Wymrażanie i azotowanie stali narzędziowych

Aleksander Ciski, Piotr Wach, Tomasz Babul, KRyspin Burdyński, Stefan Kowalski Wymrażanie i azotowanie stali narzędziowych wprowadzenie Na podstawie danych literaturowych oraz wyników badań własnych, uzyskanych podczas wieloletniej współpracy Instytutu Mechaniki Precyzyjnej (IMP) z zakładami przemysłowymi stwierdzono, że polepszenie niezawodności i trwałości eksploatacyjnej narzędzi i części maszyn można osiągnąć przez umocnienie ich warstw wierzchnich za pomocą technologii typu multiplex, stanowiących połączenie obróbek cieplno-chemicznych z głębokim wymrażaniem długookresowym (wymrażanie kriogeniczne) i/lub kulowaniem (dynamiczna powierzchniowa obróbka plastyczna) [1 4]. W artykule przedstawiono wybrane wyniki badań wstępnych możliwości połączenia głębokiego wymrażania z obróbką cieplno-chemiczną dwóch stali narzędziowych stopowych do pracy na gorąco (W3 odpowiednik stali X37CrMoV5-1 wg PN-EN ISO 4957:24) i na zimno (K11 odpowiednik stali X153CrMoV12 wg PN-EN ISO 4957:24) oraz stali szybkotnących HS6-5-2 i HS6-5-3-8. Wybór tych gatunków stali wynikał z ich wysokiej jakości oraz powszechnego zastosowania w polskim przemyśle narzędziowym. METODYKA BADAŃ Mgr. inż. Aleksander Ciski, dr inż. Piotr Wach (wach@imp.edu.pl), dr inż. Tomasz Babul, mgr inż. Kryspin Burdyński, mgr inz. Stefan Kowalski Instytut Mechaniki Precyzyjnej, Warszawa Badano próbki ze stali W3, K11, HS6-5-2 i HS6-5-3-8 w kształcie wałków ø25 4 mm (próbki metalograficzne) i ø8 3 mm (próbki tribologiczne) oraz na matrycach (stal 19552 odpowiednik stali W3). próbek i matryc ze stali W3 przeprowadzono w piecu próżniowym RVFOQ-424 z chłodzeniem w oleju oraz w piecu do odpuszczania Wild Barfield. Próbki ze stali narzędziowej K11 i stali szybkotnących HS6-5-2 i HS6-5-3-8 były austenityzowane w próżni i hartowane w azocie pod ciśnieniem 4 bar w piecu próżniowym Seco/Warwick typu 12.VPT-435/36HV. Odpuszczanie próbek ze stali K11 przeprowadzono w piecu do odpuszczania Wild Barfield, a ze stali szybkotnących w piecu próżniowym Seco/Warwick typu 12.VPT- -435/36HV. Procesy głębokiego, długookresowego wymrażania przeprowadzono w specjalistycznej wymrażarce Cryo-Temper. Regulowane azotowanie gazowe próbek prowadzono w piecu do azotowania firmy Nitrex Metal Inc. Doboru parametrów procesu azotowania gazowego (takich jak temperatura, czas, skład atmosfery i potencjał azotowy Np) dokonano na podstawie wieloletnich doświadczeń technologicznych IMP. Badania odporności na zużycie przez tarcie wykonano metodą 3 wałeczki-stożek, przy naciskach jednostkowych 5, 1, 2 i MPa. W czasie badań stosowano smarowanie powierzchni trących olejem LUX-1. Smarowanie odbywało się systemem kroplowym, przy wydatku 3 kropli na minutę. Obserwacje metalograficzne przeprowadzono na mikroskopie świetlnym Nikon Eclipse LV15. Badania obejmowały również pomiary twardości powierzchni HV1 i HV5 oraz wyznaczenie profili mikrotwardości HV,1 na przekroju warstwy wierzchniej materiału. Pomiary twardości powierzchni dokonywano na twardościomierzu Zwick i Innova Test, wykonując po 5 odcisków na próbce. Profile mikrotwardości wykonano na zgładach metalograficznych. Pomiarów dokonywano pod obciążeniem 1 gramów, na głębokościach od 2 do 24 μm. Wyniki badań próbek obrobionych według poszczególnych wariantów technologicznych były porównywane między sobą oraz z parametrami próbek po ulepszeniu cieplnym (bez dodatkowej obróbki). BADANIA STALI NARZĘDZIOWEJ STOPOWEJ DO PRACY NA GORĄCO Zastosowane kombinacje procesów technologicznych przedstawiono na rysunku 1, natomiast parametry obróbki cieplnej i cieplno- -chemicznej zestawiono w tabeli 1. Na rysunku 2 pokazano wartości średnie twardości powierzchni HV1 i HV5 wraz z 95% przedziałami ufności, uzyskane dla próbek poddanych różnym wariantom obróbczym. Porównując wyniki uzyskane dla próbek ze stali W3 poddanych ulepszaniu cieplnemu oraz dodatkowemu wymrażaniu z następnym odpuszczaniem, można zaobserwować zmniejszenie twardości powierzchni. Spadek ten jest jednak nieznaczny i mieści się w granicach błędu statystycznego. Natomiast twardość powierzchni próbek poddanych wymrażaniu z odpuszczaniem i następującym po nim azotowaniu jest znacznie większa od twardości próbek poddanych samemu azotowaniu bądź wymrażanymi po tym procesie. Podobne zależności pomiędzy zastosowanymi wariantami obróbczymi wystąpiły w przypadku profili mikrotwardości na przekroju warstwy (rys. 3). W przypadku wariantu będącego połączeniem wymrażania i następującego po nim azotowania uzyskana została zaskakująco duża twardość na większej odległości od powierzchni. Proces wymrażania przeprowadzany przed azotowaniem oraz zmiany mikrostrukturalne towarzyszące temu procesowi wydają się ułatwiać zachodzenie procesów dyfuzyjnych azotowania, wpływając tym samym zarówno na głębokość, jak i twardość strefy azotowania wewnętrznego. Wariant 1 H O1 Wariant 2 H O1 A Wariant 3 H O1 W O2 Wariant 4 H O1 W O2 A Wariant 5 H O1 A W O2 H Hartowanie O1 Odpuszczanie 1 O2 Odpuszczanie 2 W Głębokie wymrażanie długookresowe A Azotowanie gazowe Rys. 1. Warianty połączeń obróbki cieplnej i cieplno-chemicznej próbek ze stali W3 Fig. 1. Modes of combinations of heat and thermochemical treatment of specimens made of W3 steel 376 INŻYNIERIA MATERIAŁOWA ROK XXXII

Tabela 1. Parametry obróbki cieplnej i cieplno-chemicznej próbek ze stali W3 Table 1. Parameters of heat and thermochemical treatment of specimens made of W3 steel C/2 min 15 C/6 min olej Odpuszczanie 1: 525 C/2 h Głębokie, długookresowe wymrażanie z odpuszczaniem Wymrażanie długookresowe: Odpuszczanie 2: zmrażanie: 2 C 18 C, 6 h 4 min (,5 C/min) wymrażanie: 18 C, 32 h odmrażanie: 18 C 2 C, 9 h 3 min (,35 C/min) 35 C/2 h Azotowanie gazowe NITREG Stopień I 48 C, 1 h, 1% NH 3 = 56 Stopień II 51 C, 2 h, 8% NH 3 + 2% N 2 = 26 Stopień III 51 C, 17 h, 2% NH 3 + 8% (N 2 + 3H 2 ) =,4 Twardość 1 12 2 HV1 Wariant 1: Hartowanie + odpuszczanie 1 Wariant 2: Hartowanie + odpuszczanie 1 + azotowanie Wariant 3: Hartowanie + odpuszczanie 1 + wymrażanie + odpuszczanie 2 Wariant 4: Hartowanie + odpuszczanie 1 + wymrażanie + odpuszczanie 2 + azotowanie Wariant 5: Hartowanie + odpuszczanie 1 + azotowanie + wymrażanie + odpuszczanie 2 Rys. 2. Wartości średnie wraz z 95% przedziałami ufności twardości powierzchni HV1 i HV5 próbek ze stali W3 poddanych różnym wariantom obróbki cieplnej i cieplno-chemicznej Fig. 2. Averages and 95% confidence intervals of surface hardness HV1 and HV5 of W3 tool steel specimens after various modes of heat and thermochemical treatment Mikrotwardość HV,1 11 9 7 5 3 6 9 12 15 18 21 24 Odległość od powierzchni [μm] Wariant 1: Hartowanie + odpuszczanie 1 Wariant 2: Hartowanie + odpuszczanie 1 + azotowanie Wariant 3: Hartowanie + odpuszczanie 1 + wymrażanie + odpuszczanie 2 Wariant 4: Hartowanie + odpuszczanie 1 + wymrażanie + odpuszczanie 2 + azotowanie Wariant 5: Hartowanie + odpuszczanie 1 + azotowanie + wymrażanie + odpuszczanie 2 Rys. 3. Profile mikrotwardości próbek ze stali W3 poddanych różnym Fig. 3. Microhardness profiles of W3 tool steel specimens after various HV5 Wykonano badania eksploatacyjne narzędzi w warunkach przemysłowych. Przeprowadzono obróbkę cieplną i cieplno-chemiczną 12 szt. wkładek matrycowych ze stali 19552 (wg ČSN 419552-69, odpowiednik stali W3). Przeprowadzono cykl obróbki cieplnej składający się z następujących etapów: ulepszanie cieplne, głębokie długookresowe wymrażanie, odpuszczanie i azotowanie gazowe. Szczegółowe parametry ulepszania cieplnego przedstawiono w tabeli 2. Parametry wymrażania długookresowego i azotowania gazowego były identyczne jak w przypadku próbek (tab. 1). Użytkownik narzędzi przekazał dane dotyczące jakości obrobionych matryc, które w porównaniu z narzędziami obrabianymi w sposób standardowy charakteryzowały się większą trwałością od 4 do 5%. Pomiary twardości powierzchniowej wykazały twardość powierzchni narzędzia ok. 11 HV. BADANIA STALI NARZĘDZIOWEJ STOPOWEJ DO PRACY NA ZIMNO Zastosowane kombinacje procesów technologicznych przedstawiono na rysunku 4, natomiast parametry obróbki cieplnej i cieplno- -chemicznej zestawiono w tabeli 3. Dwustopniowy zabieg odpuszczania O2 zastosowano po to, aby zwiększyć czas niezbędny do powstania wydzieleń węglików w mikrostrukturze stali podczas pierwszego stopnia odpuszczania, natomiast drugi stopień miał na celu odpuszczenie stali w temperaturze przewyższającej o 2 C temperaturę azotowania. Badania podstawowe, to jest pomiary twardości powierzchni i twardości na przekroju warstwy wierzchniej, przeprowadzono w podobny sposób, jak w przypadku badań próbek ze stali W3. Wymrażanie i odpuszczenie próbek uprzednio azotowanych, wpłynęło na widoczne zmniejszenie twardości powierzchni HV1 i HV5 o około 5 7 jednostek twardości (rys. 5). Dla próbek ze stali K11 proces głębokiego wymrażania przeprowadzony zarówno bezpośrednio po hartowaniu (wariant 4), jak i po ulepszaniu cieplnym (wariant 3), spowodował dość znaczne zwiększenie twardości powierzchni HV1. Efekt ten nie został zaobserwowany przy pomiarach twardości HV5. Pomiary umożliwiły ocenę wpływu wymrażania długookresowego na profil twardości przy powierzchni i w rdzeniu próbek stali poddanych obróbce według wariantów łączących azotowanie z głębokim wymrażaniem w porównaniu z wariantem będącym punktem odniesienia, polegającym na samym azotowaniu (wariant 1). Próbki ulepszane cieplne i wymrażane przed azotowaniem (wariant 3) i po azotowaniu (wariant 2) uzyskały profil mikrotwardości zbliżony do profilu próbek tylko azotowanych (wariant 1), przy widocznym zmniejszeniu twardości w okolicach powierzchni próbek (rys. 6). Proces wymrażania długookresowego, przeprowadzony bezpośrednio po hartowaniu, w sposób widoczny wpłynął na wzrost twardości i głębokość strefy dyfuzyjnej azotowania (wariant 4). Na rysunku 7 przedstawiono porównanie średnich wartości zużycia próbek badanych w układzie 3 wałeczki-stożek, uzyskane po czasie tarcia równym 1 minut. Tabela 2. Parametry ulepszania cieplnego matryc wykonanych ze stali 19552 (wg ČSN 419552-69, odpowiednik stali W3) Table 2. Toughening parameters of forging dies made of 19552 steel (ČSN 419552-69, equivalent of W3 steel) Odpuszczanie 1: Odpuszczanie 2: 7 C/9 min 12 C/7 min olej 55 C/3 h 56 C/3 h NR 4/211 INŻYNIERIA MATERIAŁOWA 377

Wariant 1 H O1 A Wariant 2 H O1 A W O3 Wariant 3 H O1 W O2 A Wariant 4 H W O2 O1 A H Hartowanie O1 Odpuszczanie 1 O2 Odpuszczanie 2 O3 Odpuszczanie 3 (po azotowaniu i wymrażaniu) W Głębokie wymrażanie długookresowe A Azotowanie gazowe Rys. 4. Warianty połączeń obróbki cieplnej i cieplno-chemicznej próbek ze stali K11 Fig. 4. Modes of combinations of heat and thermochemical treatment of specimens made of K11 steel Tabela 3. Parametry obróbki cieplnej i cieplno-chemicznej próbek ze stali K11 Table 3. Parameters of heat and thermochemical treatment of specimens made of K11 steel C/3 min 14 C/3 min azot pod ciśnieniem 4 bar Odpuszczanie O1: 54 C/2 h Głębokie, długookresowe wymrażanie z odpuszczaniem Wymrażanie długookresowe: Odpuszczanie O2: zmrażanie: 2 C 18 C, 6 h 4 min. (,5 C/min) wymrażanie: 18 C, 24 h odmrażanie: 18 C 2 C, 9 h 3 min (,35 C/min) 25 C 1,5 h + 54 C 1,5 h Azotowanie gazowe NITREG Stopień I 36 C, 36ʹ (1% N 2 ) 36ʹ (1% NH 3 ) Stopień II 49 C, 4 h, 1% NH 3 = 1 Stopień III 52 C, 14 h, 35% NH 3 + 65% (N 2 + 3H 2 ) = 1 Odpuszczanie po azotowaniu i wymrażaniu O3 Twardość 12 11 9 7 5 HV1 25 C 2 h Rys. 5. Wartości średnie wraz z 95% przedziałami ufności twardości powierzchni HV1 i HV5 próbek ze stali K11 poddanych różnym wariantom obróbki cieplnej i cieplno-chemicznej Fig. 5. Averages and 95% confidence intervals of surface hardness HV1 and HV5 of K11 tool steel specimens after various modes of heat and thermochemical treatment HV5 Analizując wartości zużycia próbek ze stali K11 można jednoznacznie stwierdzić, że w przypadku próbek obrobionych według wariantu 4 (hartowanie, wymrażanie, odpuszczanie i azotowanie) nastąpiło pogorszenie własności tribologicznych warstwy wierzchniej w porównaniu z wariantem polegającym na samym azotowaniu zarówno dla nacisków jednostkowych równych 5, jak i 2 MPa. Dla wariantu 3 i małego obciążenia powierzchni trących (5 MPa) przebieg zużycia, a wiec i odporność na zużycie przez tarcie, były zbliżone. Najmniejsze wartości zużycia były rejestrowane w przypadku próbek obrobionych zgodnie z wariantem 2, w którym próbki były wymrażane po azotowaniu. Badania wykazały, że obróbka polegająca na przeprowadzeniu wymrażania stali uprzednio poddanej azotowaniu, mimo uzyskanych niezbyt dużych twardości powierzchni oraz zmniejszonej (w porównaniu z próbkami tylko azotowanymi) mikrotwardości w pobliżu powierzchni, wpłynęła na zmniejszenie średnich wartości zużycia, wyznaczonych z zastosowaniem metody 3 wałeczki-stożek. Można przypuszczać, że wpływ na odporność na zużycie stali poddanej azotowaniu i następnemu wymrażaniu miała prawdopodobnie relaksacja naprężeń powstałych po azotowaniu, następująca podczas chłodzenia do temperatury zbliżonej do temperatury ciekłego azotu i następnego odpuszczania w temperaturze 25 C. Na wzrost odporności mogły mieć też wpływ zjawiska wydzieleniowe następujące podczas odpuszczania wymrożonych warstw azotowanych. Identyfikacja zjawisk, które mogły wpłynąć na wzrost odporności na zużycie stali wymaga jednak zastosowania zaawansowanych technik badawczych. Próbki obrobione według pozostałych dwóch schematów kombinacji azotowania z wymrażaniem, polegających na azotowaniu próbek uprzednio wymrożonych (zarówno bezpośrednio po hartowaniu, jak i po ulepszaniu cieplnym), charakteryzowały się równą Mikrotwardość HV,1 12 11 9 7 5 3 2 2 4 6 8 1 12 14 16 18 2 22 24 26 28 3 Odległość od powierzchni [um] Rys. 6. Profile mikrotwardości próbek ze stali K11 poddanych różnym Fig. 6. Microhardness profiles of K11 tool steel specimens after various Wartość zużycia [um] 6, 5, 4, 3, 2, 1,, 5 MPa 2 MPa Rys. 7. Średnie wartości zużycia próbek ze stali K11 poddanych różnym Fig. 7. Average wear values of K11 tool steel specimens after various 378 INŻYNIERIA MATERIAŁOWA ROK XXXII

lub mniejszą (w zależności od zastosowanego podczas badań obciążenia) odpornością na zużycie w porównaniu z próbkami tylko azotowanymi. Jednakże w przypadku wariantu polegającego na hartowaniu, wymrażaniu, odpuszczaniu i następnym azotowaniu stali K11 zaobserwowano ciekawe zjawisko zwiększenia głębokości strefy dyfuzyjnej azotowania, charakteryzującej się zwiększoną mikrotwardością wyznaczoną na przekroju próbek. BADANIA STALI SZYBKOTNĄCYCH Badania przeprowadzono na stali szybkotnącej HS6-5-2 (dawniej SW7M) i stali szybkotnącej proszkowej HS6-5-3-8 (ASP23). Obróbka cieplna i cieplno-chemiczna polegała na przeprowadzeniu austenityzowania w próżni i hartowania za pomocą sprężonego azotu, trzech cykli odpuszczania oraz regulowanego azotowania gazowego. Głębokie wymrażanie długookresowe (DCT) przeprowadzono przed azotowaniem (bezpośrednio po hartowaniu, a przed odpuszczaniem i następnym azotowaniem) albo po azotowaniu (po hartowaniu, odpuszczaniu i azotowaniu, a przed niskotemperaturowym odpuszczaniem). Kolejność poszczególnych operacji obróbki cieplnej i cieplno-chemicznej w zastosowanych wariantach badawczych zestawiono w tabeli 4, natomiast parametry tych obróbek dla każdej z badanych stali podano w tabeli 5. Pomiary twardości wykazały, że proces azotowania spowodował nieznaczne zwiększenie twardości powierzchni obydwu stali, w porównaniu z twardością stali poddanej konwencjonalnej obróbce cieplnej. Dopiero procesy wykorzystujące połączenie głębokiego wymrażania, przeprowadzonego zarówno przed azotowaniem, jak i po azotowaniu, umożliwiło wyraźne zwiększenie twardości (rys. 8). Najbardziej zauważalny wzrost twardości wystąpił w przypadku stali HS6-5-2 (aż o ok. 3%) poddanej obróbce DCT + A. W przypadku stali HS6-5-3-8 obrobionej według tego wariantu wzrost twardości wyniósł ok. 15% (rys. 1). Zaobserwowano, że w porównaniu ze stalą poddaną konwencjonalnej obróbce cieplnej, proces azotowania spowodował zmniejszenie wartości zużycia o około 25%, niezależnie od gatunku stali. Przeprowadzenie procesu wymrażania długookresowego przed azotowaniem spowodowało jeszcze większe zmniejszenie zużycia, odpowiednio o 62 i 78%. Natomiast dzięki zmianie kolejności stosowania azotowania i wymrażania w przebiegu obróbki osiągnięto zmniejszenie zużycia o 25% dla stali HS6-5-2 i 39% dla stali HS6-5-3-8 (rys. 9). Podobne zmiany wartości zużycia uzyskano, stosując podczas próby tarcia większe obciążenie ( MPa). Tabela 4. Zestawienie wariantów obróbki cieplnej i cieplno-chemicznej Table 4. Description of applied heat and thermochemical treatment modes Wariant obróbki OC A DCT + A A + DCT Przebieg obróbki H + O + O + O H + O + O + O + A H + DCT + O + A H + O + A + DCT + O2 Tabela 5. Parametry obróbki cieplnej i cieplno-chemicznej Table 5. Heat and thermochemical treatment parameters Parametry obróbki Obróbka HS6-5-2 HS6-5-3-8 H 12 C, hartowanie w N 2 118 C, hartowanie w N 2 O 55 C, 2 h 56 C, 2 h A 51 C, 4 h, NH 3 /N 2 = 9,5 DCT O2 Twardość, HV1 1 12 2 HS6-5-2 18 C, 24 h 18 C, 2 h HS6-5-3-8 Rys. 8. Wartości średnie i 95% przedziały ufności twardości powierzchni HV1 próbek ze stali szybkotnących HS6-5-2 i HS6-5-3-8 Fig. 8. Mean values and 95% confidence intervals of HV1 (a) and HV1 (b) surface hardness of HS6-5-2 and HS6-5-3-8 high speed steel specimens PODSUMOWANIE 6 6 Badania możliwości połączenia procesu azotowania z wymrażaniem długookresowym, zrealizowanego w różnych kombinacjach kolejności tych procesów, pozwoliły na ocenę wpływu wymrażania na własności użytkowe obrobionych eksperymentalnie stali W3 i K11. Zaobserwowano zjawisko znacznego zwiększenia zarówno twardości powierzchni, jak i głębokości strefy azotowania wewnętrznego oraz twardości mierzonej na przekroju warstw azotowanych, otrzymywanych na stalach narzędziowych W3 i K11 poddanych uprzednio procesowi głębokiego wymrażania długookresowego. Badania eksploatacyjno-porównawcze wkładek matrycowych (ze stali W3) obrobionych przez wymrażanie i azotowanie wykazały zwiększenie odporności na zużycie w zakresie 4 do 5% w porównaniu ze stosowaną dotychczas przez producentów obróbką cieplną. Zagadnienie zwiększenia twardości warstw azotowanych, uzyskiwanego przez połączenie tej obróbki z wymrażaniem, wymaga przeprowadzenia dalszych badań w celu lepszego poznania zmian strukturalnych zachodzących w strefie azotowania wewnętrznego. Technologie obróbki cieplno-chemicznej, takie jak azotowanie gazowe, wykorzystywane powszechnie, umożliwiły osiągnięcie znacznego zwiększenia twardości powierzchni obydwu stali szyb- Wartość zużycia, μm 5 4 3 2 1-25 % -25 % -62 % Wartość zużycia, μm 5 4 3 2 1-24 % -78 % -39 % Rys. 9. Wartości zużycia zmierzonego pod obciążeniem 1 MPa, otrzymane dla próbek ze stali szybkotnących HS6-5-2 (a) i HS6-5-3-8 (b) Fig. 9. Values of wear under a load of 1 MPa of HS6-5-2 (a) and HS6-5-3-8 (b) high speed steel specimens NR 4/211 INŻYNIERIA MATERIAŁOWA 379

kotnących. W przypadku azotowania największą twardość uzyskano, łącząc ten proces z głębokim wymrażaniem (wariant DCT + A, zwiększenie twardości o 15 3%). Proces azotowania przyczynił się do poprawy odporności na zużycie badanych stali. Badania zużycia wykazały także, że przeprowadzenie głębokiego wymrażania przed azotowaniem spowodowało znaczne zwiększenie odporności stali na zużycie przez tarcie. Spadek wartości zużycia w zależności od gatunku stali wynosił od 62 do 78%. Stwierdzono, że lepsze efekty, tzn. mniejsze zużycie, występuje w przypadku stosowania po głębokim wymrażaniu procesu azotowania, szczególnie w przypadku stali proszkowej. Przeprowadzenie wymrażania przed azotowaniem jest prawdopodobnie przyczyną lepszego nasycenia osnowy stali azotem, objawiającego się przez zwiększenie twardości powierzchni i lepszą odpornością na zużycie przez tarcie stali. Poprawa własności stali narzędziowych może wynikać również z obecności faz węglikowych, których zarodkowanie nastąpiło podczas głębokiego długookresowego wymrażania. Podziękowanie Część badań przeprowadzono w ramach projektu numer N N57 45839 finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach 21 213. literatura [1] Ciski A., Łataś Z., Šuchmann P.: Comparison of properties of W3 and QRO 9 supreme toolt steel after various methods of heat treatment and thermochemical treatment. 6th Youth Symposium on Experimental Solid Mechanics, Vrnjačka Banja, Serbia, 9 12 maja (27) 133 136. [2] Łupicka O., Ratajski J., Kukiełka L.: Rola warstwy wierzchniej, ukształtowanej w procesie nagniatania ślizgowego i kulowania w kinetyce wzrostu warstwy azotowanej. Inżynieria Materiałowa 5 (25) 612 615. [3] Opracowanie podstaw wymrażania i obróbek powierzchniowych z wymrażaniem narzędzi i części maszyn. Praca statutowa IMP, (27). Materiały niepublikowane IMP. [4] Advanced heat treatment processing and surface engineering of forming tools. Nr E! 33, akronim FORMIN-GTOOLS. Badania własne partnera projektu SKO-TOOLS s.r.o. i COMTES FHT s.r.o., 25 27. Materiały niepublikowane SKO-TOOLS s.r.o. i COMTES FHT. 38 INŻYNIERIA MATERIAŁOWA ROK XXXII