MARIA CICHOCKA, KRZYSZTOF LEWANDOWSKI Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski 10-927 Olsztyn, pl. Łódzki 3 Osobliwości faunistyczne oczka polodowcowego w pobliżu jeziora Skanda w Olsztynie (woj. warmińsko-mazurskie) Miasta kojarzą się nam zazwyczaj z terenami wyraźnie zdegradowanymi przyrodniczo, bądź też z terenami gdzie skład gatunkowy ograniczony jest do gatunków o małych wymaganiach siedliskowych. Tego typu przekonanie zupełnie nie pasuje do Olsztyna. Jest to miasto niezwykłe pod względem przyrodniczym, charakteryzujące się bogatą i urozmaiconą siecią hydrograficzną. W granicach administracyjnych miasta znajduje się 13 jezior, dwie większe rzeki, kilkanaście strumieni i ponad 200 drobnych zbiorników o zróżnicowanej powierzchni. W obrębie miasta usytuowane są także dwa rezerwaty przyrodnicze oraz Las Miejski, będący jednym z większych miejskich kompleksów leśnych w Europie. Bardzo interesujący jest obszar położony w południowo- -wschodniej części miasta. Ograniczony z jednej strony skrajem Osiedla Mazurskiego, z drugiej drogą wylotową na Szczytno, a z trzeciej lasem nad jeziorem Skanda, zajmuje powierzchnię około 16 ha. Podstawowym elementem zróżnicowania geomorfologicznego tego terenu jest rozległa rynna polodowcowa przebiegająca z północnego-wschodu na południowy-zachód, przez którą wody topniejącego lodowca były odprowadzane na południe i zachód. Dno doliny tworzy morena denna, z charakterystycznym ukształtowaniem terenu złożonym z licznych pagórków i zagłębień bezodpływowych. Wiele zagłębień zajmują torfowiska niskie oraz oczka polodowcowe w różnych stadiach rozwojowych. Podłożem geologicznym są głównie gliny zwałowe, 87
na nieprzepuszczalnym podłożu, skutkiem czego lustra wody zbiorników wodnych znajdują się na różnych poziomach. Zbiorniki te zasilane są głównie wodami opadowymi i podziemnymi, których wypływy widoczne są w postaci młak i wycieków w drobnych zagłębieniach. Ryc. 1. Mapa omawianego terenu. 1 wody stojące, 2 cieki, 3 bór sosnowy, 4 drzewa liściaste, 5 tereny zabagnione, 6 skarpy, 7 pola, 8 drogi i ścieżki, A istniejące stanowisko szczeżui wielkiej Anodonta cygnea, B dawne stanowisko szczeżui wielkiej Anodonta cygnea Map of the study area. 1 stagnant waters, 2 streams, 3 pine forest, 4 broadleaved trees, 5 boggy area, 6 escarpes, 7 fields, 8 roads and paths, A existing localities Swan Mussel Anodonta cygnea, B extinct localities of Swan Mussel Anodonta cygnea. 88
Obszar ten charakteryzuje się jednocześnie dużą różnorodnością zarówno naturalnych jak i przekształconych antropogenicznie siedlisk, rozmieszczonych na stosunkowo niewielkiej powierzchni. Oprócz wymienionych oczek i torfowisk są tu: zbiorniki wiosenne, glinianki, łąki, pola uprawne, nieużytki, zadrzewienia, bór sosnowy czy fragmenty olsu. Wśród licznych zbiorników (ryc. 1), które w znacznym stopniu zachowały swój naturalny charakter na szczególną uwagę zasługuje zbiornik A, ponieważ jest miejscem występowania interesujących hydrobiontów, w tym także gatunków rzadkich i zagrożonych. Jest to zbiornik o powierzchni około 150 m 2, stosunkowo głęboki, o maksymalnej głębokości 2,5 m, najmniej zeutrofizowany spośród wszystkich tutejszych zbiorników. Od zachodniej i północnej strony brzeg zbiornika jest wysoki i stromy, porośnięty krzewami i niskimi drzewami, od strony południowej i wschodniej niski, przechodzący w torfowisko. Brzeg ten zarośnięty jest skrzypem bagiennym Equisetum limosum, który z roku na rok zajmuje coraz większą powierzchnię. Rosną tu także niewielkie płaty trzciny Phragmites australis. W pozostałej części zbiornika występują wyłącznie rośliny zanurzone: wywłócznik kłosowy Myriophyllum spicatum, moczarka kanadyjska Elodea canadensis, pływacz zwyczajny Urticularia vulgaris i rośliny o liściach pływających: żabiściek pływający Hydrocharis morsus-ranae, rzęsa trójrowkowa Lemna trisulca. Dno zbiornika w jednej części jest piaszczyste i piaszczysto-gliniaste z niewielką ilością osadu organicznego, w drugiej zaś zamulone. Przezroczystość wody latem jest dosyć duża (do 0,8 m), co prawdopodobnie jest zasługą dużego fitratora szczeżui wielkiej Anodonta cygnea. Szczeżuja wielka nasz największy krajowy małż jest szczególnie interesującym mieszkańcem tego zbiornika. Jest to gatunek uważany za zagrożony wyginięciem kategoria EN (Zając 2004) każdego roku zmniejszający areał swojego występowania, jednak tutaj jego populacja jest jeszcze dosyć liczna. Niepokojące jest jedynie to, że występują tu przeważnie osobniki dorosłe, o znacznej wielkości. Wymiary muszli są wyraźnie większe od wymiarów podawanych dla osobników obecnie występujących w naszych wodach (Piechocki, Dyduch-Falniowska 1993). Dla 12 zmierzonych osobników z tego zbiornika wynosiły one: średnia długość muszli 147 mm (minimalnie 138 mm, maksymalnie 165 mm), średnia wysokość 73,6 mm (min. 45 mm, maks. 87 mm), średnia szerokość 54,6 mm (min. 40 89
mm, maks. 67 mm). Nawet wymiary najmniejszego osobnika są wyraźnie większe niż średnie podawane przez Piechockiego i Dyduch-Falniowską (1993). Może to świadczyć o doskonałych warunkach życia w opisywanym zbiorniku. Pomimo dużej liczby zbiorników na omawianym terenie (ryc. 1), szczeżuja aktualnie występuje tylko w zbiorniku A. W latach 1980. obserwowano je także w pobliskim zbiorniku B. Obecnie spotkać można tam jedynie puste muszle. W pozostałych zbiornikach od lat 1980. nigdy nie obserwowano tego gatunku. Być może występowały tam wcześniej, przynajmniej w tych zbiornikach, które połączone są ze sobą strumieniem. Szczeżuje nie są jedynymi ciekawymi mieszkańcami zbiornika. Jest tu bardzo bogata fauna owadów, zwłaszcza chrząszczy, pluskwiaków i ważek. Te ostatnie zasługują na szczególną uwagę. Znalazły się tu bowiem gatunki chronione z rodzaju Leucorrhinia (L. albifrons i L. caudalis) oraz gatunek z czerwonej listy żagnica torfowa Aeshna juncea (Bernard i in. 2002). Są tu także inne gatunki ważek takie jak Gomphus vulgatissimus, Cordulia aenea, Somatochlora metallica, czy też ważki z rodzaju Lestes. Wśród różnorodnych gatunkowo wodopójek Hydrachnidia występujących w tym zbiorniku bardzo interesujące są gatunki takie jak: Eylais glubokensis, E. limnophila, E. mosquensis, Hydrachna conjecta, H. distincta, H. gallica, H. goldfeldi i H. skorikowi. Należą one do rzadkich i nielicznych nie tylko w Polsce, ale także i w Europie. Związane są głównie ze zbiornikami wiosennymi i astatycznymi strefami zbiorników trwałych. Ich obecność zależy także od występowania określonych gatunków pluskwiaków i chrząszczy wodnych, z którymi gatunki z rodzajów Eylais i Hydrachna powiązane są pasożytnictwem w stadium larwalnym. Oprócz bezkręgowców w zbiorniku licznie występują interesujące kręgowce. Z płazów stwierdzono tu występowanie traszki zwyczajnej Triturus vulgaris, ropuchy szarej Bufo bufo, żaby moczarowej Rana arvalis, żaby trawnej Rana temporaria, żaby jeziorkowej Rana lessonae, żaby wodnej Rana esculenta, grzebiuszki ziemnej Pelobates fuscus i kumaka nizinnego Bombina bombina (Nowakowski i in. 2001). Na krzewach porastających brzeg zbiornika obserwowano także rzekotki Hyla arborea. Na szczególną uwagę zasługuje jednak jeden gatunek ryby. Jest to różanka Rhodeus sericeus, gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt kategoria NT (Przybylski 2001). Występowanie różanki związane jest niewątpliwie z obecnością szczeżui wielkiej. 90
Omawiany teren jest interesujący także pod względem florystycznym. Na pobliskim torfowisku niskim, znajdującym się w bezpośredniej styczności z opisywanym zbiornikiem występują między innymi storczyki Dactylorhiza majalis, o liściach plamistych i bez plam, oraz paproć Ophioglossum vulgatum (Irena Giełwanowska, inf. ustna). Z uwagi na walory geomorfologiczne i hydrologiczne, różnorodność ekosystemów lądowych i wodnych, obecność wyraźnie widocznych ekotonów, interesujące zoo- i fitocenozy, występowanie gatunków rzadkich i zagrożonych oraz na fakt położenia w obrębie miasta obszar ten, a zwłaszcza sam zbiornik zasługuje na odpowiednią ochronę. Pozwoli to nie tylko na zachowanie specyficznej fauny i flory ale także na wykorzystanie zbiornika jako cennego obiektu dydaktycznego. SUMMARY Faunal peculiarities of small post-glacial water body near Skanda Lake in Olsztyn (Warmia and Mazury voivodeship) This paper contains a general description on the small water body situated in the south eastern part of the Olsztyn city and its interesting fauna. This water reservoir is characterized by the high species richness and the occurrence of some rare and endangered species. The presence of numerous population of Swan Mussel Anodonta cygnea was observed. This population was characterized by large size of the mussel, bigger than observed last years in other reservoirs of Poland. PIŚMIENNICTWO Bernard R., Buczyński P., Łabędzki A., Tończyk G. 2002. Odonata. Ważki. W: Głowaciński Z. red. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków, pp. 125-127. Nowakowski J.J., Górski A., Lewandowski K. 2001. Wpływ otoczenia zbiornika wodnego na strukturę gatunkową i ilościową zespołów płazów drobnych zbiorników wodnych Olsztyna. W: Indykiewicz P., Barczak T., Kaczorowski G. (red.). Bioróżnorodność i ekologia populacji zwierzęcych w środowiskach zurbanizowanych. Wyd. NICE, Bydgoszcz, pp. 288-297. 91
Piechocki A., Dyduch-Falniowska A. 1993. Mięczaki. Małże. Fauna słodkowodna Polski. PWN, Warszawa, 7: 109-113. Przybylski M. 2001. Rhodeus sericeus (Pallas, 1776). Różanka (siekierka). W: Głowaciński Z. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa, pp. 299-301. Zając K. 2004. Anodonta cygnea (Linnaeus, 1758). Szczeżuja wielka. W: Głowaciński Z., Nowacki J. (red.). Polska Czerwona Księga Zwierząt. Bezkręgowce. Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków, AR Poznań, pp. 349-351. 92