CZĘŚĆ I. GOTOWOŚĆ I REAGOWANIE

SZKOLENIE W ZAKRESIE OBJETYM PROJEKTEM UE RIVER SHIELD OCHRONA WOD PRZED AWARYJNYMI ZANIECZYSZCZENIAMI PRZEMYSLOWYMI RS/PL/SEM.2/INF.2 (Gorzów Wielkopolski, 27 listopada 2007 r.) PRZEWODNIK W ZAKRESIE REAGOWANIA NA AWARIE ZAGRAŻAJĄCE ŚRODOWISKU CZĘŚĆ I. GOTOWOŚĆ I REAGOWANIE SYNTEZA RIVER SHIELD 5D189 INTERREG III B CADSES

SPIS TREŚCI Str. 1. PRZEDMOWA...3 2. AWARIE ZAGRAŻAJĄCE ŚRODOWISKU...3 3. STRUKTURA REAGOWANIA...4 4. WERYFIKACJA INCYDENTU...6 5. OCENA INCYDENTU...7 6. WSTĘPNE REAGOWANIE...8 7. INFORMOWANIE W SYTUACJI KRYZYSOWEJ...8

1. PRZEDMOWA Niniejsza synteza Przewodnika w zakresie reagowania na awarie zagrażające środowisku została opracowana zgodnie z harmonogramem projektu RIVER SHIELD, który jest współfinansowany w ramach inicjatywy wspólnotowej INTERREG III B Program CADSES, na podstawie umowy nr 5D189. Celem projektu RIVER SHIELD jest ochrona rzek przed zanieczyszczeniami spowodowanymi przez awarie przemysłowe. Projekt jest realizowany w wyniku współpracy instytucji związanych z ochroną środowiska z Grecji, Węgier, Polski, Czech, Słowenii i Bułgarii. Podstawowym zadaniem jednostki RIVER SHIELD jest wymiana doświadczeń, transfer know-how, a także działalność informacyjno-popularyzatorska. W ramach projektu zaplanowano opracowanie przewodników dobrej praktyki i raportów końcowych. Główne zadania projektu i dokumenty sprawozdawcze upowszechniane są na stronie Internetowej www.rivershield.org 1. Przygotowano trzy przewodniki 2 w zakresie reagowania na awarie w kontekście ochrony płynących wód powierzchniowych. Pierwszy z nich odnosi się do zagadnień gotowości i reagowania, drugi dotyczy technik kontroli zanieczyszczeń, a trzeci wsparcia operacyjnego. Wspomniane wyżej trzy przewodniki zawierają ogólne wytyczne dla służb publicznych i jednostek bezpieczeństwa włączonych w proces reagowania na awarie zagrażające środowisku. Zostały one opracowane przez partnerów greckich, dlatego też odnoszą się przede wszystkim do greckich uwarunkowań reagowania na wypadek awarii. Jednakże warunki w innych państwach członkowskich UE nie różnią się w sposób znaczący od warunków greckich, stąd przedstawione w przewodniku uwagi i rekomendacje znajdują zastosowanie także w tych krajach. Wszystko, co zaprezentowano w przewodnikach i we wszelkich dokumentach sprawozdawczych projektu odzwierciedla opinie partnerów projektu RIVER SHIELD. W żadnym wypadku nie są to opinie Komisji Europejskiej, która tylko współfinansuje projekt w ramach inicjatywy INTERREG IIIB CADSES. 2. AWARIE ZAGRAŻAJĄCE ŚRODOWISKU Substancje niebezpieczne mogą występować w formie gazowej, ciekłej i w postaci ciała stałego. Mogą być toksyczne, szkodliwe, radioaktywne lub łatwopalne. Transportowane są rurociągami lub w zbiornikach i beczkach przez pojazdy samochodowe, statki i pociągi. Substancje niebezpieczne są produkowane lub stosowane podczas produkcji innych substancji. Takie zróżnicowanie może prowadzić do powstania różnego rodzaju awarii zagrażających środowisku. Awarie przemysłowe są często skutkiem błędów w projekcie, budowie, funkcjonowaniu lub konserwacji instalacji zawierającej substancje niebezpieczne. W rzadkich 1 Dokumentacja głównie części polskiej projektu dostępna jest także na portalu Internetowym Instytutu Ochrony Środowiska (http://www.ios.edu.pl/pol/river). 2 Dostępne jedynie w języku greckim. 3

przypadkach są spowodowane katastrofami naturalnymi, takimi jak: trzęsienia ziemi, sztormy, burze, huragany, powodzie, itp. Awarie nie zawsze są przypadkowe, czasem są skutkiem umyślnych działań. Mogą występować podczas użytkowania niebezpiecznych substancji na terenie przemysłowym lub podczas ich transportu. Awarie przemysłowe mogą powodować skutki umiarkowane lub poważne, prowadzące do śmierci, urazów, katastrof ekologicznych, a także zniszczenia mienia i infrastruktury. Prawie we wszystkich przypadkach awarie wynikają z błędu człowieka. Nawet w przypadku klęsk naturalnych, awarii można uniknąć albo zminimalizować jej skutki. Dziś zarówno wiedza, jak i możliwości techniczne, pozwalają ograniczać zarówno występowanie awarii, jak i ich skutki. Jednak zawsze lepiej jest zapobiegać niż leczyć. Dlatego też należy podjąć odpowiednie kroki, aby zapobiegać awariom i ich skutkom. Jednak budowa i funkcjonowanie instalacji z niebezpiecznymi substancjami nie powinny podlegać żadnym ograniczeniom. Wdrożenie zasady zanieczyszczający płaci z polityki Unii Europejskiej w dziedzinie ochrony środowiska może się przyczynić do osiągnięcia ww. celu. 3. STRUKTURA REAGOWANIA Efektywne reagowanie na awarie przemysłowe wymaga zaangażowania i koordynacji różnych służb oraz zastosowania specjalistycznych technik i sprzętu. W sytuacjach zagrożenia należy działać szybko i właściwie. Oczywistym jest, że wszystkie zaangażowane służby i instytucje powinny dokładnie wiedzieć, jak reagować w obliczu zagrożenia. Struktura reagowania na wypadek awarii, zaprezentowana poniżej, została uogólniona. Uproszczono ją, aby lepiej korespondowała z sytuacjami awaryjnymi w greckich regionach uczestniczących w projekcie. Jednakże jest ona zgodna ze światowymi zaleceniami dobrej praktyki i może być łatwo dostosowana do wymogów innych regionów i krajów. SCHEMAT STRUKTURY REAGOWANIA Centrum Dowodzenia Akcją Ratowniczą System Wczesnego Ostrzegania Personel Bezpieczeństwa Instalacji Zespół Reagowania Jednostka Ratownicza Strony trzecie Podstawowe obowiązki jednostek zaangażowanych w reagowanie na awarie przedstawiono poniżej. Centrum dowodzenia akcją ratowniczą tworzą przedstawiciele instytucji bezpośrednio zaangażowanych w reagowanie na wypadek awarii, takich jak: straż pożarna, policja, pogotowie ratunkowe, itd. Dowodzeniem kieruje koordynator, który integruje działania ratownicze i ograniczające zanieczyszczenie. Kiedy centrum dowodzenia 4

jest informowane o potencjalnej awarii, zawiadamia koordynatora, który wysyła zespół reagowania w celu weryfikacji zagrożenia. Po otrzymaniu informacji od zespołu reagowania, podejmuje on decyzję o poziomie mobilizacji i koordynuje działania ratownicze. Personel bezpieczeństwa instalacji przemysłowej zajmuje się niewielkimi awariami, wykorzystując własne środki. Jednak w przypadku poważnych awarii, które przekraczają granice instalacji, powiadamiane są kompetentne służby publiczne z prośbą o ich wsparcie. Przeszklony personel stara się ograniczyć awarię i chronić zdrowie pracowników i sąsiadującej z zakładem ludności. Udziela także informacji zespołowi reagowania i współpracuje z jednostką ratowniczą. Gdy system wczesnego ostrzegania istnieje i otrzymuje sygnały o zanieczyszczeniu przemysłowym, najpierw sprawdzany jest stan systemu, a później badana jest prawidłowość danych. Jeśli oba wskaźniki wydają się poprawne, powiadamiane jest centrum dowodzenia. Zespół reagowania zostaje wysłany w celu potwierdzenia wystąpienia awarii i składa raport centrum dowodzenia. Zespół reagowania, dysponujący odpowiednim sprzętem oraz przeszkolonym i kompetentnym personelem, jest wysyłany przez centrum dowodzenia na miejsce prawdopodobnej awarii przemysłowej w celu weryfikacji incydentu. Zespół ten zbiera niezbędne informacje i przekazuje raport do centrum dowodzenia. Następnie, postępuje zgodnie z zaleceniami koordynatora oraz współpracuje z jednostką ratowniczą. Jednostka ratownicza złożona jest z wyspecjalizowanego personelu, dysponującego odpowiednimi środkami, aby zatrzymać rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń, a w pewnych wypadkach, aby je usunąć. W niektórych krajach jest to zadanie straży pożarnej, a w innych istnieją inne wyspecjalizowane służby. Po weryfikacji awarii jednostka otrzymuje stosowne rozkazy i informacje z centrum dowodzenia i udaje się na miejsce awarii. Po przybyciu jest informowana przez zespół reagowania i personel bezpieczeństwa. Wspólnie przygotowują plan reagowania, dostosowany do panujących warunków. W wypadku, gdy potrzebna jest pomoc innych służb, centrum dowodzenia jest o tym powiadamiane. Różne strony trzecie, poza jednostką ratowniczą, mogą być zaangażowane w reagowanie na awarie przemysłowe. Policja odpowiedzialna jest za interwencje drogowe i nadzoruje ewakuację z zagrożonego obszaru. Pogotowie ratunkowe udziela pomocy rannym i przewozi ich, jeśli to konieczne do pobliskich szpitali. Siły zbrojne i straż przybrzeżna oferują swoje środki i personel, kiedy tylko są one potrzebne. Wyspecjalizowane firmy prywatne lub eksperci mogą być proszeni o pomoc w rozwiązywaniu konkretnych problemów. Często udział wolontariuszy okazuje się bardzo pomocny. Wyżej wymienione podmioty mogą mieć udział w reagowaniu na awarie przemysłowe. W każdym wypadku ich działalność jest nadzorowana przez koordynatora akcji ratowniczej. Planowanie działań ratowniczych dokonywane jest przez podmioty bezpośrednio zaangażowane w proces nadzorowany przez koordynatora akcji ratowniczej. Dane ze specjalnych planów reagowania na wypadek poważnych awarii przemysłowych są niezbędne do podjęcia akcji. Priorytety w zakresie planowania reagowania na wypadek awarii są następujące: zapewnienie bezpieczeństwa zdrowia i życia ludzi, ochrona środowiska, ograniczenie strat materialnych. 5

4. WERYFIKACJA INCYDENTU Centrum dowodzenia może być informowane o prawdopodobnych awariach zagrażających środowisku różnymi kanałami: przez system wczesnego ostrzegania, który wykorzystując zdalnie sterowane czujniki wysyła powiadomienia do centrum dowodzenia, przez członków struktury reagowania, którzy przeprowadzają kontrole zakładów przemysłowych lub dorzeczy, przez zakład lub jednostkę administracyjną, do której należy obszar, gdzie awaria miała miejsce, lub inną stronę trzecią, która znalazła się w zasięgu awarii. Z wyjątkiem drugiego przypadku, kiedy to informacje pochodzą od członków struktury reagowania, incydent musi być zweryfikowany i oceniony przed zmobilizowaniem struktury reagowania. Dzieje się tak w celu wyeliminowania ewentualnych fałszywych alarmów. Kiedy sygnały systemu wczesnego ostrzegania wykazują prawdopodobieństwo awarii zagrażającej środowisku, należy sprawdzić stan systemu, a następnie ocenić prawdziwość i zasadność wartości wskaźników monitoringu. Jeśli system działa niewłaściwie, powinien być naprawiony. W każdym przypadku, gdy wyciągnięcie bezpiecznych i kompletnych wniosków jest utrudnione, zespół reagowania powinien udać się na miejsce potencjalnej awarii i sprawdzić incydent. Gdy informacja pochodzi od osoby spoza Struktury Reagowania, odbiorca ostrzeżenia powinien starać się zgromadzić dane o incydencie lub o firmie, która może być zweryfikowana na podstawie informacji posiadanych przez centrum dowodzenia. Ponadto należy zanotować dane informatora (nazwisko i numer telefonu) i poprosić o pozostanie na miejscu awarii. Gdy podane informacje wydają się być zgodne, należy wysłać zespół reagowania na miejsce zdarzenia, w celu oceny incydentu. Jeśli incydent nie może być zweryfikowany wizualnie, należy użyć specjalistycznego sprzętu. Gdy incydent nie został potwierdzony i uznano go za fałszywy alarm, należy podjąć odpowiednie kroki, aby naprawić system wczesnego ostrzegania i ograniczyć możliwość powtórnego błędu. Odpowiednie działania powinny być odnotowane. Gdy ktoś z premedytacją wprowadza władze w błąd, koordynator akcji ratowniczej podejmuje we współpracy z policją i służbami prawnymi decyzję, jakie kroki należy podjąć. Jeśli fałszywa informacja została podana przez pomyłkę, członkowie zespołu reagowania powinni pouczyć informatora, jak poprawnie identyfikować awarie zagrażające środowisku. Wszystkie podjęte działania należy odnotować w dokumentach centrum dowodzenia. We wszystkich przypadkach, gdy incydent został potwierdzony, zespół reagowania przybywa na miejsce incydentu w celu zebrania wszystkich istotnych informacji o incydencie i notyfikuje je w centrum dowodzenia. Informacje takie dotyczą rodzaju i rozmiaru zanieczyszczenia, dokładnego miejsca awarii, aktualnych warunków pogodowych, stopnia rozprzestrzenienia oraz charakterystyki geograficznej terenu. Centrum dowodzenia, po otrzymaniu i ocenie stosownych informacji, mobilizuje odpowiednio Struktury Reagowania. Zespół reagowania, w skład którego wchodzą kompetentne osoby, jest wysyłany na miejsce incydentu wraz z odpowiednim sprzętem. 6

5. OCENA INCYDENTU Racjonalne wykorzystanie zasobów służb ratowniczych wymaga uprzedniego dokonania oceny incydentu. Awarie przemysłowe są zazwyczaj zaliczane do trzech kategorii. Awarie I kategorii: to zdarzenia o małym znaczeniu, mające miejsce na terenie zakładu przemysłowego, z ograniczoną możliwością rozprzestrzeniania. Można im przeciwdziałać - bez pomocy zewnętrznej - personel zakładu, wykorzystując środki wewnętrzne zakładu. Awarie tego typu mogą zdarzyć się podczas normalnej działalności instalacji i obejmują niewielkie wycieki substancji i uwolnienia gazów. Awarie II kategorii: to zdarzenia znaczące, wykraczające poza obszar zakładu, zagrażające środowisku i ludności zamieszkującej w sąsiedztwie. Potencjał rozprzestrzeniania jest znaczący, więc sytuacja nie może być kontrolowana przez personel zakładu, przy wykorzystaniu środków wewnętrznych. Awarie takie zdarzają się w niecodziennych okolicznościach i obejmują awarie aparatury, wycieki gazu lub cieczy oraz niewielkie pożary. Awarie III kategorii: to zdarzenia o poważnym znaczeniu, zagrażające rozległym terenom i dużej populacji, których skutki mogą okazać się bardzo poważne. Potencjał rozprzestrzeniania jest wysoki, a kontrola sytuacji wymaga pełnej mobilizacji Struktury Reagowania. Awarie tego typu obejmują awaryjne uwolnienia dużych ilości substancji niebezpiecznych i rozległy pożar zakładu przemysłowego. Decyzja o zakwalifikowaniu awarii do kategorii I lub II jest zwykle podejmowana przez kierownika instalacji lub działu bezpieczeństwa w zakładzie operującymi niebezpiecznymi substancjami. Gdy tylko awaria zostanie uznana za awarię II kategorii, należy powiadomić o niej Strukturę Reagowania. Pożary instalacji substancji niebezpiecznych powinny być zawsze rozpatrywane jako awarie co najmniej II kategorii,. Decyzja o zakwalifikowaniu awarii do kategorii II lub III jest podejmowana przez lokalnego koordynatora akcji ratowniczej. W takich okolicznościach koordynator wzywa wszystkie podmioty, które uzna za niezbędne, do uczestnictwa w planowaniu działań ratowniczych. Na początku dobierane są techniki ratownicze i odpowiednie środki. Jeśli to konieczne, należy także wystąpić o dodatkowe wsparcie z jednostek z poziomu centralnego. W rzadkich przypadkach występuje się o pomoc do państw sąsiadujących w celu ograniczenia i kontroli awarii. Głównymi parametrami, jakie należy rozpatrzyć podczas oceny awarii są: charakterystyka substancji niebezpiecznej, ilość uwolnionej substancji, stopień rozprzestrzenienia, możliwość lub wystąpienie pożaru, odległość od najbliższych skupisk ludności lub obszarów wrażliwych z punktu widzenia ochrony środowiska, aktualne warunki pogodowe, a także możliwość ograniczenia i kontroli incydentu. Reagowanie rozpoczyna się podjęciem działań odpowiednich dla awarii kategorii I i rozwija się do odpowiednio wyższych poziomów w zależności od przebiegu awarii. W ten sposób osiągana jest rozsądna i efektywna mobilizacja Struktury Reagowania. Zgodnie z europejską dyrektywą SEVESO II, zakłady, które produkują, magazynują lub wykorzystują substancje niebezpieczne w ilości powyżej konkretnych progów, zobligowane są do posiadania i wdrażania specjalnych raportów bezpieczeństwa, procedur zarządzania bezpieczeństwem i planów reagowania na wypadek awarii. Ponadto dodatkowo powinny one dysponować przeszkolonym personelem i odpowiednimi środkami dla awarii I kategorii. Aby kontrolować awarie II i III kategorii, zakłady powinny współpracować zarówno z służbami publicznymi, tworzącymi Strukturę Reagowania, jak i z zewnętrznymi niepublicznymi organizacjami i firmami. Jedyną drogą do uzyskania efektywnego reagowania na wypadek awarii jest prowadzenie specjalistycznych szkoleń i wspólnych ćwiczeń ze wszystkimi zaangażowanymi stronami. 7

6. WSTĘPNE REAGOWANIE Wstępne reagowanie na sytuację awaryjną dotyczy czynności, które należy podjąć zaraz po stwierdzeniu wystąpienia awarii. Obejmują one powiadomienie odpowiednich podmiotów i zastosowanie podstawowych środków w celu odizolowania i kontrolowania awarii. Zespół reagowania, udający się w miejsce awarii, zabezpiecza teren. Następnie zbiera dalsze informacje i powiadamia o nich centrum dowodzenia w celu oceny incydentu pod kątem bezpieczeństwa. Przedstawiciele władz lokalnych są informowani o wystąpieniu awarii, a osoby przebywające w obszarze zagrożonym dostają instrukcje odnośnie właściwego postępowania. Koordynator akcji ratowniczej współpracuje ze wszystkimi podmiotami i służbami, które uzna za stosowne włączyć w działania ratowniczej. Desygnuje on na miejsce zdarzenia odpowiedni personel i właściwe środki. Rodzaj substancji niebezpiecznej, aktualne warunki pogodowe, a także rodzaj i wielkość awarii brane są pod uwagę przy podejmowaniu decyzji, czy jest bezpiecznie rozpoczynać działania kontrolujące rozwój awarii związane z powstrzymaniem uwalniania zanieczyszczenia. Działania te mają na celu powstrzymanie rozwoju awarii, zaraz po odizolowaniu zanieczyszczeń i ugaszeniu ognia. Najpierw należy opanować awarię, a następnie zminimalizować jej skutki. W następnej kolejności należy podjąć działania remediacyjne. Efektywne reagowanie na wypadek awarii wymaga szybkiego i właściwego działania wszystkich zaangażowanych stron. W związku z tym każda strona powinna dokładnie znać swoje zadania i obowiązki. Zespół reagowania i jednostka ratownicza mają do wykonania w sytuacji awaryjnej odrębne działania. Wszystkie podmioty uczestniczące w akcji ratowniczej postępują zgodnie z instrukcjami wydawanymi przez koordynatora. Gdy odpowiednia infrastruktura istnieje lub może być utworzona w pobliżu miejsca awarii, centrum dowodzenia jest tam przenoszone. Działania wspomagające prowadzone są przez policję, jednostki służby zdrowia, siły zbrojne i inne podmioty. Schemat podsumowujący działania, jakie należy podjąć w wyniku awarii przemysłowej przedstawiono na rys. 1. 7. INFORMOWANIE W SYTUACJI KRYZYSOWEJ Prawidłowe informowanie w sytuacji kryzysowej może uratować życie ludzi i pozwala unikać dalszych niebezpiecznych okoliczności. Brak informacji prowadzi do strachu, którego następstwem jest panika największe zagrożenie w sytuacji kryzysowej. Czasem instynktowne reakcje są nieprawidłowe. Na przykład, gdy toksyczne gazy są uwalniane do powietrza, lepiej jest pozostać w zamkniętym budynku niż go opuszczać i próbować uciekać z miejsca awarii. W związku z tym członkowie Struktury Reagowania powinni być szkoleni w zakresie właściwego informowania w sytuacji kryzysowej i podejmować związane z tym obowiązki, gdy nastąpi awaria. Osoby te powinny posiadać dobre warunki oratorskie, zdolność do kontrolowania swoich reakcji, inteligencję, elastyczność i umiejętności dyplomatyczne. Jedną z tych osób należy wyznaczyć jako odpowiedzialną za informowanie podczas sytuacji kryzysowej. 8

Rys. 1. Fazy reagowania na awarię przemysłową Zakład lub Strona Trzecia Członek Struktury Reagowania System Wczesnego Ostrzegania Powiadomienie Centrum Dowodzenia Informacja do Centrum Dowodzenia Wysłanie Zespołu Reagowania Działania zapobiegające fałszywym alarmom Weryfikacja incydentu NIE TAK Wysłanie Jednostki Ratowniczej Wstępne reagowanie i planowanie reagowania Oczekiwanie na warunki lub środki NIE Właściwe warunki i odpowiednie środki TAK Właściwe reagowanie 9

Osoba ta powinna informować lokalne władze, mieszkańców zagrożonych obszarów i media o awarii i rozwoju wydarzeń, w taki sposób, aby uniknąć paniki. Udzielane informacje muszą być sprawdzone i jednoznaczne, dlatego powinny być zatwierdzone przez koordynatora akcji ratowniczej. Przekazywanie informacji jest zawsze konieczne. Gdy potrzebne są dalsze badania, należy to ogłosić. Przekazywanie informacji powinno być zawsze dokonywane w sposób okazujący współczucie, troskę, szczerość, wiedzę, determinację i wysiłek. Celem jest zbudowanie wzajemnego zaufania między zaangażowanymi stronami. Najważniejszym momentem w sytuacji kryzysowej jest chwila zaraz po wystąpieniu awarii. W krótkim czasie należy prawidłowo poinformować wielu ludzi, którzy pracują, mieszkają lub znajdują się w pobliżu miejsca awarii. Następujące czynniki powinny być wzięte pod uwagę w planowaniu informowania na wypadek sytuacji kryzysowej: środki masowego przekazu posiadają wielkie możliwości, jednak większość ludzi nie ma z nimi ciągłego kontaktu, szczególnie gdy są w pracy lub gdy śpią. Dlatego też powinny one być wykorzystywane wraz z innymi środkami; syreny i megafony są najpowszechniejszym sposobem informowania ludzi o sytuacji zagrożenia. W niektórych przypadkach są one niesprawne lub nieprzystosowane do obejmowania swym oddziaływaniem rozległych terenów. Dlatego też w większości przypadków używane są jednocześnie z przekazem radiowym, w celu zapewnienia szybkiej i kompletnej informacji; telefony tradycyjne i komórkowe posiadają wiele zalet, jednak wciąż istnieją pewne problemy wymagające rozwiązania. Do tej pory żadna sieć nie oferuje możliwości jednoczesnych, masowych połączeń. Masowe wysyłanie sms ów jest rozważanym rozwiązaniem, które nie przeszło jeszcze odpowiednich testów. Dlatego użycie telefonów do masowego powiadamiania jest polecane w trudnych okolicznościach, gdy inne środki nie mogą być zastosowane. Ponadto istnieją sytuacje, które sprawiają więcej trudności w informowaniu o sytuacji kryzysowej. Ludzie podróżujący przez zagrożony teren nie są świadomi grożącego im niebezpieczeństwa. Mogą być ostrzegani znakami świetlnymi, wiadomościami radiowymi lub przez policję. Ostrzeganie w nocy, gdy ludzie śpią, może być dokonywane metodą bezpośrednią od drzwi do drzwi przez służby bezpieczeństwa lub przy użyciu syren i megafonów. Osoby niepełnosprawne, starcy, głusi i sparaliżowani, a także ludzie, którzy nie rozumieją języka danego kraju stanowią grupę trudną do poinformowania. Służby publiczne powinny otoczyć ich szczególną opieką, jeśli nie zrobili tego sąsiedzi. Przekazywanie informacji przed wystąpieniem awarii jest bardzo przydatne. W takim wypadku ludzie uczą się jak reagować, gdy wystąpi realne zagrożenie. Odpowiednie programy szkoleniowe mogą wykorzystywać ulotki, przekazy radiowe i telewizyjne. Powinny być one regularnie powtarzane co trzy lub co pięć lat. Odpowiednie szkolenia i ćwiczenia powinny być prowadzone na stałych zasadach w szkołach i instytucjach użyteczności publicznej, a także we wszystkich większych skupiskach ludzi. Na koniec przytoczono niektóre wnioski ze stosownego przewodnika niemieckiego ministra środowiska: nieadekwatna informacja jest niebezpieczna. Lepiej jest dawać więcej niż mniej, jednorazowa informacja jest niewystarczająca. Szkolenie na wypadek zagrożenia powinno być powtarzane. teoria to za mało. Przeprowadzanie ćwiczeń praktycznych jest konieczne. problemy powinny być przedstawiane takimi, jakie są. Szczerość rodzi zaufanie.