Zbiorowiska roślinne wzgórza Kamieniec na Pogórzu Dynowskim (Karpaty Zachodnie)

Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody National Parks and Nature Reserves (Parki nar. Rez. Przyr.) 34 2 57 74 2015 TOMASZ WÓJCIK, MARIA ZIAJA Zbiorowiska roślinne wzgórza Kamieniec na Pogórzu Dynowskim (Karpaty Zachodnie) WÓJCIK T., ZIAJA M. 2015. Plant communities of Kamieniec hill in Dynów Foothills (Western Carpathians). Parki nar. Rez. Przyr. 34(2): 57 74. ABSTRACT: In 2013 2014, investigations of the vegetation of Kamieniec hill (452 m a.s.l.), on which there are ruins of a castle, were conducted. The study area is situated in the Podkarpackie Voivodeship, Dynów Foothills mesoregion, within the Czarnorzeki-Strzyżów Landscape Park. During the investigations, 26 phytosociological relevés were taken with the classic Braun-Blanquet method. The analysed area comprises forest, grassland, and rock communities. The most valuable phytocoenoses include xerothermic grasslands and rock communities characterized by high species richness and occurrence of many rare plant species. KEY WORDS: plant communities, Kamieniec hill, Czarnorzeki-Strzyżów Landscape Park, Dynów Foothills Tomasz Wójcik, Maria Ziaja: Katedra Nauk Przyrodniczych, Uniwersytet Rzeszowski, ul. Cicha 2A, 35 326 Rzeszów, tel. 017 872 1985, e-mail: antomi7@wp.pl; e-mail: mziaja@ur.edu.pl WSTĘP Przekształcenia szaty roślinnej wywołane działalnością człowieka wymusiły podjęcie obserwacji naukowych na terenach, które od dawna były poddawane silnej antropopresji. Zaobserwowano, że na obszarach pozbawionych naturalnej pokrywy roślinnej pojawiają się nowe zbiorowiska, mające często niestabilny charakter i zróżnicowany skład gatunkowy (KORNAŚ, MEDWECKA-KORNAŚ 2002; KAMIŃSKI 2014). Grody, zamki i warownie, zbudowane na odlesionym i przekształconym przez człowieka terenie, pełniły funkcje swoistych wysp siedliskowych w początkowo leśnym krajobrazie. Obszary te były zasiedlane przez gatunki przybyłe wraz z człowiekiem z odległych regionów geograficznych. Wykształciły się tam nowe układy roślinne, które po upływie kilku wieków zaczęły pełnić funkcję ostoi dla rzadkich i unikatowych gatunków roślin charakterystycznych dla siedlisk nieleśnych. W ostatnich latach wzrasta zainteresowanie botaników tego typu obiektami, a badania przez nich podejmowane stanowią ważne uzupełnienie w poznaniu zasięgów poszczególnych gatunków, a także zespołów roślinnych (FALIŃSKI i in. 2005, CELKA 2011, KAMIŃSKI 2014). [57]

58 Tomasz Wójcik, Maria Ziaja W literaturze przedmiotu nieliczne są doniesienia o roli obiektów archeologicznych w zachowaniu różnorodności florystycznej. Przykładem są opracowania z Wielkopolski (CELKA 1999, 2000, 2002), ziemi chełmińskiej (KAMIŃSKI 2004, 2010, 2014), Kujaw (KORCZYŃSKI 2010), Płaskowyżu Proszowickiego (CWENER, TOWPASZ 2003; CWENER 2004; TOWPASZ, KOTAŃSKA 2005; TOWPASZ 2006) czy Europy Środkowej (BRANDES 1992; CELKA 2011). Stan poznania szaty roślinnej grodzisk i zamczysk Polski południowej jest nadal bardzo słaby. Dotychczas ukazało się zaledwie kilka prac z terenu Karpat, które dotyczą obiektów archeologicznych zlokalizowanych w dolinach Raby, Dunajca i Wisłoki (BARTOSZEK, SIATKA 2008; SUDER 2010; SUDER, TOWPASZ 2010). Na temat flory wzgórza Kamieniec można znaleźć informacje w opracowaniu CELKI (2011), który doszukał się 107 gatunków, w tym 3 reliktów upraw (serdecznik pospolity Leonurus cardiaca, lebiodka pospolita Origanum vulgare, barwinek pospolity Vinca minor). Poznanie roślinności wzgórza Kamienic stanowi uzupełnienie informacji dla tego typu obiektów. Celem podjętych badań była charakterystyka zbiorowisk roślinnych wzgórza Kamieniec oraz ocena roli tego typu siedlisk w zachowaniu różnorodności fitocenotycznej Pogórza Dynowskiego. Starano się także ocenić stopień przemian antropogenicznych, spowodowanych ruchem turystycznym wokół zamku. TEREN BADAŃ W regionalizacji fizycznogeograficznej KONDRACKIEGO (2011) obszar badań położony jest w mezoregionie Pogórze Dynowskie, makroregionie Pogórze Środkowobeskidzkie, które należy do Zewnętrznych Karpat Zachodnich. W podziale geobotanicznym zaproponowanym przez TOWPASZ (1990) teren badań został zaliczony do Podokręgu Strzyżowsko-Dynowskiego, Okręgu Pogórze Karpat, Działu Karpaty Zachodnie i Podprowincji Karpackiej. Teren badań położony jest na granicy dwóch odmiennych jednostek fizycznogeograficznych: Kotliny Sandomierskiej (należącej już do Prowincji Środkowoeuropejskiej Niżowej) oraz Pogórza Środkowobeskidzkiego, które należy do Działu Karpat Zachodnich. Położenie w obrębie Karpat wpływa na górski charakter miejscowej flory i roślinności, z kolei bliskie sąsiedztwo niżu powoduje, że na omawianym terenie liczny udział mają gatunki o szerokim zasięgu (TOWPASZ 1990, 2005). Administracyjnie wzgórze Kamieniec położone jest w miejscowości Odrzykoń, gminie Wojaszówka, w powiecie krośnieńskim, w województwie podkarpackim. Wzgórze Kamieniec (452 m n.p.m.) w całości położone jest na terenie Czarnorzecko-Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego. Proponuje się również objęcie go ochroną w formie rezerwatu geologiczno-krajobrazowego (pow. około 10 ha), który obejmowałby okazałe wychodnie piaskowca ciężkowickiego w szczytowej partii wzgórza wraz z ruinami zamku oraz sąsiadujące zgrupowania skałek (PATOCZKA 2005).

Zbiorowiska roślinne wzgórza Kamieniec na Pogórzu Dynowskim 59 Obecny kształt i wygląd, wzgórze Kamieniec zawdzięcza wielowiekowej działalności człowieka, która spowodowała powstanie różnorodnych siedlisk. Miało to znaczenie dla rozwoju szeregu gatunków o odmiennych wymaganiach ekologicznych oraz przełożyło się na bogactwo gatunkowe i fitocenotyczne miejscowej szaty roślinnej. Wzgórze Kamieniec wieńczy zamek, z XIV wieku, który składa się z czterech elementów. Szczytową część zajmuje zamek wysoki, zwany górnym, założony na planie nieregularnego pięcioboku. Na wschód od niego położony jest zamek dolny (średni), którego mury tworzą obrys nieforemnego wieloboku. Dalej na wschód usytuowany jest zamek niski, zwany też przedzamczem wschodnim. Czwarty element zabudowy położony jest na zachód od całego założenia; określany jest dolnym zamkiem odrzykońskim lub przedzamczem zachodnim. Obecnie o dawnej świetności zamku świadczą już tylko ruiny, które podlegają stałym zabiegom konserwatorskim i wpisane są do rejestru zabytków (ŁOPATKIEWICZ 2003). MATERIAŁ I METODY Badania roślinności prowadzono w latach 2013 2014, na obszarze całego wzgórza Kamieniec, od jego podnóża do części szczytowej wraz z ruinami zamku. W badaniach zbiorowisk roślinnych posłużono się powszechnie stosowaną w fitosocjologii metodą BRAUN-BLANQUETA (1964). Nazwy gatunkowe roślin naczyniowych podano według krytycznej listy roślin naczyniowych MIRKA i in. (2002), zaś przynależność do poszczególnych jednostek syntaksonomicznych na podstawie systemu MATUSZKIEWICZA (2001). Gatunki chronione wyszczególniono w oparciu o Rozporządzenie Ministra Środowiska (ROZPORZĄDZENIE... 2014). WYNIKI W latach 2013 2014 wykonano łącznie 26 zdjęć fitosocjologicznych, w tym 6 w zbiorowiskach leśnych, 13 w zbiorowiskach łąkowych i murawowych oraz 7 w zbiorowiskach naskalnych. Nie badano zbiorowisk ruderalnych, których występowanie było ograniczone do niewielkich płatów w sąsiedztwie dróg i ścieżek. Na badanym terenie przeważają fitocenozy leśne, znacznie mniejszą powierzchnię zajmują zbiorowiska łąkowe i murawowe, wśród których znalazły się łąki świeże w postaci przesuszonej oraz fragmentarycznie wykształcone zbiorowiska roślin ciepłolubnych nawiązujące do muraw kserotermicznych i okrajków. Do najciekawszych fitocenoz należą zbiorowiska naskalne, które rozwijają się w obrębie naturalnie występujących wychodni skalnych oraz na ruinach zamku. Fitocenozy leśne omawianego terenu należą do klasy Querco-Fagetea. Z racji swego położenia, w strefie przejściowej między piętrem pogórza i regla dolnego, nawiązują do grądów ze związku Carpinion betuli i buczyn ze związku Fagion sylvaticae. Dodatkową trudność w ich klasyfikacji sprawia fakt, iż są one silnie

60 Tomasz Wójcik, Maria Ziaja Tab. 1. Zbiorowiska z klasy Querco-Fagetea wzgórza Kamieniec. Table 1. Communities with class Querco-Fagetea on Kamieniec hill. Numer kolejny zdjęcia Succesive numer of relevé Data Date 1 2 3 4 5 6 8 8 8 8 8 6 06 06 06 06 06 06 2013 2014 Powierzchnia [m 2 ] Surface [m 2 ] 100 100 100 100 50 50 Ekspozycja Exposure W SE SW SW SW SW Nachylenie [ ] Inclination [ ] 40 20 15 40 40 45 Wysokość [m n.p.m.] Altitude a.s.l. 451 450 442 430 434 430 Pokrycie w warstwie drzew [a] Cover of tree layer [a] 90 50 90 40 50 80 Pokrycie w warstwie krzewów [b] Cover of shrub layer [b] 20 70 10 50 40 60 Pokrycie w warstwie zielnej Cover of herb layer 60 70 50 70 70 50 Liczba gatunków Number of species 24 18 14 24 25 18 1 2 3 4 5 6 7 8 Ch.All. Fagion sylvaticae Fagus sylvatica [b] + + + +. + V Luzula luzuloides + + + +.. IV Fagus sylvatica [a] 4.1 1.1 +... III Abies alba [b] +. +... III A. alba + +.... III Ch.All. Carpinion betuli Carpinus betulus [b] + + + + 2.1 + V C. betulus [a] +. 4.2 1.1. 2.1 IV Cerasus avium [b] +.. + 1.1 3.1 IV Cruciata glabra... + 1.1 1.2 III Carpinus betulus.... + + III Stellaria holostea. 1.2.... I Cerasus avium [a] +..... I C. avium.... +. I Ch.O. Fagetalia sylvaticae Primula elatior +.. + + 1.2 IV Galeobdolon luteum. + + + +. IV Acer pseudoplatanus [a] + 2.3... 1.1 III A. pseudoplatanus... 1.1 + + III A. pseudoplatanus [b]. + +... II cd. na str. 61 Stałość Constancy

Zbiorowiska roślinne wzgórza Kamieniec na Pogórzu Dynowskim 61 cd. ze str. 60 1 2 3 4 5 6 7 8 Viola reichenbachiana... + +. II Asarum europaeum. +.... I Circaea lutetiana... +.. I Lysimachia nemorum... +.. I Ch.Cl. Querco-Fagetea Corylus avellana [b] 1.1 4.3 + 3.1 1.1 1.1 V Anemone nemorosa 4.2 3.1 3.2 1.2 +. V Poa nemoralis +.. 2.2 3.2 2.2 IV Fraxinus excelsior [a]... 2.2 2.2 3.2 III F. excelsior +.... + II Aegopodium podagraria + +.... II Euonymus europaea.... +. I Ch.Cl. Vaccinio-Piceetea Vaccinium myrtillus + + +... III Pinus sylvestris [a].. +... I Ch.Cl. Rhamno-Prunetea Crataegus monogyna [a].... +. I C. monogyna [b] +..... I Inne Others Polypodium vulgare + +. + + + V Rubus hirtus 2.2 2.1 1.1 +.. IV Quercus robur [a] 1.1. + + +. IV Dryopteris carthusiana. + + + +. IV Veronica chamaedrys +.. + + + IV Hedera helix... + 1.1 1.2 III Mycelis muralis +.. +. + III Oxalis acetosella + + +... III Astragalus glycyphyllos... + +. II Botrychium lunaria.... r + II Ribes uva-crispa +... +. II Geranium robertianum.... + + II Geum urbanum..... + I Glechoma hederacea. +.... I Hieracium murorum.... +. I Maianthemum bifolium.... +. I Pteridium aquilinum +..... I Sedum maximum..... + I Silene nutans... +.. I Torilis japonica..... + I Fragaria vesca.... +. I Aesculus hippocastanum [a] +..... I Betula pendula [a] +..... I Sorbus aucuparia [a]. +.... I

62 Tomasz Wójcik, Maria Ziaja przekształcone przez człowieka. Duży ruch turystyczny wokół zamku oraz oddziaływania antropogeniczne związane ze wspinaczką skałkową spowodowały znaczne zniszczenie runa leśnego, które w wielu miejscach praktycznie w ogóle nie występuje. W zbiorowisku tym wykonano tylko sześć zdjęć fitosocjologicznych w płatach najlepiej zachowanych, w miejscach stromych i trudno dostępnych (Tab. 1). W pierwszych trzech zdjęciach dominują gatunki charakterystyczne dla buczyn, takie jak: buk pospolity Fagus sylvatica, jodła pospolita Abies alba, kosmatka gajowa Luzula luzuloides. W kolejnych (zdj. 4-6, Tab. 1) gatunki ze związku Fagion sylvaticae mają nieznaczny udział, przeważają nad nimi rośliny grądowe, m.in.: grab pospolity Carpinus betulus, wiśnia ptasia Cerasus avium, przytulinka krzyżowa Cruciata glabra. W grupie tej liczny udział mają również wiechlina gajowa Poa nemoralis i jesion wyniosły Fraxinus excelsior z klasy Querco-Fagetea, które preferują miejsca cieplejsze i bardziej oświetlone. Gatunki charakterystyczne dla rzędu Fagetalia sylvaticae oraz klasy Querco-Fagetea występują dość licznie we wszystkich zdjęciach. Na uwagę zasługują rośliny chronione, które podnoszą walory przyrodnicze omawianego zbiorowiska, należą do nich: podejźrzon księżycowy Botrychium lunaria oraz pierwiosnek wyniosły Primula elatior. Podejźrzon księżycowy jest szczególnie cennym elementem flory, gdyż należy do rzadkich i zagrożonych paproci, a jego najbliżej stwierdzone stanowiska znajdują się dopiero w Bieszczadach (ZIAJA, WÓJCIK 2014 a). W części przyszczytowej wzgórza występują zbiorowiska łąkowe i murawowe, które zajmują niewielką powierzchnię. Większe płaty tego typu roślinności porastają zbocze o ekspozycji południowej nad drogą wjazdową do zamku. Zbiorowiska te mają zróżnicowany charakter. W zależności od stopnia nachylenia, ekspozycji i użytkowania wykształciły się tutaj łąki świeże o charakterze ciepłolubnym oraz zbiorowiska nawiązujące swoim składem gatunkowym do muraw kserotermicznych (Tab. 2). We wszystkich zdjęciach wyraźnie dominują gatunki łąkowe z klasy Molinio-Arrhenatheretea oraz z niższych jednostek syntaksonomicznych (rzędu Arrhenatheretalia, związku Arrhenatherion). Licznie występują również gatunki ciepłolubne z klas Festuco-Brometea i Trifolio-Geranietea. Omawiane fitocenozy należy zatem zaklasyfikować jako ciepłolubną postać łąki świeżej ze związku Arrhenatherion elatioris. Od tego ujęcia odbiegają ostatnie zdjęcia w tabeli (zdj. 10-13, Tab. 2), w których udział gatunków łąkowych jest nieco mniejszy, natomiast zaznacza się zwiększony udział gatunków charakterystycznych dla muraw kserotermicznych z klasy Festuco- -Brometea. Są to fitocenozy, które na wzgórzu Kamieniec wykształciły się w siedliskach wybitnie ciepłych i suchych (strome zbocza o południowej ekspozycji przylegające do murów skalnych). Choć płaty tych zbiorowisk zajmują niewielką powierzchnię, zasługują na szczególną uwagę z racji występowania w nich wielu rzadkich i interesujących roślin kserotermicznych w tej części Karpat, takich jak: szałwia okręgowa Salvia verticillata, przetacznik pagórkowy Veronica teucrium,

Zbiorowiska roślinne wzgórza Kamieniec na Pogórzu Dynowskim 63 Tab. 2. Zbiorowiska z klasy Festuco-Brometea i Molinio-Arrhenatheretea wzgórza Kamieniec. Table 2. Communities with class Festuco-Brometea and Molinio-Arrhenatheretea on Kamieniec hill. Numer kolejny zdjęcia Succesive numer of relevé Data Date 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 8 8 8 8 8 8 8 8 6 6 8 8 6 06 06 06 06 06 06 06 06 06 06 06 06 06 2013 2014 2013 2014 Stałość Constancy Powierzchnia [m 2 ] Surface 50 15 100 100 25 25 25 25 25 9 25 10 25 Ekspozycja Exposure SW S S S S S S SE SW S S S S Nachylenie [ ] Inclination 45 40 45 45 45 35 35 30 45 20 30 45 15 Wysokość [m n.p.m. Altitude a.s.l. 426 455 453 430 440 446 439 428 440 446 447 447 439 Pokrycie w warstwie zielnej Herb layer cover 95 100 100 100 100 100 100 100 80 95 95 90 90 Liczba gatunków Number of species 25 19 31 18 23 24 26 28 20 22 22 30 26 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Ch.All. Arrhenatherion elatioris Galium mollugo + 1.2 1.2 1.3 2.2 2.2 1.1 + + 1.1 + + 1.2 V Arrhenatherum elatius +. + 1.2 + + 1.2 3.2 + + +.2.. IV Knautia arvensis. + + + +.. +.. + +.2. III Geranium pratense.. +....... + +. II Crepis biennis. +....... +... I Ch.O. Arrhenatheretalia elatioris Achillea millefolium 1.1 1.2. 1.1 1.1 2.2 + 1.1 + 2.2 1.2 1.1 2.2 V Dactylis glomerata + + + + +.2 + 1.2 + +. +. + V cd. na str. 64

64 Tomasz Wójcik, Maria Ziaja cd. ze str. 63 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Lotus corniculatus.. + 1.2...... + +. II Trisetum flavescens.. +... + +..... II Heracleum sphondylium.. +. +...... +. II Leucanthemum vulgare....... r..... I Daucus carota.......... +.. I Taraxacum officinale........... +. I Trifolium repens............ + I Ch.Cll. Molinio-Arrhenatheretea Festuca rubra 2.3 3.2 2.2 + + + + + 2.2 1.2 1.2 1.2 1.2 V F. pratensis +. + 1.3 +.2 1.2 1.2 + +.... IV Poa pratensis 2.3 2.2 3.2 +. + 1.2 1.2..... III Potentilla reptans. + + + + +. + +.... III Trifolium pratense +...... +. +.. + II Vicia cracca +. +.... +..... III Rumex aetosa.. +.... +..... II Ranunculus acris...... +...... I Lathyrus pratensis.. +.......... I Ch.Cll. Festuco-Brometea Euphorbia cyparissias 1.2 + + + + + + + + 1.2 3.2 2.2 1.2 V Poa compressa..... +... 2.2 + + + II Plantago media......... + + +.2 + II Salvia verticillata......... +.2 + +. II Arabis hirsuta............ + I Bromus inermis...... +...... I cd. ze str. 65

Zbiorowiska roślinne wzgórza Kamieniec na Pogórzu Dynowskim 65 cd. ze str. 64 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Ch.Cll. Trifolio-Geranietea Origanum vulgare 1.2 + 1.2 2.2 3.2 2.2 2.2 + 1.2 2.2 3.3 2.2 1.2 V Silene nutans 1.2 + +. + + + 2.2 2.2 1.1 1.2 + + V Veronica teucrium 1.2 1.2 1.2 2.3 2.2 + +.. 3.2 1.2 1.2 3.2 V Fragaria viridis......... +. + + II Astragalus glycyphyllos.... +.... +... I Medicago falcata.... +.. +..... I Coronilla varia...... + +..... I Trifolium medium............ +.2 I Ch.Cll. Artemisietea vulgaris Artemisia vulgaris +... +. +.. +.. + II Leonurus cardiaca. +.2 +. +.2 +.2....... II Lamium album.. +.. + +...... II Carduus acanthoides.... + +....... I Chelidonium majus.... + +....... I Urtica dioica.. +. +........ I Geum urbanum......... +.. + I Linaria vulgaris............ 1.2 I Echium vulgare........... +. I Inne Others Veronica chamaedrys. 1.1 + + + 1.2 + 2.2 +. + +. IV Arabis glabra +. +. +. + r +. + + + IV Cerinthe minor. + 1.2. 1.2 + +... + +.2. III Verbascum nigrum + +.... + + +. +. + III Convolvulus arvensis. 1.2 + +. 1.1 + +..... III Vicia grandiflora + + +.. + + +..... III Sedum maximum +. + +.2.... 1.2.. +. II cd. na str. 66

66 Tomasz Wójcik, Maria Ziaja cd. ze str. 65 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Elymus repens +. +.. + + +..... II Pimpinella saxifraga....... +. + + +. II Thymus pulegioides..... +... +. +.2 +.2 II Hypericum perforatum +....... 1.2 +... II Solidago virgaurea......... +. + + II Potentilla argentea +....... +... + II Mentha arvensis.. + +........ + II Viscaria vulgaris +....... 2.2.... I Medicago lupulina..... +.... +.. I M. xvaria......... 1.2.. 1.2 I Carex spicata... +.. +...... I Poa nemoralis +.2.......... +. I Potentilla recta +....... +.... I Luzula luzuloides........ 1.2.... I Primula veris........... +.2. I Geranium phaeum.. +.......... I Hieracium pilosella........ +.... I Fragaria vesca. +........... I Viola arvensis....... +..... I Euonymus europaea........... +. I Frangula alnus........... +. I Crataegus sp............ +. I Rosa sp............ +. I Aegopodium podagraria...... +...... I Arenaria serpyllifolia....... +..... I Capsella bursa-pastoris +............ I Cruciata glabra............ + I

Zbiorowiska roślinne wzgórza Kamieniec na Pogórzu Dynowskim 67 Tab. 3. Zbiorowiska z klasy Asplenietea rupestria wzgórza Kamieniec. Table 3. Communities with class Asplenietea rupestria on Kamieniec hill. Numer kolejny zdjęcia Succesive numer of relevé 1 2 3 4 5 6 7 Data Date 6.06.2014 Powierzchnia [m 2 ] Surface 25 25 25 25 25 2,5 5 Ekspozycja Exposure SW E N N SW S S Nachylenie [ ] Inclination 70 90 50 70 80 90 70 80 45 90 90 Wysokość [m n.p.m.] Altitude a.s.l. 416 427 429 470 446 441 442 Pokrycie w warstwie krzewów [b] Cover of shrub layer 10 30 10 5 10 Pokrycie w warstwie zielnej Herb layer cover 50 70 70 50 30 60 15 Pokrycie w warstwie mszystej [d] Cover of mosses layer 50 20 50 30 5 Liczba gatunków Number of species 15 16 12 6 7 17 16 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ch.Cll. Asplenietea rupestria Polypodium vulgare 2.2 3.2 3.2 3.1 2.2 1.2 + V Asplenium trichomanes.. 1.2.. + +.3 III A. ruta-muraria.. +... + II Ch.Cll. Festuco-Brometea Arabis hirsuta..... + + II Euphorbia cyparissias..... + + II Poa compressa..... 1.1 + II Plantago media..... +. I Ch.Cll. Trifolio-Geranietea Origanum vulgare..... 1.2 + II Silene nutans..... + 1.1 II Veronica teucrium..... + + II Ch.Cll. Querco-Fagetea Poa nemoralis + + + + 1.2.. IV Luzula luzuloides 1.2 +. + 2.2.. III Corylus avellana [b] + + +.... III Acer pseudoplatanus [b] + +..... II Carpinus betulus [b] + +..... II cd. na str. 68 Stałość Constanc

68 Tomasz Wójcik, Maria Ziaja cd. ze str. 67 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Cerasus avium [b]. 1.2.... + II Fagus sylvatica +... +.. II F. sylvatica [b]... +.. + II Acer pseudoplatanus +...... I Anemone nemorosa... +... I Carpinus betulus.... +.. I Primula elatior. +..... I Inne Others Sedum maximum + 1.2 +. 1.2 + + V Anomodon viticulosus [d] 1.4 +.3 2.4 1.3.. +.3 IV Hypnum cupressiforme [d] 2.4 1.3 1.4 2.4.. +.3 IV Orthodicranum montanum [d] 1.3 +.2 +.2 +.2... III Sorbus aucuparia [b] + + +.... III Geranium robertianum. + +. +.. III Hedera helix 1.2 2.1..... II Arabis glabra..... 1.1 + II Mycelis muralis + +..... II Vaccinium myrtillus +.. +... II Festuca rubra..... 1.2. I Lepidium densiflorum..... 1.2. I Potentilla argentea..... 1.2. I Frangula alnus [b] +...... I Quercus robur [b]...... + I Ribes uva-crispa [b].. +.... I Rosa canina [b]...... + I Rubus idaeus [b].. +.... I Crataegus monogyna [b].. +.... I Arenaria serpyllifolia..... +. I Dryopteris carthusiana +...... I Hieracium murorum...... + I Medicago xvaria..... +. I Oxalis acetosella.. +.... I Ramalina pollinaria [d].. +.2.... I Rubus caesius. +..... I R. hirtus +...... I Sedum acre..... +. I Veronica chamaedrys. +..... I Viscaria vulgaris. +.2..... I

Zbiorowiska roślinne wzgórza Kamieniec na Pogórzu Dynowskim 69 gęsiówka szorstkowłosista Arabis hirsuta. We wszystkich zdjęciach zbiorowisk murawowych stwierdzono liczny udział gatunków okrajkowych z klasy Trifolio- -Geranietea, które preferują ciepłe siedliska. Listę florystyczną uzupełniają gatunki, które dodatkowo podkreślają ciepłolubny charakter miejscowych fitocenoz, lecz nie są charakterystyczne dla żadnej jednostki syntaksonomicznej: wieżyczka gładka Arabis glabra, macierzanka zwyczajna Thymus pulegioides, smółka pospolita Viscaria vulgaris, pierwiosnek lekarski Primula veris. Do najciekawszych zbiorowisk roślinnych badanego obszaru należą fitocenozy porastające stare mury oraz wychodnie piaskowca ciężkowickiego. Są to na ogół fitocenozy zajmujące małą powierzchnię, często ograniczone do niewielkich szczelin skalnych, które charakteryzują się swoistą fizjonomią i obecnością rzadkich gatunków (Tab. 3). Zróżnicowanie florystyczne, będące odzwierciedleniem warunków termicznych i ekspozycji, pozwoliło wyróżnić zdjęcia siedlisk zacienionych charakteryzujące się dużym udziałem paproci (zdj. 1-5, Tab. 3) oraz siedlisk ciepłolubnych, w których przeważają gatunki kserotermiczne (zdj. 6 i 7, Tab. 3). W pierwszej grupie duży udział mają gatunki leśne z klasy Querco-Fagetea (płaty te znajdowały się na wychodniach piaskowca w obrębie zbiorowisk leśnych). Natomiast w drugiej grupie przeważają gatunki ciepłolubne z klas Festuco-Brometea i Trifolio- -Geranietea, takie jak: gęsiówka gładka Arabis glabra, wiechlina spłaszczona Poa compressa, lebiodka pospolita Origanum vulgare (zdjęcia wykonane zostały na starych murach o wystawie południowej). Analizowane fitocenozy naskalne reprezentują ubogie gatunkowo zbiorowiska z klasy Asplenietea rupestria, z charakterystycznymi dla niej paprociami. Należy podkreślić, że wychodnie i mury skalne należą do siedlisk zasiedlanych przez rzadkie gatunki, takie jak zanokcica skalna Asplenium trichomanes i zanokcica murowa Asplenium ruta-muraria. DYSKUSJA W krajobrazie wzgórza Kamieniec dominują formacje leśne, które stanowią stadium przejściowe piętra pogórza i regla dolnego (TOWPASZ 2005). Występują w nich zarówno gatunki charakterystyczne dla buczyn, np. buk pospolity Fagus sylvatica, kosmatka gajowa Luzula luzuloides, jak również gatunki typowo grądowe, np. gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, grab pospolity Carpinus betulus, dlatego w obrębie omawianych fitocenoz wyróżniono zbiorowiska ze związku Fagion sylvaticae oraz Carpinion betuli. KAMIŃSKI (2014) badając szatę roślinną grodzisk wczesnośredniowiecznych ziemi chełmińskiej stwierdził, że grądy należą do najczęściej spotykanych tam zbiorowisk leśnych. Zaliczył je do grądu subkontynentalnego Tilio cordate-carpinetum betuli, którego runo budowały gatunki z rzędu Fagetalia sylvaticae i klasy Querco-Fagetea z licznym udziałem gatunków wskaźnikowych dla starych lasów (podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, kopytnik pospolity Asarum europaeum,

70 Tomasz Wójcik, Maria Ziaja nerecznica samcza Dryopteris filix-mas, ziarnopłon wiosenny Ficaria verna, gajowiec żółty Galeobdolon luteum). Z kolei CIOSEK i in. (2013) na obszarze grodziska Dzięcioły wyróżnili grąd typowy Tilio-Carpinetum typicum oraz kokoryczowy Tilio-Carpinetum corydaletosum. Podobne wyniki uzyskali CIOSEK i PIÓREK (2001), którzy badali szatę roślinną byłego grodziska położonego koło wsi Sabnie (południowe Podlasie). Autorzy Ci wyróżnili trzy zbiorowiska roślinne: grąd typowy Tilio-Carpinetum typicum, grąd czyśćcowy Tilio-Carpinetum stachyetosum sylvaticae oraz łęg Circaeo-Alnetum. Natomiast KWIATKOWSKI i STRUK (2003), analizując zbiorowiska leśne wzgórza Homole (Sudety Środkowe), w obrębie klasy Querco-Fagetea opisali kwaśną buczynę górską Luzulo luzuloidis-fagetum, żyzną buczynę sudecką Dentario enneaphylli-fagetum oraz podgórski łęg jesionowy Carici remotae-fraxinetum. Zbiorowiska łąkowe i murawowe, zlokalizowane w części szczytowej wzgórza, reprezentują łąki świeże ze związku Arrhenatherion elatioris o charakterze przesuszonym z licznym udziałem gatunków ciepłolubnych oraz fragmentarycznie wykształcone płaty muraw kserotermicznych zlokalizowane w najbardziej stromych, nasłonecznionych i suchych miejscach bezpośrednio przy murach zamku. Są to bogate gatunkowo fitocenozy, w których spotkać można wiele interesujących gatunków kserotermicznych, takich jak: przetacznik pagórkowy Veronica teucrium, szałwia okręgowa Salvia verticillata, pierwiosnek lekarski Primula veris. Również KAMIŃSKI (2014) wymienia łąki ze związku Arrhenatherion elatioris jako stały element szaty roślinnej badanych grodzisk. Autor ten stwierdza, że istotny wpływ na wzrost bogactwa gatunkowego tych fitocenoz mają nasłonecznione siedliska, w których obok gatunków łąkowych z klasy Molinio-Arrhenathereta liczny udział mają gatunki charakterystyczne dla muraw kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea. Płaty łąk świeżych ze związku Arrhenetherion elatioris oraz muraw kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea, którym towarzyszą zbiorowiska zaroślowe z klasy Rhamno-Prunetea oraz zbiorowiska wysokich bylin (Artemisietea vulgaris), podaje również SUDER (2010) z grodziska w Chełmnie. Szczegółowe dane na temat zbiorowisk nieleśnych wzgórza Homole (733 m n.p.m.), na szczycie którego znajdują się ruiny średniowiecznego zamku, można znaleźć w pracy KWIATKOWSKIEGO i STRUK (2003). Wymienieni autorzy opisali szereg zbiorowisk łąkowych z klasy Molinio-Arrhenatheretea, których zróżnicowanie fitocenotyczne uwarunkowane było czynnikami siedliskowymi oraz użytkowaniem. Natomiast na południowych skłonach wzgórza zaobserwowali bogate florystycznie fitocenozy z dużym udziałem gatunków kserotermicznych. Zbiorowiska łąkowe i murawowe wzgórza Homole ze względu na swój unikalny charakter, dobrze zachowaną strukturę oraz udział wielu rzadkich i chronionych gatunków, odznaczały się wysokimi wartościami przyrodniczymi. Według KWIATKOWSKIEGO i STRUK (2003) dla zachowania tych zbiorowisk w stanie niezmienionym konieczne jest wprowadzenie ochrony czynnej, która będzie kontynuacją dotychczasowego użytkowania.

Zbiorowiska roślinne wzgórza Kamieniec na Pogórzu Dynowskim 71 Murawy kserotermiczne oraz łąki ciepłolubne to zbiorowiska rzadko spotykane na Pogórzu Dynowskim. Do tej pory opisano je zaledwie z trzech stanowisk na tym terenie (ZIAJA, WÓJCIK 2014 b), dlatego płaty występujące na wzgórzu Kamieniec mają wielką wartość przyrodniczą i powinny zostać objęte stałym monitoringiem. Do najcenniejszych fitocenoz omawianego terenu należą zbiorowiska naskalne, które wykształciły się na starych murach oraz wychodniach piaskowca ciężkowickiego. Dostępność tego typu siedlisk oraz ich znaczne zróżnicowanie (ekspozycja, nachylenie, wilgotność, rodzaj podłoża) przejawia się występowaniem dwóch postaci fitocenoz. Pierwsza z nich zajmowała miejsca zacienione, w których dominowały paprocie, natomiast druga porastała mury o wystawie południowej, na których rosły gatunki kserotermiczne. Szczegółowe dane na temat zbiorowisk naskalnych można znaleźć w pracy WERETELNIK (1982), która zbadała florę i roślinność murów wybranych miast na obszarze Dolnego Śląska. Wyróżniła ona jeden zespół w trzech wariantach oraz trzy zbiorowiska: zespół Asplenietum trichomano-rutae-murariae (warianty: typowy, z Linaria cymbalaria, zdegradowany), zbiorowisko z Sedum acre i Sedum album, zbiorowisko z Festuca rubra, zbiorowisko z Artemisia vulgaris. Z przedstawionego przez WERETELNIK (1982) opisu wynika, że końcowym stadium sukcesyjnym murów skalnych jest zespół Asplenietum trichomano-rutae-murariae, w którym najwyższą ilościowość osiągały zanokcica skalna Asplenium trichomanes i murowa A. ruta- -muraria. Podobne zbiorowisko, występujące na skałach wapiennych w południowej Polsce, ŚWIERKOSZ (2004) zaklasyfikował jako zespół Asplenietum rutae-murariae- -trichomanis o wyraźnym ruderalnym charakterze. W Europie Środkowej intensywne badania nad szatą roślinną ścian i murów skalnych prowadził BRANDES (1992 i cytowana tam literatura), który opisał 13 zbiorowisk w obrębie klasy Asplenietea trichomanis. Na uwagę zasługuje wyróżniony przez niego zespół Asplenietum trichomano-rutae-murariae, odznaczający się stałym występowaniem zanokcicy skalnej Asplenium trichomanes i murowej A. ruta-muraria. Niepokojącym zjawiskiem jest silna penetracja całego wzgórza, szczególnie zaś wychodni skalnych, przez osoby uprawiające wspinaczkę skałkową. W wielu miejscach zaobserwowano duże zniszczenia, bądź przekształcenia pokrywy roślinnej oraz uszkodzenia samych skałek. Pilne zatem jest objęcie ich monitoringiem i ochroną pomnikową. Natężony ruch turystyczny, poza niszczeniem naturalnej pokrywy roślinnej, prowadzi również do powstawania nowych zbiorowisk o charakterze synantropijnym z dużym udziałem gatunków nitrofilnych, ekspansywnych i obcych, które zagrażają stabilności rodzimych ekosystemów. W zaburzonych płatach zbiorowisk leśnych masowo występowała jeżyna gruczołowata Rubus hirtus, zaś w murawach gatunki ziołoroślowe z klasy Artemisietea vulgaris (np. bylica pospolita Artemisia vulgaris, jasnota biała Lamium album, glistnik jaskółcze ziele Chelidonium majus, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica).

72 Tomasz Wójcik, Maria Ziaja PODSUMOWANIE Wzgórza, na których zakładane były grody i zamki, należą do siedlisk antropogenicznych intensywnie przekształconych przez człowieka. Występujące na tych terenach fitocenozy mają zróżnicowany skład gatunkowy, który zawdzięczają długotrwałemu osadnictwu i antropogenicznym przeobrażeniom siedlisk (CELKA 2011, KAMIŃSKI 2014). Grodziska i zamczyska należą do interesujących obiektów kulturowych i botanicznych. Szata roślinna tych obiektów została ukształtowana w wyniku dawnego użytkowania, zaś jej współczesny charakter zależy od wpływu najbliższego otoczenia. Dużym problemem obiektów odlesionych jest ich zarastanie roślinnością drzewiastą. Ze względów krajobrazowych powinny być prowadzone prace, które powstrzymają proces sukcesji i zachowają ich dotychczasowy charakter (KORCZYŃSKI 2010). Pierwotnie osady zakładane były na odlesionych wzgórzach, które odznaczają się suchszym i cieplejszym mikroklimatem. Powstałe w tych miejscach zbiorowiska roślinności ciepłolubnej mają wyspowy i unikalny charakter, gdyż występuje tu wiele rzadkich i chronionych gatunków. Należy więc podjąć badania, które pozwolą w pełni poznać i zachować różnorodność biotyczną i abiotyczną tych ekosystemów (CELKA 1999; CWENER, TOWPASZ 2003). Wzgórze Kamieniec mimo stosunkowo niewielkiej powierzchni reprezentuje wysokie walory przyrodnicze, kulturowe i krajobrazowe. Utworzenie w tym miejscu rezerwatu geologiczno-krajobrazowego pozwoliłoby w pełni zachować, chronić oraz w umiejętny sposób udostępniać te walory. PODZIĘKOWANIA Autorzy składają serdeczne podziękowania prof. dr hab. Lucynie Śliwie za oznaczenie Ramalina pollinaria oraz prof. dr hab. Ryszardowi Ochyrze za oznaczenie mchów. Dziękujemy również Recenzentom za cenne uwagi i komentarze, które były pomocne w przygotowaniu ostatecznej wersji artykułu. PIŚMIENNICTWO BARTOSZEK W., SIATKA D. 2008. Interesująca flora na górze Grodzisko w Beskidzie Wyspowym (Karpaty Zachodnie). Chrońmy Przyr. ojcz. 64(4): 3 13. BRANDES D. 1992. Asplenietea-Gesellschaften an sekundären Standorten in Mitteleuropa. Ber. d. Reinh.-Tüxen-Ges. 4: 73 93. BRAUN-BLANQUET J. 1964. Pflanzensoziologie. Grundzüge der Vegetationskunde. 3rd ed. Springer, Wien, New York. CELKA Z. 1999. Rośliny naczyniowe grodzisk Wielkopolski. Prace Zakładu Taksonomii Roślin Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu 9: 1 159. CELKA Z. 2000. Zróżnicowanie flory naczyniowej grodziska w Gieczu (pow. średzki). Studia Lednickie 6: 351 372.

Zbiorowiska roślinne wzgórza Kamieniec na Pogórzu Dynowskim 73 CELKA Z. 2002. Grodziska jako wyspy środowiskowe w krajobrazie rolniczym Wielkopolski i ich waloryzacja florystyczna. [W:] Wyspy środowiskowe. Bioróżnorodność i próby typologii, J. BANASZAK (red.). Wyd. Akademii im. K. Wielkiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz, 63 77. CELKA Z. 2011. Relics of cultivation in the vascular flora of medieval West Slavic settlements and castles. Biodiv. Res. Conserv. 22: 1 110. CIOSEK M., KRECHOWSKI J., PIÓREK K. 2013. The vegetation of Dzięcioły earthwork (Siedlecka Plateau). Annales UMCS sect. C, 68(1): 105 116. CIOSEK M.T., PIÓREK K. 2001. Szata roślinna projektowanego rezerwatu krajobrazowego Grodzisk koło wsi Sabnie. Parki nar. Rez. Przyr. 20(1): 3 15. CWENER A. 2004. Rośliny naczyniowe kurhanów w dorzeczu dolnej Szreniawy i Nidzicy (Wyżyna Małopolska, południowa Polska). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 11(1): 27 40. CWENER A., TOWPASZ K. 2003. Kurhany jako ostoje różnorodności gatunkowej w rolniczym krajobrazie Płaskowyżu Proszowickiego. Chrońmy Przyr. ojcz. 59(6): 57 65. FALIŃSKI J.B., BER A., KOBYLIŃSKI Z., KWIATKOWSKA-FALIŃSKA A.J. (red.). 2005. Haćki. Zespół przyrodniczo-archeologiczny na Równinie Bielskiej. Białowieska Stacja Geobotaniczna Uniwersytetu Warszawskiego, Białowieża. KAMIŃSKI D. 2004. Early medieval fotified settlements at Kałdus and Płutowo (Chełmno land, northern Poland) places of plant invasion and refuges. Ecological Questions 4: 105 114. KAMIŃSKI D. 2010. Murawa kserotermiczna w rezerwacie Góra świętego Wawrzyńca (ziemia chełmińska). [W:] Ciepłolubne murawy w Polsce stan zachowania i perspektywy ochrony, H. RATYŃSKA, B. WALDON (red.). Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, 150 157. KAMIŃSKI D. 2014. Szata roślinna grodzisk wczesnośredniowiecznych ziemi chełmińskiej. Wyd. Nauk. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. KONDRACKI J. 2011. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KORCZYŃSKI M. 2010. Flora grodzisk Wyszogrodu i Zamczyska na terenie miasta Bydgoszczy. [W:] Ciepłolubne murawy w Polsce stan zachowania i perspektywy ochrony, H. RATYŃSKA, B. WALDON (red.). Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, 201 207. KORNAŚ J., MEDWECKA-KORNAŚ A. 2002. Geografia roślin. PWN, Warszawa. KWIATKOWSKI P., STRUK M. 2003. Szata roślinna Wzgórza Homole i otoczenia (Wzgórza Lewińskie). Annales Silesiae 32: 67 101. ŁOPATKIEWICZ P. 2003. Ruiny zamku Kamieniec w świetle badań historycznych i architektonicznych. [W:] Zamek Kamieniec i Prządki, A. KARCZMARZEWSKI (red.). Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Odział Regionalny w Rzeszowie, Rzeszów, 7 12. MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. MIREK Z., PIĘKOŚ-MIRKOWA H., ZAJĄC A., ZAJĄC M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. [W:] Biodiversity of Poland 1, Z. MIREK (red.). W. Szafer Inst. of Botany, PASc, Kraków, 1 442. PATOCZKA P. 2005. Operat kształtowania funkcji turystycznej i dydaktycznej. [W:] Plan ochrony Czarnorzecko-Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego. Zespół Karpackich Parków Krajobrazowych w Krośnie, BULiGL, oddział w Przemyślu, Przemyśl. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 roku w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dz.U. z 2014 r., poz. 1409. SUDER D. 2010. Walory przyrodnicze grodziska w Chełmie na Podgórzu Bocheńskim (Kotlina Sandomierska) i jego otoczenia. Chrońmy Przyr. ojcz. 66(6): 437 445. SUDER D., TOWPASZ K. 2010. Rośliny kserotermiczne grodzisk i zamczysk w dolinach Raby, Dunajca i Wisłoki. [W:] Ciepłolubne murawy w Polsce stan zachowania i perspektywy ochrony,

74 Tomasz Wójcik, Maria Ziaja H. RATYŃSKA, B. WALDON (red.). Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, 425 432. ŚWIERKOSZ K. 2004. Notes on the syntaxonomy of the Asplenietea trichomanis class in Poland. Pol. Bot. J. 49(2): 203 213. WERETELNIK E. 1982. Flora i zbiorowiska roślin murów niektórych miast i zamków na Dolnym Śląsku. Acta Univ. Wratislav. 530. Prace Bot. 25: 63 110. TOWPASZ K. 1990. Charakterystyka geobotaniczna Pogórza Strzyżowskiego. Rozpr. habil. Uniw. Jagiell. 178: 1 240. TOWPASZ K. 2005. Operat ochrony flory. [W:] Plan ochrony Czarnorzecko-Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego. Zespół Karpackich Parków Krajobrazowych w Krośnie, BULiGL, oddział w Przemyślu, Przemyśl. TOWPASZ K. 2006. Różnorodność flory roślin naczyniowych kurhanów i grodzisk w krajobrazie rolniczym Płaskowyżu Proszowickiego. Problemy Ekologii Krajobrazu 18: 473 479. TOWPASZ K., KOTAŃSKA M. 2005. Współczesna szata roślinna grodziska w Stradowie (Wyżyna Małopolska, południowa Polska). Botanical Guidebooks 28: 305 312. ZIAJA M., WÓJCIK T. 2014 a. Nowe stanowisko Botrychium lunaria (Ophioglossaceae) na Pogórzu Dynowskim (SE Polska). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 21(1): 165 168. ZIAJA M., WÓJCIK T. 2014 b. Thermophilic plant communities in Natura 2000 site Łąki nad Wojkówką PLH 180051 Podkarpacie Province. Annales UMCS sect. C, 69(1): 59 78. SUMMARY Kamieniec hill (452 m a.s.l.) is situated in the Podkarpackie Voivodeship in Dynów Foothills, i.e. part of the Western Carpathians. The hill is famous for the ruins of a medieval castle built in the 14 th century. The Kamieniec Castle is one of the greatest attractions of the Czarnorzecko-Strzyżowski Landscape Park and is one of the most frequently visited objects in the region. Investigations of plant communities present on the entire hill were conducted in the years 2013 2014. Twenty-six phytosociological relevés were taken with the Braun-Blanquet method within forest and non-forest communities, old walls, and outcrops. The forest communities from the class Querco-Fagetea were represented by the alliance Fagion sylvaticae and Carpinion betuli. The non-forest communities were dominated by fresh meadows from the alliance Arrhenatherion elatioris with a substantial share of thermophilic species, while fragmentary xerothermic grassland stands, with a considerable proportion of species from the class Festuco-Brometea, had an insignificant share. The rock communities were characterized by a large share of ferns (Polypodium vulgare, Asplenium trichomanes and A. ruta-muraria), therefore, they were classified as representatives of a poorly developed class Asplenietea rupestrian. Nadesłano do redakcji: kwiecień 2015 r. Wpłynęło ponownie po poprawkach: maj 2015 r. Przyjęto do druku: maj 2015 r.