Flora roślin naczyniowych województwa łódzkiego stan zbadania, zagrożenia i ochrona.

Flora roślin naczyniowych województwa łódzkiego stan zbadania, zagrożenia i ochrona. Stan zbadania flory Badania florystyczne na terenach wchodzących aktualnie w skład województwa łódzkiego mają stosunkowo niedługą historię. Poza bardzo nielicznymi i często przyczynkarskimi doniesieniami z drugiej połowy XIX stulecia (autorstwa m.in. J. Wagi, A. Ejsmonda, F. Karo, K. Drymera), dysponujemy bardziej obszernymi opracowaniami dla niektórych terenów z początku XX wieku (W. Kulesza, W. Niedziałkowski, J.E. Patzer, K. i in.). Intensywne badania florystyczne całego obszaru, szczególnie dotyczące roślin naczyniowych, prowadzone były po drugiej wojnie światowej z inicjatywy i z udziałem Prof. Jakuba Mowszowicza. Rezultatem tych prac są między innymi dwa obszerne opracowania tego autora Conspectus florae lodzensis (1960) oraz Conspectus florae Poloniae Medianae. Przegląd flory Polski Środkowej (1978). W tym ostatnim, częściowo obejmującym także przyległe tereny obecnych województw: śląskiego, świętokrzyskiego, mazowieckiego, kujawskopomorskiego i wielkopolskiego, podano informacje o rozmieszczeniu 1348 gatunków roślin naczyniowych. Aktualnie liczba stwierdzonych gatunków w Polsce Środkowej wynosi około 1500 (Jakubowska-Gabara, Kurowski, Witosławski 2002). We florze naszego regionu dominują ilościowo gatunki tworzące tzw. element holarktyczny tj. rośliny występujące na rozległych obszarach strefy umiarkowanej półkuli północnej, zwłaszcza gatunki należące do tzw. podelementu środkowoeuropejskiego. Obecne są jednak także gatunki, które centra swego występowania mają, na odległych nieraz, obszarach, np. gatunki wschodnioeuropejsko-syberyjskie i pontyjskie np. dzwonecznik wonny, sasanka otwarta, szczodrzeniec ruski, pluskwica europejska. Położenie regionu na pograniczu wyżyn i nizin polskich sprawia, że poza najliczniejszymi gatunkami niżowymi, występują tu także gatunki górskie (reglowe) m.in. jodła pospolita, wroniec widlasty, liczydło górskie, kokoryczka okółkowa i in. (Jakubowska-Gabara J., Jost-Jakubowska B., 1978). Wiedza na temat stanu flory naszego regionu nadal się rozwija; niemal każdego roku publikowane są informacje o nowych stanowiskach rzadkich i zagrożonych gatunków roślin. Powstało wiele ważnych opracowań syntetycznych, na temat flory oraz zagrożeń dla poszczególnych gatunków i możliwości zachowania pełni bogactwa florystycznego regionu (Olaczek, Ławrynowicz 1986, Kurowski 1986, Warcholińska 1986-1987, Jakubowska-Gabara, Kucharski 1999, Jakubowska-Gabara 2001, Jakubowska-Gabara, Kurowski, Witosławski 2002 i in.). Warto zauważyć, że dzięki wieloletniej pracy zespołu botaników z całego kraju, od kilku lat mamy do dyspozycji Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce (Zając A., Zając M. (red). 2001). Zagrożenia flory Poziom zagrożenia różnorodności flory naszego regionu jest podobny jak na innych obszarach o silnie przekształconej przyrodzie i oceniany jest na ok. 1/3 ogólnej liczby gatunków. Według zestawienia sporządzonego przez Jakubowską-Gabarę i Kucharskiego (1999), 405 gatunków flory naczyniowej, zbiorowisk naturalnych i

półnaturalnych w Polsce Środkowej, jest w różnym stopniu zagrożonych (Tab.1). Spośród tej grupy 31 gatunków znalazło się w aktualnej wersji Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001). Tab. 1. Liczba gatunków w poszczególnych kategoriach zagrożenia (na podstawie Jakubowska-Gabara, Kucharski 1999) Kategoria zagrożenia Przykłady gatunków Liczba gatunków w danej kategorii EX - wymarłe całkowicie 16 janowiec włosisty (Genista pilosa), sit czarny (Juncus atratus), paprotnik ostry (Polystichum lonchitis), gnidosz królewski (Pedicularis sceptrum-carolinum), soliród zielny (Salicornia europaea), salwinia pływająca (Salvinia natans), skalnica torfowiskowa (Saxifraga hirculus), kotewka orzech wodny (Trapa natans) EW - wymarłe na stanowiskach naturalnych CR - na granicy wymarcia 8 paprotnik kolczysty (Polystichum aculeatum), gółka długoostrogowa (Gymnadenia conopsea), sasanka wiosenna (Pulsatilla vernalis) 91 dzwonecznik wonny (Adenophora liliifolia), zawilec wielkokwiatowy (Anemone sylvestris), rosiczka długolistna (Drosera anglica), goryczka wąskolistna (Gentiana pneumonanthe), starodub łąkowy (Ostericum palustre) sasanka otwarta (Pulsatilla patens), wierzba borówkolistna (Salix myrtilloides), kosatka kielichowa (Tofieldia calyculata), świbka morska (Triglochin maritimum), fiołek torfowy (Viola epipsila) EN - wymierające 51 buławnik czerwony (Cephalanthera rubra), kruszczyk błotny (Epipactis palustris), kosaciec syberyjski (Iris sibirica), fiołek kosmaty (Viola hirta) VU - narażone 113 modrzewnica zwyczajna (Andromeda polifolia), orlik pospolity (Aquilegia vulgaris), parzydło leśne (Aruncus silvester), pluskwica europejska (Cimicifuga europaea), żłobik koralowy (Corallorhiza trifida), naparstnica zwyczajna (Digitalis grandiflora), rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia), kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium), wroniec widlasty (Huperzia selago), zimoziół północny (Linnaea borealis), gnieźnik leśny (Neottia nidus-avis), nasięźrzał pospolity (Ophioglossum vulgatum), podkolan biały (Plantanthera bifolia), pierwiosnek lekarski (Primula veris), koniczyna długokłosowa (Trifolium rubens), pełnik europejski (Trollius europaeus), pływacz drobny (Utricularia minor) LR o małym ryzyku zagrożenia 79 jodła pospolita (Abies alba), dąbrówka kosmata (Ajuga genevensis), mącznica lekarska (Arctostaphylos uvaursi), dzwonek szczeciniasty (Campanula cervicaria), turzyca pagórkowa (Carex montana), dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis), pomocnik baldaszkowy (Chimaphila umbellata), widlicz (widłak) spłaszczony (Diphasiastrum complanatum), przytulia okrągłolistna (Galium rotundifolium), bagno zwyczajne (Ledum

DD zagrożone, lecz brak dostatecznych danych dla oceny stopnia zagrożenia palustre), lilia złotogłów (Lilium martagon), listera jajowata (Listera ovata), żurawina błotna (Oxycoccus palustris), kokoryczka okółkowa (Polygonatum verticillatum), pięciornik biały (Potentilla alba), wierzba rokita (Salix rosmarinifolia), trędownik skrzydlaty (Scrophularia umbrosa), liczydło górskie (Streptopus amplexifolius), cis pospolity (Taxus baccata), ciemiężyk białokwiatowy (Vincetoxicum hirundinaria) 42 paprotnica krucha (Cystopteris fragilis), kanianka pospolita (Cuscuta europaea), rojownik pospolity (Jovibarba sobolifera), pióropusznik strusi (Matteucia struthiopteris), lepnica wąskopłatkowa (Silene otites) Na terenie naszego województwa stwierdzono występowanie 5 gatunków roślin zaliczonych do grupy ważnych dla Wspólnoty Europejskiej, tj. gatunków wymienionych w aktualnej wersji Załącznika II tzw. Dyrektywy Siedliskowej (Sudnik-Wójcikowska, Werblan-Jakubiec 2004). Są to: dzwonecznik wonny, lipiennik Loesela, starodub łąkowy, sasanka otwarta oraz skalnica torfowa. Występowanie na jakimś terenie znaczących stanowisk w.w. gatunków zobowiązuje kraje członkowskie do wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony (SOO), wchodzących w skład europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000. Gatunki zagrożone cechuje zwykle duży stopień specjalizacji i szczególne wymagania dotyczące cech siedliska. Współcześnie przyczyną zanikania stanowisk gatunków roślin nie jest na ogół bezpośrednie niszczenie czy zbiór, ale zmiany w siedliskach uniemożliwiające zachowanie gatunku. Zagrożenia te mają związek z aktywnością gospodarczą człowieka, której istotą jest przekształcanie siedlisk (osuszanie, użyźnianie, zmiany dotychczasowych sposobów gospodarowania np. zaniechanie użytkowania wilgotnych i bagiennych łąk), a także zajmowanie przestrzeni pod kopalnie, drogi, tereny przemysłowe i budowlane, składowiska odpadów etc. Duże znaczenie ma likwidacja tzw. siedlisk marginalnych, takich jak naturalne wilgotne zagłębienia, skarpy, rowy etc. Istotnym czynnikiem są spontaniczne procesy sukcesyjne zachodzące w wielu typach zbiorowisk. Zarastające krzewami fitocenozy dąbrów świetlistych, czy przekształcenia płatów boru świeżego w bór mieszany, mogą prowadzić do eliminacji cennych składników szaty roślinnej. W wyniku takich procesów zagrożone są stanowiska m.in. dzwonecznika wonnego, czy też zimoziołu północnego. Zarastanie nieużytkowanych łąk wilgotnych jest też jednym z najistotniejszych zagrożeń dla rzadkich i chronionych gatunków naszej flory, m.in. cennych roślin z rodziny storczykowatych, takich jak lipiennik Loesela (Andrzejewski, Kurowski, Witosławski 2002). Niestety niektóre stanowiska zanikają na naszych oczach, często mimo objęcia ich prawną ochroną np. w formie rezerwatów przyrody. W rezerwacie Grądy nad Moszczenicą (dokładniej na jego granicy) istniało stanowisko sasanki otwartej (Filipiak, Kurowski 1978). W ostatnich latach, mimo licznych i intensywnych poszukiwań, nie udało się odnaleźć tego gatunku (E. Flipiak, informacja ustna). Prawdopodobnie wymarł w tym rezerwacie także widłak spłaszczony (obserwacje własne autora).

Niektóre stanowiska gatunków zagrożonych składają się z bardzo niewielkiej liczby osobników. W skrajnych przypadkach odnotowano stanowiska, na których rosło zaledwie kilka egzemplarzy chronionej lub rzadkiej rośliny (np. pełnik europejski w rez. Las Łagiewnicki 3 osobniki, dzwonecznik wonny w rez. Dąbrowa Grotnicka ok. 10 roślin, wroniec widlasty w uroczysku Janinów kilka kęp na pow. zaledwie kilku m 2 ). Nawet przypadkowe zdarzenie może unicestwić taką niewielką populację, małe są też szanse na odtworzenie populacji siłami własnymi ze względu na ograniczone zdolności reprodukcyjne i zawężoną pulę genetyczną. Należy stwierdzić, że w odróżnieniu od niektórych gatunków zwierząt, niegdyś skrajnie rzadkich, dzisiaj zwiększających swoją liczebność (np. bóbr, kruk, bocian czarny, orzeł bielik), wśród roślin chronionych i rzadkich trudno znaleźć tego rodzaju przykłady. Nawet jeśli liczba znanych stanowisk dla niektórych gatunków zwiększyła się w ostatnich latach, to nie wynika to z dynamiki tych gatunków, ale coraz lepszego rozpoznania florystycznego. Ochrona gatunkowa roślin Jednym z wyznaczników wartości flor lokalnych jest obecność gatunków objętych formalną ochroną prawną. Aktualnie obowiązuje rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną z dnia 9 lipca 2004 r. (Dz.U. z 2004 r., Nr 168 poz.1764) Rozporządzenie określa gatunki dziko występujących roślin objętych ochroną ścisłą, z wyszczególnieniem gatunków wymagających ochrony czynnej oraz objętych ochroną częściową. Ponadto ustalono w nim listę gatunków chronionych częściowo, które mogą być pozyskiwane oraz sposoby ich pozyskiwania, a także wykaz gatunków wymagających ustalenia stref ochrony ich ostoi lub stanowisk, wielkość tych stref i sposoby ochrony gatunków roślin. Rozporządzenie zawiera listę zakazów właściwych dla poszczególnych gatunków lub grup gatunków roślin i odstępstwa od tych zakazów; W stosunku do dziko występujących roślin chronionych obowiązują następujące zakazy: 1) zrywania, niszczenia i uszkadzania; 2) niszczenia ich siedlisk i ostoi; 3) dokonywania zmian stosunków wodnych, stosowania środków chemicznych, niszczenia ściółki leśnej i gleby w ostojach; 4) pozyskiwania, zbioru, przetrzymywania, posiadania, preparowania i przetwarzania całych roślin i ich części; 5) zbywania, nabywania, oferowania do sprzedaży, wymiany i darowizny roślin żywych, martwych, przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych; 6) wwożenia z zagranicy i wywożenia poza granicę państwa roślin żywych, martwych, przetworzonych i spreparowanych, a także ich części i produktów pochodnych. Za wyjątkiem określonej grupy najcenniejszych gatunków, zakazy nie dotyczą wykonywania czynności związanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie zakazów. W stosunku do roślin częściowo chronionych, które mogą być zbierane ze stanu dzikiego,

dopuszcza się pozyskiwanie roślin lub ich części przez podmioty, które uzyskały zezwolenie wojewody na ich pozyskiwanie. Określone w rozporządzeniu sposoby ochrony gatunków dziko występujących roślin polegają m.in. na: - zabezpieczaniu ostoi i stanowisk roślin przed zagrożeniami zewnętrznymi; - wykonywaniu zabiegów ochronnych utrzymujących lub odtwarzających właściwy stan siedliska roślin, w szczególności stosunków świetlnych, stanu gleby, stosunków wodnych, m.in. przez koszenie siedliska, lub wypas zwierząt gospodarskich na obszarze siedliska, w sposób właściwy dla gatunku chronionego - wspomaganiu rozmnażania się gatunku na stanowiskach naturalnych oraz zasilaniu populacji naturalnych przez wprowadzenie osobników z hodowli ex situ; - zabezpieczaniu reprezentatywnej części populacji przez ochronę ex situ i przenoszeniu roślin zagrożonych na nowe stanowiska; Spośród ponad 500 gatunków objętych aktualnie prawną ochroną, na terenie naszego województwa odnotowano obecność około 120 gatunków roślin naczyniowych zaliczonych do gatunków ściśle chronionych oraz 20 gatunków częściowo chronionych. W odniesieniu do przynajmniej kilku gatunków ściśle lub częściowo chronionych nie ma pewnych danych o ich aktualnym występowaniu w obszarze obecnego województwa. W niektórych przypadkach pojedyncze ich stwierdzenia miały miejsce często ponad 150 lat temu i nie zostały w późniejszym okresie potwierdzone. Można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że niektóre z nich w naszym regionie całkowicie wymarły np. skalnica torfowiskowa (Mowszowicz 1978, Jakubowska-Gabara, Kucharski 1999). Celem prawnej ochrony gatunkowej jest nie tylko tworzenie formalnego zakazu bezpośredniego niszczenia roślin, ale także zapewnienie warunków do zachowania ich stanowisk m.in. w gospodarczym korzystaniu ze środowiska. Występowanie na jakimś terenie gatunków chronionych winno stanowić zobowiązanie dla służb ochrony przyrody i władających przestrzenią do podejmowania działań (lub też zaniechania niektórych form gospodarowania) w celu ich trwałego zachowania. Niezbędne jest też tworzenie programów ochrony poszczególnych gatunków. Ważną rolę w ochronie gatunków pełnią rezerwaty przyrody. Wiele rezerwatów regionu powołanych zostało dla ochrony stanowisk ważnych gatunków lasotwórczych, które w naszym województwie mają swoje granice zasięgu - przede wszystkim buka i jodły. Jak się ocenia istniejąca sieć rezerwatów przyrody dość skutecznie chroni cenną florę leśną (Kurowski 1986). Jednakże flora związana z innymi typami ekosystemów, np. łąkowymi lub torfowiskowymi jest chroniona w istniejących rezerwatach niedostatecznie. Coraz częściej dla zachowania najcenniejszych stanowisk roślin niezbędna jest ochrona czynna, tzn. prowadzenie różnorodnych działań mających na celu utrzymanie warunków zapewniających trwałość populacji gatunku chronionego. Najważniejsza dla zachowania gatunków jest ochrona siedlisk. Dla gatunków roślin ciepłolubnych może to oznaczać np. konieczność usuwania krzewów porastających w drodze naturalnej sukcesji murawę kserotermiczną (takie prace wykonywane są m.in. w rez. Murawy Dobromierskie w Przedborskim Parku Krajobrazowym oraz rez. Winnica na terenie Parku Krajobrazowego Międzyrzecza Warty i Widawki) W zespole przyrodniczo-krajobrazowym Górna Mrożyca, położonym w Parku

Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich prowadzona jest od kilku lat czynna ochrona bogatego stanowiska kukułki szerokolistnej, jednego z pospolitych w przeszłości storczyków występujących na wilgotnych łąkach. W celu utrzymania lokalnej populacji, rosnącej na porzuconej od kilku lat łące, co dwa lata, roślinność jest ręcznie wykaszana, a biomasa usuwana poza obszar stanowiska. Od kilkunastu lat prowadzone są też różnorodne prace dla zachowania stanowiska zimoziołu północnego w rezerwacie Jaksonek (Kurowski 2004). W zakres tych prac włączono m.in. metaplantację, czyli przenoszenie roślin z miejsc ich pierwotnego występowania, w inne, w których panują bardziej sprzyjające warunki. Literatura Andrzejewski H., Kurowski J.K., Witosławski P., 2002. Nowe stanowisko lipiennika Loesela w środkowej Polsce. Chroń. Przyr. Ojcz. 58, 6: 70-73. Filipiak E., Kurowski J.K., 1978. Sasanki wiosenna i otwarta Pulsatilla vernalis et P. patens w uroczysku Szczawin w pobliżu Łodzi. Chroń. Przyr. Ojczyst. 34, 2: 61-63. Jakubowska-Gabara J., 2001. Endangered and threatened vascular plants of forest of Central Poland and the problems of their conservation. Nature Conservation 58:43-56. Jakubowska-Gabara J., Jost-Jakubowska B., 1978. Element górski we florze Polski Środkowej. Frgam. Flor. Geobot. 24, 2: 259-272. Jakubowska-Gabara J., Kucharski L., 1999. Ginące i zagrożone gatunki flory naczyniowej zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych Polski Środkowej. Frag. Flor. Geobot. Ser. Polonica 6: 55-74. Jakubowska-Gabara J., Kurowski J.K., Witosławski P., 2002. Flora. [w:] Kurowski J.K. (red.) Parki Krajobrazowe Polski Środkowej. Przewodnik sesji terenowych. UŁ - Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska - Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin. Łódź, s: 16-29. Jakubowska-Gabara J., Pisarek W., 1997. Materiały do flory naczyniowej Polski Środkowej. Fragm. Flor. Geobot., ser. Polonica, 4: 9-15. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.), 2001. Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. PAN, Kraków, ss. 664. Kurowski J.K., 1979. Charakterystyka flory. [W:] Stankiewicz Z. (red.) Województwo piotrkowskie. Monografia regionalna. UŁ, Łódź, s: 45-51. Kurowski J.K., 1986. Ocena stanu flory w rezerwatach przyrody Polski Środkowej. Acta Univ. Lodz., Folia sozologica 3: 205-224. Kurowski J.K., 2004. Metaplantacja zimoziołu północnego Linnaea borealis L. w rezerwacie Jaksonek w Polsce Środkowej. Chroń. Przyr. Ojczyst. 60, 4: 5-16. Mowszowicz J., 1960. Conspectus florae Lodziensis. Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Łódź, ss. 375. Mowszowicz J., 1978. Conspectus florae Poloniae Medianae. UŁ, Łódź, ss. 396. Olaczek R., 1978. Chronione i rzadkie składniki flory dorzecza Pilicy. Studia Ośrodka Dok. Fizjogr. PAN 6: 165-180. Olaczek R., Ławrynowicz M., 1986. Główne problemy ochrony zasobów genowych w warunkach naturalnych "in situ". Acta. Univ. Lodz. Folia Sozol. 3: 3-19.

Sudnik-Wójcikowska B., Werblan-Jakubiec H. (red.), 2004. Gatunki roślin. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 - podręcznik metodyczny. Tom 9. Ministerstwo Środowiska, Warszawa, ss. 228. Warcholińska A.U., 1986-1987. Lista zagrożonych gatunków roślin segetalnych środkowej Polski. Fragm. Flor. Geobot., 31-32 (1-2): 225-231. Zając A., Zając M. (red)., 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Inst. Bot. UJ, Kraków, ss. 716. Hieronim Andrzejewski Dyrekcja Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich