Nowe stanowisko storczyka cuchnącego Orchis coriophora L. w Kotlinie Sandomierskiej

Transkrypt

1 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): Nowe stanowisko storczyka cuchnącego Orchis coriophora L. w Kotlinie Sandomierskiej RAFAŁ KRAWCZYK Zakład Ochrony Przyrody, Instytut Biologii Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Lublin, ul. Akademicka 19 rafal.krawczyk@poczta.umcs.lublin.pl Storczyk cuchnący jest obecnie jednym z najrzadszych gatunków rodzimej flory naczyniowej. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, zarówno w kraju, jak i państwach ościennych, odnotowano jedne z największych spadków liczebności tego gatunku (Bernacki, Adamowski 2001). Swoim zasięgiem Orchis coriophora obejmuje niemal całą Europę, z wyjątkiem jej północnych części Wysp Brytyjskich, Skandynawii i północnej Rosji. Poza tym występuje także w północnej Afryce na pobrzeżach Morza Śródziemnego oraz na Bliskim Wschodzie. Z danych historycznych wynika, iż gatunek występował niegdyś na terenie całej Polski (Bernacki, Adamowski 2001). W ostatnich latach odnotowany był jednak tylko na dwóch stanowiskach, są to: Wizna nad Narwią (Głowacki i in. 2004) oraz, wymagające jeszcze potwierdzenia, Biedrusko koło Poznania (Stachnowicz 1997) (ryc. 1). Siedliskiem storczyka są najczęściej zmiennowilgotne łąki, rzadziej murawy kserotermiczne lub murawy bliźniczkowe. Prawdopodobnie główną przyczyną wymierania gatunku jest zanik typowego dla niego siedliska jakim jest łąka trzęślicowa. Nowe stanowisko O. coriophora (ryc. 1) odnalezione zostało 26 czerwca 2006 roku w dolinie Sanu w okolicach Kępy Rzeczyckiej koło Stalowej Woli (ATPOL FE 94) (ryc. 2). Gatunek zasiedla tu ekstensywnie użytkowaną suchą łąkę położoną w międzywalu, około 200 m od koryta rzeki. Miejsce to znajduje się w nieco wyższej części terasy zalewowej położonej w strefie epizodycznego zalewu podczas wysokich stanów powodziowych. Podłożem jest drobnoziarni- 57

2 R. Krawczyk Ryc. 1. Storczyk cuchnący na nowym stanowisku w dolinie Sanu (26. VI 2006 r.; fot. R. Krawczyk). Fig. 1. Orchis coriophora at new locality in the San River valley (26 June 2006; photo R. Krawczyk). 58

3 Nowe stanowisko storczyka cuchnącego w Kotlinie Sandomierskiej A B C D E F G A A B 1 B C 2 C D D E 3 E F F G G A B C D E F G Ryc. 2. Aktualne rozmieszczenie storczyka cuchnącego w Polsce. 1 Wizna (Głowacki i in. 2004), 2 Biedrusko (Stachnowicz 1997; stanowisko wymagające potwierdzenia), 3 Kępa Rzeczycka (nowe stanowisko). Fig. 2. Actual distribution of Orchis coriophora in Poland. 1 Wizna (Głowacki et al. 2004), 2 Biedrusko (Stachnowicz 1997; uncertain locality), 3 Kępa Rzeczycka (new locality). sta pylasta mada. Na lokalną populację składało się jedynie 9 kwitnących osobników, nie odnotowano okazów płonnych. Skład gatunkowy fitocenozy, w której odnaleziono storczyka przedstawia zdjęcie fitosocjologiczne: Data: r., powierzchnia: 50 m 2, pokrycie w warstwach: zielnej (C) 90%, mszaków (D) 10%. C: storczyk cuchnący Orchis coriophora +, kostrzewa murawowa Festuca trachyphylla 2, rozchodnik sześciorzędo- 59

4 R. Krawczyk wy Sedum sexangulare +, koniczyna różnoogonkowa Trifolium campestre +, pięciornik srebrny Potentilla argentea +, macierzanka zwyczajna Thymus pulegioides 3, strzęplica nadobna Koeleria macrantha 2, drżączka średnia Briza media 1, wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias +, biedrzeniec mniejszy Pimpinella saxifraga +, krzyżownica czubata Polygala comosa 1, poziomka twardawa Fragaria viridis 3, cieciorka pstra Coronilla varia +, lebiodka pospolita Origanum vulgare +, rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius 1, kostrzewa czerwona Festuca rubra 1, babka lancetowata Plantago lanceolata 1, owsica omszona Avenula pubescens +, marchew zwyczajna Daucus carota +, kostrzewa łąkowa Festuca pratensis +, świerzbnica polna Knautia arvensis +, jastrun właściwy Leucanthemum vulgare +, szczaw rozpierzchły Rumex thyrsiflorus +, koniczyna drobnogłówkowa Trifolium dubium +, koniczyna łąkowa T. pratense +, przymiotno białe Erigeron annuus +, nawłoć późna Solidago gigantea +, głóg jednoszyjkowy Crataegus monogyna +, śliwa tarnina Prunus spinosa +, wilczomlecz lancetowaty Euphorbia esula +, kosmatka polna Luzula campestris +, lucerna nerkowata Medicago lupulina +. D: krótkosz wyblakły Brachythecium albicans 1, płaskomerzyk dzióbkowaty Plagiomnium rostratum 1. Skład florystyczny nie pozwala na jednoznaczne ustalenie przynależności syntaksonomicznej przedstawionej fitocenozy. Ma ona charakter pośredni między suchą łąką i murawą napiaskową ze związku Vicio-Potentillion z licznym udziałem gatunków z muraw kserotermicznych. W zdjęciu dominują gatunki charakterystyczne dla zbiorowisk ciepłolubnych, takie jak Thymus pulegioides, Fragaria viridis, Festuca trachyphylla i Koeleria macrantha. Z drugiej jednak strony w płacie występuje duża ilość gatunków charakterystycznych dla łąki świeżej, pozwalająca na zaliczenie fitocenozy do ciepłolubnej postaci zespołu Arrhenatheretum elatioris. Ich pokrycie jest jednak niewielkie. Spośród opisanych wcześniej stanowisk storczyka, najbardziej zbliżonym siedliskowo wydaje się to z okolic Bielska Podlaskiego, gdzie Orchis coriophora rósł w murawie kserotermicznej z udziałem Thymus pulegioides (Faliński 1972). W Biedrusku natomiast siedliskiem była murawa przylegająca do łąki trzęślicowej (Stachnowicz 1997). Z kolei na najbliższych historycznych stanowiskach gatunku, w okolicach Tarnogrodu 60

5 Nowe stanowisko storczyka cuchnącego w Kotlinie Sandomierskiej i Biłgoraja (Kotlina Sandomierska), storczyk cuchnący stwierdzany był na zmiennowilgotnych łąkach ze związku Molinion (Krzaczek W., Krzaczek T. 1969). W wykonanych tam zdjęciach fitosocjologicznych gatunek osiągał dosyć dużą stałość, szczególnie w facji z Briza media, występującej w siedliskach o najbardziej zmiennych warunkach wilgotnościowych, podlegających dłuższym okresom przesuszenia. Oprócz gatunków charakterystycznych dla łąk, w składzie gatunkowych notowane były gatunki ciepłolubne jak jasieniec piaskowy Jasione montana, jastrzębiec kosmaczek Hieracium pilosella czy szałwia łąkowa Salvia pratensis (Krzaczek W., Krzaczek T. 1969). Podobnie w dolinie Narwi, storczyk cuchnący związany jest z wilgotnymi zalewanymi łąkami. W charakterystycznym dla dolin rzecznych pomeandrowym reliefie (zagłębienia i wyniesienia) gatunek lokuje się przede wszystkim w miejscach o zmiennym uwilgotnieniu, tzn. pomiędzy typową wilgotną łąką w obniżeniach a zbiorowiskami muraw napiaskowych na wyniesieniach (Głowacki i in. 2004). Nie jest wykluczone, że na nowo odnalezionym stanowisku w Kępie Rzeczyckiej roślina jest swego rodzaju reliktem siedliskowym z okresu poprzedzającego regulację rzeki, kiedy panowały tu zupełnie inne warunki hydrologiczne, a teren podlegał częstemu zalewaniu (Wilgat, Kowalska 1975, Szumański 1977). W następnych latach na stanowisku planowane są szczegółowe obserwacje odnalezionej populacji. Podziękowania. Autor składa podziękowania dr Leszkowi Bernackiemu za sprawdzenie poprawności oznaczenia Orchis coriophora. SUMMARY Krawczyk R. A new station of Orchis coriophora L. in the Kotlina Sandomierska Basin (SE Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): Orchis coriophora is one of the most endangered species in Poland. In recent years it was noted only in one certain station in Wizna (NE Poland). In summer 2006 a new locality was found in Kępa Rzeczycka 61

6 R. Krawczyk near Stalowa Wola (FE 94 square of the ATPOL grid). New station is located inside embarkments of the San River channel, on episodically flooded area. Nine flowering specimens grow here on extensively managed dry meadow. PIŚMIENNICTWO BE RN A CK I L., AD A M OW S K I W Orchis coriophora L. Storczyk cuchnący. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: Głowacki Z., Grużewska T., Grużewski M., Raczuk J Nowe stanowisko Orchis coriophora (Orchidaceae) w dolinie Narwi pod Wizną (północno-wschodnia Polska). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 11(2): Faliński J.B Antropogeniczne zagrożenia i program ochrony muraw kserotermicznych na kemach w północnej części Równiny Bielskiej. Anthropogenic danger and program of protection of xerothermic grasslands on kames of the northern part of the Bielsk Plain. Phytocenosis 1(4): Krzaczek W., Krzaczek T Łąki śródleśne okolic Biłgoraja i Tarnogrodu. Mid-Forest meadows in the environs of Biłgoraj and Tarnogród. Ann. UMCS, Sect. C. 24: Stachnowicz W Osobliwości florystyczne poligonu wojskowego Biedrusko koło Poznania. Floristic peculiarities of the Biedrusko military area in the vicinity of Poznań. Badania Fizjogr. Pol. Zach., Ser. Bot. 46: Szumański A Zmiany układu koryta Dolnego Sanu w XIX i XX wieku oraz ich wpływ na morfogenezę tarasu łęgowego. Studia Geomorph. Carpatho-Balcan. 11. Wilgat T., Kowalska A Wpływ działalności gospodarczej na stosunki wodne Kotliny Sandomierskiej. Dok. Geogr. IGiPZ PAN, z