Ceramiki Kaszubskiej w Chmielnie. Przywołany wcześniej pograniczny, wielokulturowy charakter dziejów Kaszub pozostawił nam w spadku olbrzymią masę zachowanych i pieczołowicie chronionych zabytków na czele z Gdańskiem, w którym to, jak w rzadko innym miejscu, dostrzec można przenikanie się kultury polskiej, niemieckiej, kaszubskiej i wielu innych, tworzących nawet dziś niezapomniany klimat grodu nad Motławą. Poza kulturową stolicą Kaszub ślady wielowiekowego krzyżowania się różnych cywilizacji dostrzec można w architekturze, układzie przestrzennym, nazewnictwie na praktycznie całych współczesnych Kaszubach. 62
Cała to spuścizna jest i czeka na każdego, kto chce ją odkryć. Jeżeli jeszcze to odkrywanie Kaszub zostanie uzupełnione rzetelną wiedzą o specyfice tego zakątka Polski zauroczenie jest gwarantowane, więc... zapraszamy na Kaszuby! Wskazówki bibliograficzne Traktując niniejsze opracowanie przede wszystkim jako wstęp do nauczycielskiej i uczniowskiej analizy problematyki kaszubskiej tradycyjny wykaz bibliografii został zastąpiony przewodnikiem po najważniejszych i najbardziej przydatnych publikacjach. Skupiając się na publikacjach kaszubskich pominięto tu m.in. cały szereg prac pomorzoznawczych. Wydawnictwa o charakterze podręcznikowym: 1. J. Borzyszkowski, J. Treder, J. Mordawski, Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów. Historia, geografia, jãzëk i pismienizna Kaszëbów, Gdańsk- -Gduńsk, 1999. Najbardziej uniwersalne kompendium wiedzy o Kaszubach na potrzeby szeroko rozumianej edukacji regionalnej. Bogaty zestaw ilustracji, map i danych statystycznych. Publikacja dwujęzyczna (po polsku i kaszubsku). [Patrz: poz. 21.] 2. W. Bòbrowsczi, K. Kwiatkòwskô, Kaszëbszczé abecadło, twój pierszi elemeńtôrz, Gdańsk, 2000. 3. D. Pioch, Kaszëbë Zemia i lëdze, Gdańsk, 2001. Przykłady dwóch elementarzy do nauki języka kaszubskiego. Historia: 4. A. Bukowski, Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki i kulturalny. Zarys monografii historycznej, Poznań, 1950. Będąca już sama w sobie źródłem historycznym, pomnikowa monografia historyczna. 5. G. Labuda, Kaszubi i ich dzieje., Gdańsk, 1996. Zbiór studiów historycznych najwybitniejszego historyka Kaszuby. Także o tym, jak napisać historię Kaszubów. 6. Pomorze mała ojczyzna Kaszubów. Historia i współczesność. Kaschubisch- -pommersche Heimat. Geschichte und Gegenwart, red. J. Borzyszkowski, D. Albrecht, Gdańsk-Lübeck, 2000. Wydane w dwóch językach, jak dotąd najpełniejsze studium historii Kaszub. 7. J. Borzyszkowski, Inteligencja polska w Prusach Zachodnich 1848 1920., Gdańsk, 1986. Praca ukazuje szeroki kontekst historyczny okresu, w którym kształtował się ruch kaszubski. 8. A. Majkowski, Historia Kaszubów, wyd. 2, posłowie G. Labuda, Gdańsk, 1991. Napisana przez twórcę ruchu młodokaszubskiego jego wizja historii. Czytanie lepiej rozpocząć od posłowia. 9. C. Obracht-Prondzyński, Jan Karnowski (1886-1939). Pisarz, polityk i kaszubsko-pomorski działacz regionalny., Gdańsk, 1999. 10. J. Borzyszkowski, Aleksander Majkowski (1876 1938). Biografia historyczna., Gdańsk-Wejherowo, 2002. Dwie obszerne biografie twórców ruchu kaszubskiego. Pomniki literatury kaszubskiej: 11. F. Ceynowa, Skôrb kaszébskoslowjnskjè mòvé, Svjece, 1866, wyd. fotoofset. Wejherowo1985. Zbiór publikacji budziciela ruchu kaszubskiego. Pierwsze historycznie dzieło w pełni kaszubskie. 12. A. Majkowski, Żëcé i przigodë Remusa, Zvjercadło kaszubskji., t. I-III, Gdańsk 1974 1976. [tekst osiągalny pod adresem: http://monika.univ.gda.pl/~literat/remus/index.htm] Pierwsze powojenne wydanie arcydzieła literatury kaszubskiej. 13. Aleksander Majkowski, Życie i przygody Remusa, tłum. L. Bądkowski, Gdańsk 1964. Tłumaczenie na język polski dokonane przez najwybitniejszego powojennego działacza kaszubsko-pomorskiego. 14. H. Derdowski, O panu Czorlińscim co do Pucka po sece jachoł, oprac. J. Samp, Gdańsk, 1990. 5/2006 63
Kaszubska epopeja, dość zabawna, chętnie czytana, chociażby z racji napisania jej w dialekcie nieco polaszącym (silne zbliżonym do języka polskiego). 15. J. Karnowski, Moja droga kaszubska, oprac. J. Borzyszkowski, Gdańsk, 1981. Momentami gorzkie wspomnienia Młodokaszuby zwanego sumieniem ruchu kaszubskiego. 16. B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. I VII, Wrocław..., 1967 1976. Monumentalne dzieło będące owocem wieloletniej tytanicznej pracy autora. To nie tylko słownik to pomnik dziś już częściowo utraconej różnorodności kaszubszczyzny. Socjologia: 17. Kaszubi. Monografia socjologiczna, red. M. Latoszek, Rzeszów, 1990. Pierwsze kompleksowe ujęcie socjologiczne społeczności kaszubskiej. Określenie jej cech, liczebności i zasięgu terytorialnego. 18. B. Synak, Kaszubska tożsamość, ciągłość i zmiana. Studium socjologiczne, Gdańsk, 1998. Odpowiedź na pytanie o to, co wyznacza współczesną tożsamość Kaszubów, oraz jaka może być jej przyszłość. 19. Cezary Obracht-Prondzyński, Kaszubi między dyskryminacją a regionalną podmiotowością, Gdańsk, 2002. Pierwsze tak rozlegle opracowanie traktujące o wczoraj i dziś społeczności kaszubskiej, będące zarazem znakomitym wstępem do poznania kaszubskiej historii, szczególnie w okresie powojennym. Językoznawstwo: 20. Kaszubszczyzna. Kaszëbizna, red. E. Breza, Opole, 2001. Zbiór studiów najpełniej charakteryzujący skomplikowaną materię i sytuację języka kaszubskiego. Strony internetowe: 21. www.rastko.net/rastko-ka/ Kaszubski moduł wielojęzycznego projektu naukowego. Zawiera m.in. elektroniczne wersje publikacji z poz. 1, wiele innych ciekawych artykułów naukowych i bardzo obszerną bibliografię publikacji kaszubskich. 22. www.kaszubia.com Strona internetowa w trzech wersjach językowych (polskiej, kaszubskiej i niemieckiej). Zawiera artykuły z dziedziny historii, geografii, językoznawstwa (w tym zaczątki kilku wersji słowników elektronicznych), katalog stron o tematyce kaszubskiej i dużą ilość odsyłaczy. 23. www.kaszubi.pl Strona Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Informacje o tej najważniejszej organizacji kaszubskiej. Oficjalne dokumenty Zrzeszenia. 24. www.naszekaszuby.pl W miarę bieżąca informacja o imprezach kulturalnych na Kaszubach. Artykuły popularnonaukowe o Kaszubach. Skanowane z oryginałów niektóre publikacje (Ceynowa, T. Gulgowski, S. Ramułt). 25. www.muzeum.wejherowo.pl Strona informująca o zasobach i działalności Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie. 26. www.instytut-kaszubski.webpark.pl Prezentacja działalności i dorobku wydawniczego Instytutu Kaszubskiego w Gdańsku. 64