OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Instytut Archeologii OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17 REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ WROCŁAW 2014

Recenzent: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz prof. dr hab. Stanisław Pazda prof. dr hab. Jerzy Piekalski Opracowanie redakcyjne: Maria Derwich Korekta: Karol Bykowski Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba ek Tłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski Projekt okładki: Nicole Lenkow ISBN 978-83-61416-92-0 Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Copyright by Uniwersytet Wrocławski Wrocław 2014 4

SPIS TREŚCI 1. Mirosław Masojć Wprowadzenie... 7 2. Janusz Badura Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska...13 3. Maciej Ehlert, Mirosław Masojć Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich zniszczonych przez procesy podepozycyjne....19 4. Mirosław Masojć Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku...71 5. Ewa Dreczko, Marta Mozgała Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia...79 6. Irena Lasak Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej...89 7. Macin Bohr Zabytki ruchome kultury przeworskiej...159 8. Justyna Baron Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych...235 9. Aleksandra Pankiewicz Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego...321 10. Paweł Zawadzki Relikty związane z II wojną światową...349 11. Agata Hałuszko Analiza antropologiczna materiału kostnego...359 12. Renata Abłamowicz Badania archeozoologiczne szczątków kostnych...367 13. Agata Sady Badania archeobotaniczne...395 14. Agata Sady Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie...419 5

15. Beata Miazga Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza...425 16. Michał Borowski Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych...439 17. Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć Chronologia absolutna stanowiska...451 Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku...457 Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską) 6

IRENA LASAK MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ WSTĘP Podczas badań wykopaliskowych na stanowisku Wrocław-Widawa 17 odkryto bogaty materiał ruchomy kultury łużyckiej, który wystąpił na różnych poziomach warstwy kulturowej oraz w obiektach. Znaleziska masowe to przede wszystkim ceramika oraz, występujące głównie w warstwie kulturowej, kości zwierzęce i polepa. W wielu obiektach natrafiono na naczynia zachowane niemal w całości oraz duże fragmenty naczyń, które udało się wykleić lub zrekonstruować w postaci rysunkowej. Pojedynczo dobrze zachowane naczynia wystąpiły również w warstwie kulturowej. Ogółem zbiór ceramiczny kultury łużyckiej obejmuje 19 548 fragmentów, w tym 12 625 z warstwy kulturowej oraz 6443 z obiektów (tab. 1). Ponadto natrafiono na nie w obiektach z materiałem mieszanym kultury łużyckiej i kultury przeworskiej 321 fragmentów oraz w obiektach o innej przynależności kulturowej 159 fragmentów. Zarówno w warstwie kulturowej, jak i w obiektach natrafiano głównie na ułamki pochodzące z partii brzuścowych oraz wylewowych naczyń, rzadziej z szyjkowo-brzuścowych czy wylewowo-brzuścowych, a wyjątkowo z części przydennych. W kilkunastu obiektach wystąpiły duże fragmenty garnków i waz pochodzące z naczyń zasobowych (przeważnie zachowane były ich części przydenne), a w kilku innych odkryto również niemal kompletnie zachowane czerpaki. Częstymi znaleziskami w obiektach oraz w warstwie kulturowej były również talerze krążkowe (tab. 2 4). W dysproporcji do polepy masowo występującej w warstwie kulturowej jej obecność w obiektach uznać można za znikomą. Zaledwie 799 grudek polepy odkryto w 58 obiektach, i przeważnie było ich od jednej do kilkunastu sztuk. Na polepie z obiektów 17 (49 sztuk) oraz 141 (20 sztuk) wystąpiły odciski drewnianych konstrukcji (por. Sady w tym tomie), w tym plecionkowej z resztkami szczątków organicznych (obiekt 141). Najwięcej grudek polepy odkryto w obiektach 118 (307 fragmentów) oraz 472 (226 fragmentów), pojedyncze grudki pojawiły się m.in. w obiekcie 1040 (5 sztuk) oraz 177 (2 sztuki). Na polepie z obiektu 32 (15 sztuk) dostrzegalne są odciski roślinne (ziarna?), inna zaś, z obiektu 103, jest spojona z surową rudą żelaza. Odnotować też należy obecność w obiekcie 587 polepy ze śladami wapna (7 fragmentów). Kości zwierzęce znaleziono w kilkudziesięciu obiektach (por. Abłamowicz w tym tomie), a wśród nich tylko 1 ułamek poroża ze śladami obróbki (obiekt 201), 1 przekłuwacz (obiekt 35), domniemany fragment dłuta (obiekt 133) oraz kość przypuszczalnie ze śladami obróbki (obiekt 727). Pozostałe kości, z reguły silnie rozdrobnione, to szczątki pokonsumpcyjne. Najwięcej zwierzęcych kości wydobyto z obiektu 727 (studnia), a liczne wystąpiły także w obiektach 45, 118, 133, 285, 385 oraz 546. W obiekcie 133 znaleziono m.in. fragment zwierzęcej żuchwy, a kości znalezione w obiekcie 129 nosiły ślady przepalenia. W przebadanej części osady kultury łużyckiej tylko w obiekcie 1111 (grób) odkryto przepalone kości ludzkie (por. Hałuszko w tym 89

IRENA LASAK Tab. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Zbiór ceramiczny kultury łużyckiej na stanowisku Table 1. Site Wrocław-Widawa 17. Lusatian culture po ery collection at the site Ogólna liczba naczyń i fragmentów ceramicznych z uwzględnieniem ich lokalizacji oraz chronologii Warstwa kulturowa 12 625 Obiekty kultury łużyckiej 6443 Obiekty mieszane kultury łużyckiej i kultury przeworskiej 321 Obiekty o innej chronologii 159 Razem 19 548 Tab. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Analizowana ceramika w obiektach kultury łużyckiej Table 2. Site Wrocław-Widawa 17. Analysed po ery in Lusatian culture objects Grupa ceramiczna Liczba fragmentów Odsetek Garnki 1495 38 Wazy 760 19 Czerpaki 197 5 Misy 261 7 Talerze krążkowe 292 8 Nieokreślone 890 23 Razem 3895 100 Tab. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Analizowana ceramika w obiektach z materiałem przemieszanym kultury łużyckiej i kultury przeworskiej Table 3. Site Wrocław-Widawa 17. Analysed po ery in objects with mixed Lusatian and Przeworsk culture material Grupa ceramiczna Liczba fragmentów Odsetek Garnki 80 25 Wazy 12 4 Czerpaki 13 4 Misy 18 6 Talerze krążkowe 26 8 Nieokreślone 172 53 Razem 321 100 Tab. 4. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Analizowana ceramika w obiektach o różnej chronologii Table 4. Site Wrocław-Widawa 17. Analysed po ery in objects of various chronology Grupa ceramiczna Liczba fragmentów Odsetek Garnki 6 3,8 Wazy 6 3,8 Czerpaki 4 2,5 Misy 3 1,9 Talerze krążkowe 45 28 Nieokreślone 95 60 Razem 159 100 tomie). Należały one do dziecka i rozlokowane były w dolnej części dużego garnka zasobowego, a towarzyszyły im m.in. 2 czerpaki, ułamki 2 mis oraz gliniany ciężarek tkacki. Głównym wyznacznikiem kulturowo-chronologicznym badanej części osady kultury łużyckiej była ceramika. Noszącą w sposób pewny cechy tej kultury ceramikę znaleziono w 261 obiektach (tab. 5), wystąpiła ponadto w 56 obiektach z materiałami mieszanymi kultury łużyckiej i kultury przeworskiej (tab. 6) oraz w 59 obiektach o różnej przynależności kulturowej i chronologicznej (tab. 7). Nierzadko istniały poważne trudności w rozróżnieniu ceramiki łużyckiej i przeworskiej, na co miały wpływ jej duże podobieństwa technologiczne. Ze szczegółowej analizy wyłączono ułamki mało charakterystyczne, najczęściej silnie rozdrobnione, wymyte oraz noszące ślady wtórnego przepalenia. 90

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Tab. 5. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Liczba naczyń i ich ułamków w obiektach kultury łużyckiej Table 5. Site Wrocław-Widawa 17. Number of vessels and their fragments in Lusatian culture objects W tym z grup ceramicznych: Lp. Nr obiektu Analizowane talerzy garnków waz czerpaków mis krążkowych nieokreślone 1 8 2 2 2 17 11 1 1 1 5 3 3 22 53 51 1 1 4 23 2 2 5 30 3 1 2 6 31 24 13 1 1 9 7 32 1 1 8 34 45 4 8 1 1 31 9 35 17 5 2 3 2 5 10 41 1 1? 11 45 118 59 6 8 19 9 17 12 47 4 2 1 1 13 49 39 21 17 1 14 51 1 1 15 52 3 1 2 16 56 12 7 1 1 3 17 57 2 2 18 76 67 67 19 77 1 1 20 82 2 1 1 21 85 53 48 1 1 2 1 22 86 2 1 1 23 89 1 1 24 91 6 5 1? 25 92 11 8 3 26 93 12 12 27 95 9 1 8 28 99 11 5 6 29 100 3 3 30 103 3 2 1 31 111 53 1? 42 7 1 1 1 32 118 24 5 1 1 2 13 2 33 128 1 1 34 129 89 36 4 2 46 1 35 130 72 60 12 36 133 52 18 12 4 1 10 7 37 138 5 5 38 141 2 2 39 146 2 1 1 40 148 1 1 41 149 28 22 2 3 1 42 151 7 1 1 1 4 43 152 5 1 3 1 44 153 29 28 1 45 154 1 1 46 155 1 1 47 156 2 2 48 159 1 1 49 168 3 2 1 50 170 14 3 8 3 51 171 2 2 91

IRENA LASAK W tym z grup ceramicznych: Lp. Nr obiektu Analizowane talerzy garnków waz czerpaków mis krążkowych nieokreślone 52 175 20 1 19 53 177 29 29 54 179 48 46 1 1 55 180 17 16 1 56 182 16 5 9 2 57 184 3 3 58 186 126 57 68 1 59 187 2 1 1 60 189 3 3 61 192 72 57 3 2 8 2 62 193 7 7 63 195 3 2 1 64 197 2 2 65 198 1 1 66 200 19 16 1 2 67 201 12 1 1 10 68 202 42 3 6 1 18 14 69 211 2 2 70 213 9 8 1 71 214 129 49 10 5 21 20 24 72 216 16 12 4 73 220 9 1 8 74 225 3 3 75 234 4 3 1 76 235 18 12 6 77 240 2 1 1 78 246 3 2 1 79 249 16 1 3 8 4 80 259 2 2 81 260 1 1 82 262 15 1 1 13 83 264 4 4 84 268 119 14 91 2 2 10 85 269 2 2 86 274 40 40 87 282 4 4 88 285 31 1 3 7 1 19 89 287 2 2 90 288 3 2 1 91 290 2 1 1 92 322 14 10 4 93 324 58 40 3 15 94 335 4 4 95 345 48 41 4 2 1 96 347 1 1 97 349 14 14 98 353 1 1 99 354 68 13 1 54 100 356 1 1 101 358 2 1? 1 102 360 6 5 1 103 363 1 1 104 364 6 6 92

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ W tym z grup ceramicznych: Lp. Nr obiektu Analizowane talerzy garnków waz czerpaków mis krążkowych nieokreślone 105 365 54 18 29 4 3 106 367 2 2 107 369 3 1 2 108 376 1 1 109 385 34 21 1 3 2 7 110 388 3 1 2 111 393 4 1 1 2 112 394 40 1 32 2 1 4 113 397 3 3 114 407 2 1 1 115 409 2 2 116 422 2 2 117 431 9 6 1 1 1 118 436 37 1 34 1 1 119 459 1 1 120 472 9 9 121 475 1 1 122 476 1 1 123 477 9 3 1 5 124 479 4 1 3 125 481 1 1 126 482 3 3 127 483 2 2 128 496 15 8 1 1 3 2 129 497 3 1 2 130 498 3 1 2 131 500 1 1 132 503 32 18 2 3 2 7 133 505 1 1 134 524 8 8 135 546 205 117 2 76 7 3 136 553 5 3 1 1 137 558 6 2 4 138 561 1 1 139 571 3 1 2 140 573 2 1 1 141 574 17 8 1 2 6 142 577 14 3 3 1 1 6 143 578 22 14 6 2 144 580 37 2 1 2 32 145 581 119 44 24 10 1 17 23 146 582 24 1 19 4 147 583 4 2 2 148 590 13 2 11 149 591 11 8 3 150 593 7 7 151 595 2 2 152 596 11 7 2 2 153 605 8 1 1 6 154 609 13 10 3 155 611 5 1 4 156 612 17 16 1 157 614 3 3 93

IRENA LASAK W tym z grup ceramicznych: Lp. Nr obiektu Analizowane talerzy garnków waz czerpaków mis krążkowych nieokreślone 158 621 2 1 1 159 632 1 1 160 633 1 1 161 643 2 2 162 646 1 1 163 648 1 1 164 653 1 1 165 660 5 1 4 166 665 4 1 3 167 669 4 4 168 672 2 1 1 169 681 1 1 170 682 38 37 1 171 688 7 7 172 694 30 30 173 698 2 2 174 701 3 3 175 703 2 2? 176 705 5 5 177 706 1 1 178 707 3 3 179 708 6 6 180 709 2 2 181 710 7 2 1 1 3 182 713 11 11 183 714 8 8 184 715 4 1 3 185 716 4 4 186 717 7 1 1 5 187 718 2 1 1 188 720 10 5 2 2 1 189 722 10 1 1 8 190 723 10 1 1 2 6 191 724 17 7 1 2 1 2 4 192 726 1 1 193 727 115 25 24 9 5 32 20 194 729 22 5 11 4 2 195 730 4 2 1 1 196 731 7 6 1 197 744 35 4 10 1 4 16 198 756 2 2 199 759 17 1 1 1 14 200 763 20 3 4 3 3 7 201 769 1 1 202 773 1 1 203 777 2 1 1 204 790 3 3 205 792 2 2 206 795 2 2 207 797 31 25 4 2 208 798 31 5 3 3 20 209 802 2 1 1 210 806 26 1 1 7 17 94

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ W tym z grup ceramicznych: Lp. Nr obiektu Analizowane talerzy garnków waz czerpaków mis krążkowych nieokreślone 211 811 36 6 1 13 6 5 5 212 815 25 23 2 213 816 18 5 13 214 821 20 20 215 822 2 2 216 824 27 7 14 2 2 2 217 825 3 1 2 218 826 28 12 1 2 13 219 827 5 3 1 1 220 828 2 1 1 221 829 11 11 222 832 3 3 223 833 2 2 224 835 1 1 225 842 1 1 226 843 1 1 227 844 3 1 1 1 228 848 2 1 1 229 849 3 1 2 230 871 4 4 231 874 9 2 1 1 5 232 877 4 1 3 233 895 2 2 234 896 3 1 2 235 898 1 1 236 899 2 2 237 905 5 1 1 3 238 913 1 1 239 916 1 1 240 918 1 1 241 926 1 1 242 929 6 3 3 243 933 4 2 1 1 244 941 4 1 2 1 245 942 7 3? 1 3 246 943 2 1 1 247 947 1 1 248 949 18 3 8 1 4 1 1 249 955 4 1 3 250 958 43 1 24 1 13 4 251 960 1 1 252 975 3 1 1 1 253 984 1 1 254 988 1 1 255 1000 2 2 256 1014 4 1 3 257 1040 127 9 108 2 1 4 3 258 1042 7 6 1 259 1051 29 22 3 4 260 1111 31 1 2 2 26 261 1143 1 1 95

IRENA LASAK Tab. 6. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Liczba naczyń i ich ułamków w obiektach z materiałami kultury łużyckiej, przeworskiej i wczesnośredniowiecznymi Table 6. Site Wrocław-Widawa 17. Number of vessels and their fragments in Lusatian and Przeworsk culture objects W tym z grup ceramicznych: Lp. Nr obiektu Analizowane talerzy garnków waz czerpaków mis krążkowych nieokreślonych 1 19 6 6 2 36 1 1 3 114 4 1 3 4 115 2 2 5 116 4 4 6 117 16 1 15 7 173/1055 6 2 4 8 174 2 2 9 190 5 5 10 191 4 4 11 194 1 1 12 196 3 3 13 215 1 1? 14 227 15 15 15 228 4 2 2 16 239 9 9 17 243 2 1 1 18 252 3 1 2 19 273 5 3 2 20 300 1 1 21 302 62 60 2 22 305 3 1 2 23 307 4 1 1 2 24 311 3 1 2 25 319 3 3 26 336 8 4 4 27 350 2 2 28 357 1 1 29 361 2 2 30 419 1 1 31 521 13 5 2 6 32 522 3 2 1 33 529 5 5 34 544 12 7 5 35 592 22 22 36 601 7 7 37 625 1 1 38 628 5 1 4 39 629 2 2 40 635 2 2 41 642 2 2 42 662 3 3 43 678 2 2 44 680 3 1 1 1 45 683 1 1 46 693 3 3 47 719 18 2 1 15 48 739 1 1 49 745 1 1 96

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ W tym z grup ceramicznych: Lp. Nr obiektu Analizowane talerzy garnków waz czerpaków mis krążkowych nieokreślonych 50 749 5 1 4 51 754 2 1? 1 52 758 4 4 53 807 4 1 2 1 54 883 4 4 55 893 9 9 56 951 4 3 1 Tab. 7. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Liczba naczyń i ich ułamków w obiektach kultury przeworskiej i jamie wczesnośredniowiecznej (ob. 804) Table 7. Site Wrocław-Widawa 17. Number of vessels and their fragments in objects of Przeworsk culture and early Middle Age (object 804) W tym z grup ceramicznych: Lp. obiekt nr analizowane talerzy garnków waz czerpaków mis krążkowych nieokreślone 1 2 2 2 2 14 12 1? 2 9 3 39 2 2 4 48 2 2 5 63 1 1 6 102 1 1 7 112 1 1 8 113 2 2 9 144 3 3 10 178 3 3 11 204 1 1 12 224 6 1 5 13 230 1 1 14 233 7 1 1 3 2 15 238 2 1 1 16 251 1 1 17 265 1 1 18 277 1 1 19 279 1 1 20 308 1 1 21 309 3 1 2 22 316 1 1 23 321 3 3 24 325 2 2 25 326 7 7 26 334 2 1 1 27 337 1 1 28 338 5 5 29 339 1 1 30 351 11 11 31 352 1 1 32 355 2 2 33 362 4 1 3 34 375 1 1 35 474 1 1 36 499 2 2 37 507 1 1 38 511 1 1 97

IRENA LASAK W tym z grup ceramicznych: Lp. obiekt nr analizowane talerzy garnków waz czerpaków mis krążkowych nieokreślone 39 547 1 1 40 556 3 2 1 41 599 4 4 42 610 5 1 2 1 1 43 666 1 1 44 676 2 2 45 689 1 1 46 695 2 1 1 47 702 5 3 2 48 741 1 1 49 761 1 1 50 784 1 1 51 786 1 1 52 793 1 1 53 804 4 2 2 54 805 2 2 55 847 17 17 56 939 2 2 57 1011 1 1 58 1063 3 3 59 1100 1 1 Spośród ogólnej liczby 6443 fragmentów ceramiki wydobytej z 261 obiektów kultury łużyckiej analizowano 3895, tj. ok. 60,5% tego zbioru (tab. 2, 5). Najliczniejsze pochodzą z garnków (1495 sztuk) oraz z waz (760 sztuk), a pozostałe z: talerzy krążkowych (292 sztuki), mis (261 sztuk) oraz czerpaków (197 sztuk). Ponadto wielu ułamków naczyniowych nie udało się powiązać z określoną formą naczynia (890 sztuk), a przeważająca ich część przypuszczalnie pochodzi z garnków. W tym wypadku szczególną uwagę zwrócono na ułamki brzuśców zdobione w. ornamentem tekstylnym oraz pseudotekstylnym, które można uznać za nietypowe dla technologii garncarskiej kultury łużyckiej, zwłaszcza w końcowym okresie epoki brązu. Na 108 takich fragmentów natrafiono w 27 obiektach, przy czym pochodziły z 30 naczyń (tab. 8). Ponadto w badanym zbiorze ceramicznym wystąpiły ułamki o powierzchniach czernionych oraz przypuszczalnie grafitowanych, łączące się z bliżej nieokreślonymi formami naczyń. Listę przedmiotów wykonanych z gliny uzupełnia 9 w. znalezisk wydzielonych 6 krążków, 1 pokrywka puszki ( tabakiery ), 1 ułamek prawdopodobnie tygla oraz 1 ciężarek tkacki. W warstwie kulturowej znaleziono 12 625 fragmentów ceramiki naczyniowej kultury łużyckiej, w tym 668 zdobionych w. ornamentem tekstylnym oraz pseudotekstylnym. Pokaźny zbiór stanowią również ułamki talerzy krążkowych ogółem 900 fragmentów. Podobnie jak w obiektach są to najczęściej ułamki brzuśców i wylewów (ok. 93%) oraz, mniej liczne, fragmenty przydenne i uch oraz plastyczne listwy (ok. 7%). Z omawianym okresem funkcjonowania osady można powiązać 17 różnych wyrobów z gliny znalezionych w warstwie kulturowej 6 krążków o funkcji bliżej nieokreślonej, 3 prawdopodobne przęśliki, 2 domniemane kółka od modeli wózków, 1 miniaturowy talerz krążkowy (?), 2 fragmenty pokrywek puszek, 2 fragmenty grzechotek oraz detal bliżej nieokreślonego wyrobu. Z obiektów oraz z warstwy kulturowej pochodzą również przedmioty wykonane z kamienia ogółem 16 (por. Borowski w tym tomie). Nie włączono tutaj kamieni naturalnych, bez śladów obróbki czy użytkowania, wydobytych z naczyń w obiektach 130 (4 sztuki), 268 (5 sztuk) oraz 1111 (6 fragmentów z przypuszczalnie trzech celowo rozbitych głazów). Wśród obiektów kultury łużyckiej wyróżniono: 3 gładziki, 2 rozcieracze, 1 tłuczek, 1 fragment formy odlewniczej (prostownik strzał do łuku?), 2 ułamki 98

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Tab. 8. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Formy naczyniowe określonych typów oraz liczba talerzy krążkowych i ułamków naczyń zdobionych ornamentem tekstylnym i pseudotekstylnym Nr obiektu Table 8. Site Wrocław-Widawa 17. Vessel forms of certain types as well as the number of circular plates and fragments of vessels decorated with textile and pseudo-textile ornaments Typy naczyń w poszczególnych grupach ceramicznych (liczba egzemplarzy w obiekcie) garnki wazy czerpaki misy talerzy krążkowych Liczba fragmenty ceramiki z ornamentem tekstylnym 17 1(1) 1(1) 3? 22 1 30 1 31 2(1) 34 1(1) 1(2) 1 35 3(2) 1? 1 1(5) 1(1) 1(2) 1(2) 4 2 45 2(2) 3(1) 2(2) 4(4) 47 1?(1) 3?(1) 49 1?(1) 3(1) 1(1) 52 1 56 1(1) 3?(1) 1(1) 1 76 76 (1 naczynie) 77 1(1) 82 1?(1) 85 1(3) 1(1) 1 89 1(1) 91 1(1) 93 2(1) 95 2(1) 99 2(3) 100 2 (2 naczynia) 103 1 111 3(1) 1(2) 2? 118 1(1) 2(1) 4? 129 1(1) 3(1) 1 130 1(1) 2(8) 3(1) 133 1(1) 2(1) 1(1) 1(3) kilka? 3(1) 138 1 146 1 148 1 149 1(1) 1(1) 1 2(1) 151 3(1) 1 152 1(1) 3(1) 153 1(1) 155 1 168 1 170 2(1) 171 1 177 1(1) 1 179 1 99

IRENA LASAK Nr obiektu Typy naczyń w poszczególnych grupach ceramicznych (liczba egzemplarzy w obiekcie) garnki wazy czerpaki misy talerzy krążkowych Liczba fragmenty ceramiki z ornamentem tekstylnym 180 2(1) 1 182 1(1) 1(1) 2 2(1) 2(1) 184 3?(1) 186 1(3) 1(1) 2(2) 189 1 192 1(4) 2(1) 2? 193 1(1) 195 2?(1) 200 1 202 2?(1) 1(2) 1?(1) kilka? 2 (2 naczynia) 213 2(1) 214 1(9) 2(1) 1(2) 2(2) 1(5) 4(2) 3? 4 (2 naczynia) 220 1(1) 234 1(1) 235 1(1) 246 2(1) 1 249 2? 260 1 262 1(1) 2(1) 1(1) 264 1(1) 268 1(4) 1? 274 2(1) 285 1(2) 1 288 1?(1) 290 1 322 2(2) 2? 324 1(1) 1?(1) 345 1(1) 1(1) 3(1) 1 2(1) 353 1 354 1 358 1 363 1 364 1(1) 365 1(2) 2(2) 1(1) 3?(1) 376 1 385 1(1) 3(1) 1 388 1 393 1(1) 1(1) 394 1?(1) 3(1) 1(1) 1 431 1(1) 3?(1) 1 436 1 472 1(1) 477 2(1) 1 1 479 1(1) 496 1(1) 3(1) 1(1) 1? 100

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Nr obiektu Typy naczyń w poszczególnych grupach ceramicznych (liczba egzemplarzy w obiekcie) garnki wazy czerpaki misy talerzy krążkowych Liczba fragmenty ceramiki z ornamentem tekstylnym 498 1 503 2?(1) 4(1) 2 505 1(6) 546 3?(1) 1(2) 3? 553 1(1) 1(1) 558 2? 571 1 574 1(1) 1(1) 577 1(3) 1(1) 1(1) 1 578 1(2) 2 580 1(1) 1? 581 1(9) 3(1) 1?(1) 1(1) kilka? 1 2(1) 582 1(1) 2? 583 1(1) 590 1 591 1(1) 596 1 605 1(1) 609 1(1) 611 1 1 612 1(1) 621 1 1 646 1 660 1(1) 682 1(1) 1 710 1(1) 1 720 3(1) 2 722 1 723 2? 724 1(1) 2(1) 1(1) 1? 727 1(7) 2(3) 3(5) 1(1) 2(2) 3(1) 1(2) 3(3) kilkanaście? 729 1(3) 2(1) 2? 730 1(1) 1 731 1 744 1(1) 2 1 759 1(1) 1(1) 1 763 1(2) 1(1) 2? 769 1 777 4(1) 792 1(1) 797 2(1) 798 1(2) 1(2) 2? 1 806 1(1) 811 1(3) 1(4) 1(1) 1 815 1(1) 816 4(1) 821 1 824 3(1) 1(1) 3(1) 1(1) 1? 101

IRENA LASAK Nr obiektu Typy naczyń w poszczególnych grupach ceramicznych (liczba egzemplarzy w obiekcie) garnki wazy czerpaki misy talerzy krążkowych Liczba fragmenty ceramiki z ornamentem tekstylnym 825 1?(1) 826 1(2?) 3?(1) 1? 842 1(1) 844 4(1) 848 1 874 1(1) 933 1 941 1? 942 1?(1) 943 1 949 1(2) 1(1) 3(2) 1 3(1) 958 2(2) kilkanaście? 975 3(1) 1(1) 1014 2(2) 1 3(1) 1040 1(1) 3(2) 1? 3(1) 1042 1(1) 1051 1(2) 1(1) 1111 1(2) zapewne narzędzi oraz fragment kamienia ze śladami obróbki. Jak się wydaje, z osadą kultury łużyckiej można powiązać 6 kamiennych gładzików, z których jeden może być formą naturalną. Przedmioty krzemienne (por. Masojć w tym tomie) odkryto w 12 obiektach kultury łużyckiej (19 sztuk) oraz w 5 obiektach z mieszanymi materiałami kultury łużyckiej i kultury przeworskiej (6 sztuk). W obu wypadkach część artefaktów krzemiennych nosi cechy techniki łuszczniowej. Ponadto 10 artefaktów wykonanych techniką łuszczniową wystąpiło w 9 obiektach kultury przeworskiej (łącznie odkryto w nich 12 krzemieni). Przedmioty takie znajdowano także w warstwie kulturowej; 60 z nich można łączyć z kulturą łużycką w późnej epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza, 71 prawdopodobnie z neolitem lub początkami epoki brązu (technika łuszczniowa), a 16 nie ma uściślonego datowania. Liczba wyrobów z brązu w obiektach kultury łużyckiej może się wydawać imponująca 135 sztuk, ale aż 133 z nich to grociki strzał do łuku stanowiące zawartość depozytu (obiekt 175). Ponadto znaleziono fragment trzonu szpili (obiekt 680) oraz grot oszczepu (obiekt 826). Podobną przynależność kulturową mają: grocik strzały do łuku, i szpila oraz, prawdopodobnie, niewielki sztylet wszystkie odkryte w warstwie kulturowej (por. Miazga w tym tomie). W obiektach 17, 31 i 118 natrafiono na fragmenty bliżej nieokreślonych przedmiotów (wyrobów?) z żelaza. W kilku innych obiektach, niewątpliwie kultury łużyckiej, wystąpił żużel żelazny (obiekt 111 ponad 100 sztuk w formie sopli, waga 5,02 kg; obiekt 118 1 sztuka, waga 0,12 kg; obiekt 179 1 spiek polepy z żużlem, waga 0,04 kg) oraz ruda darniowa (obiekt 45 6 grudek surowej rudy, waga 0,21 kg; obiekt 85 1 grudka, waga 0,04 kg; obiekt 103 1 grudka oblepiona polepą). Tym interesującym znaleziskom w obiektach łużyckich, niewątpliwie pozostającym w związku w metalurgią żelaza, poświęcony został oddzielny artykuł (Lasak 2010, s. 107 123). 102

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ 1. MATERIAŁ RUCHOMY Z OBIEKTÓW KULTURY ŁUŻYCKIEJ Tylko w nielicznych przypadkach omawiane obiekty zawierały czysty, łużycki materiał ceramiczny. Nierzadko pojedynczo występowały w nich ułamki naczyń pochodzące z młodszych okresów, głównie z okresu wpływów rzymskich, rzadziej średniowieczne lub nowożytne. W analizowanych materiałach znaczny odsetek stanowiły fragmenty pozbawione charakterystycznych cech pokruszone, rozmyte, wtórnie przepalone itp. Jak wcześniej wspomniano, szczegółowej analizie poddano 3895 fragmentów ceramiki, tj. ok. 60,5% zbioru (tab. 2, 5). Poza nielicznymi wyjątkami ceramika naczyniowa stanowi główny materiał datujący obiekty kultury łużyckiej (tab. 2). Odkryta ona została w 254 obiektach, a w 7 innych obiektach natrafiono wyłącznie na ułamki talerzy krążkowych (obiekty 138, 148, 353, 363, 376, 646, 769). Pod względem makro- i mikromorfologicznym jest to zbiór słabo zróżnicowany, a najwięcej różniących cech dostrzec można w zabarwieniu ścianek naczyń. Przypisanie omawianego zbioru ceramicznego kulturze łużyckiej ułatwia obecność typowych dla niej form, przede wszystkim waz oraz czerpaków. Wiele z nich również pod względem technologicznym nie różni się od naczyń występujących na cmentarzyskach. Klasyfikując materiał ceramiczny, uwzględniono jego najbardziej istotne cechy, tj. formę, typ fragmentu naczynia w wypadku materiału rozdrobnionego, grubość, możliwe do określenia wymiary, sposób wykończenia powierzchni, barwę, ilość domieszki schudzającej, zabarwienie przełamu, rodzaj ornamentu powierzchniowego oraz elementy plastyczne (listwy, guzy, ucha itp.). W badaniu domieszki schudzającej glinę pominięto domieszkę drobnoziarnistą, gdyż była ona niemal zawsze obecna. Ze względu na brak uniwersalnej systematyki ceramiki kultury łużyckiej najczęściej badacze opracowujący materiały z osad odwołują się do dawnego schematu klasyfikacyjnego B. Gedigi (1967), opartego głównie na znaleziskach z cmentarzysk (np. Kopiasz 2003, s. 125 152; Gralak 2004, s. 94 105). Niekiedy w badanym zbiorze ceramicznym tradycyjnie wyróżnia się w. naczynia kuchenne i stołowe (Gralak 2004, s. 94). Te ostatnie to formy odznaczające się następującymi cechami: obecność w glinie drobnoziarnistej domieszki, cienkościenność, staranność wykonania oraz bogata ornamentyka. Według podobnych kryteriów naczynia kuchenne zawierają w glinie grubszą domieszkę, są średnio- lub grubościenne, mniej starannie wykonane oraz w mniej wyszukany sposób CERAMIKA NACZYNIOWA zdobione lub wręcz pozbawione ornamentyki. Niekiedy nie są bliżej definiowane cechy różniące wazy od naczyń wazowatych (Kopiasz 2003, s. 136 137) czy formy garnkowate od garnków (Gralak 2004, s. 95). Nie wydaje mi się uzasadnione wyodrębnianie grupy naczyń zasobowych (Gralak 2004, s. 95), które poza znacznymi wymiarami nie różnią się formą np. od części garnków lub waz, a te także mogły pełnić funkcję pojemników na produkty żywnościowe. Dotyczy to też w. naczyń miniaturowych poza wyjątkowo małymi wymiarami mają one równie zróżnicowane formy. Garnki W obiektach kultury łużyckiej garnki stanowiły najliczniejszą grupę naczyń. Na ogólną liczbę 3895 analizowanych ułamków ceramiki w sposób pewny można zidentyfikować jako garnki 1495 ułamków (38%, a w zbiorze ceramiki naczyniowej, po wyłączeniu talerzy krążkowych, 41,5%). Naczynia te obecne były w 125 obiektach (tab. 5), przy czym, na podstawie większych ich fragmentów, jedynie 131 można przyporządkować do określonego typu (tab. 8). Najliczniejsze pochodzą z form beczułkowatych 114 egzemplarzy, pojedyncze z form jajowatych 10 egzemplarzy oraz esowatych 7 egzemplarzy. Garnki beczułkowate (typ 1) mają słabo profilowaną część wylewową oraz wysoko umieszczoną największą wydętość brzuśca. Najczęściej wylew naczynia jest niemal prosty (ryc. 1:2, 5; ryc. 4:1), lekko nachylony do wewnątrz (ryc. 4:2) lub lekko rozchylony (ryc. 1:1). Obecne są zarówno garnki wysmukłe (ryc. 5), jak i przysadziste (ryc. 16:5). W 23 obiektach znaleziono niemal całe lub w dużej części zachowane naczynia. Pełne wymiary, tj. wysokość, średnicę otworu oraz średnicę dna, udało się określić dla 7 naczyń z obiektów: 130 (53,5 43 16 cm), 214 (15 16 9 cm), 235 (43,4 40 17 cm), 264 (22,5 25,5 8,2 cm), 546 (17 14 7,2 cm), 682 (18,5 103

IRENA LASAK Ryc. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybór ceramiki z obiektu 727 (studnia). Rys. N. Lenkow Fig. 1. Site Wrocław-Widawa 17. Selection of po ery from object 727 (well). Drawing N. Lenkow 22 24 7 cm) oraz 1040 (10,5 16,5 8,5 cm). W pozostałych wypadkach najczęściej istniała możliwość określenia zachowanej wysokości górnych lub dolnych części, średnic wylewów oraz den. Garnki beczułkowate to zarówno okazy duże, których wysokości sięgają od ok. 40 do ponad 50 cm, jak i średnich rozmiarów wysokości ok. 20 cm oraz małe, w granicach 10 15 cm. Podobne różnice dotyczą średnic otworów, najczęściej proporcjonalnie dostosowanych do wysokości naczynia. Największe sięgają ponad 40 cm, w garnkach średniej wielkości ok. 20 cm, a w najmniejszych ok. 10 cm. Większą jednolitość wykazują średnice den, najczęściej w granicach 9 16 cm. Dna są płaskie, często lekko wyodrębnione, a wyjątkowo ukształtowane w rodzaj niskiej stopki. Na garnkach oraz ich fragmentach zachowały się elementy zdobnicze w postaci krótkich, poziomych listewek (ryc. 1:1 2), często pokrytych odciskami dołków palcowych (ryc. 4:1 2; 5) lub guzków (ryc. 1:5). Oprócz dominujących garnków bezuchych występują zapewne także dwuuche, ale zachowane większe ułamki brzuśców ze śladami przyczepów uch mogą pochodzić z form innych typów. Elementy plastyczne są bardziej zróżnicowane, o czym świadczą liczne, rozdrobnione ułamki brzuśców. Na takich fragmentach najczęściej zachowały się poziome listewki, często z dołkami palcowymi lub paznokciowymi oraz z guzkami. Występują one zazwyczaj w miejscu przejścia szyjki w brzusiec lub na barku brzuśca, a wyjątkowo poniżej brzegu, np. w liczbie czterech (naczynie z obiektu 130) lub dwóch, przemiennie z dwoma uchami (obiekt 365). W garnku z obiektu 192 guzowata listwa lub guzki znajdowały się po obu stronach ucha (jedno zachowane). Przypuszczalnie listwy były nalepiane na naczynia, o czym świadczy zachowany ślad po listwie na jednym z garnków (w obiekcie 193). Na niektórych ułamkach garnków językowate listwy zdobią części wylewowe (w obiektach 365 i 546 duże naczynie zasobowe). Na zasobowym garnku z obiektu 1051 104

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 2. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybór ceramiki z obiektu 727 (studnia). Rys. N. Lenkow Fig. 2. Site Wrocław-Widawa 17. Selection of po ery from object 727 (well). Drawing N. Lenkow 105

IRENA LASAK Ryc. 3. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybór ceramiki z obiektu 727 (studnia). Rys. N. Lenkow Fig. 3. Site Wrocław-Widawa 17. Selection of po ery from object 727 (well). Drawing N. Lenkow prawdopodobnie umieszczono listwę ciągłą, pokrytą dołkami palcowymi. Brzusiec przypuszczalnie garnka beczułkowatego z obiektu 177 nosi ślady odcisków pseudotekstylnych, w ściance części przydennej naczynia z obiektu 214 (garnek beczułkowaty?) zachowały się natomiast 2 otwory (naczynie sitowate). Dwa z garnków formą nawiązują do czerpaków (z obiektów 577 i 1040; ryc. 14:2), a w dnie jednego znajduje się kolisty otwór (ryc. 5). W obiekcie 727 (studnia) znaleziono nieduży, słabo wypalony garnek, wykonany z jednego kawałka gliny. Na jego powierzchni i dnie zachowały się odciski roślin. Niektóre ułamki trudno jednoznacznie przypisać garnkom; równie dobrze mogą one pochodzić z waz (ryc. 1:3). 106

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 4. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybór ceramiki: 1 z obiektu 85; 2 z obiektu 345; 3 z obiektu 45. Rys. N. Lenkow Fig. 4. Site Wrocław-Widawa 17. Selection of po ery: 1 from object 85; 2 from object 345; 3 from object 45. Drawing N. Lenkow 107

IRENA LASAK Ryc. 5. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Garnek z otworem w dnie z obiektu 130. Rys. N. Lenkow Fig. 5. Site Wrocław-Widawa 17. Pot with a hole in the bo om from object 130. Drawing N. Lenkow Powierzchnie większości garnków beczułkowatych są chropowacone, nierzadko obrzucane gliną, wyrównywane palcami, miękkim i twardym wiechciem lub twardym narzędziem. Mniej liczne są garnki o powierzchniach szorstkich, niekiedy noszących ślady wygładzania. Przeważająca większość garnków zawiera w glinie domieszkę schudzającą w postaci drobno- i średnioziarnistego kwarcu, niekiedy również średnioziarnistego tłucznia oraz, pojedynczo, tłucznia ceramicznego. W naczyniach z powierzchnią obmazywaną gliną grubsza do- 108

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ mieszka często występuje w obrzutce. Znikomy odsetek stanowią naczynia z domieszką gruboziarnistą, i to zazwyczaj stosowaną w ilościach małych, rzadziej średnich, a wyjątkowo dużych. Tłuczeń mineralny, pochodzący zapewne z miejscowych eratyków, był surowcem powszechnie stosowanym do schudzania masy ceramicznej w kulturze łużyckiej przez cały okres jej rozwoju (Mogielnicka-Urban 1984, s. 60 i n.), rzadko natomiast używano do tego celu tłucznia ceramicznego. Na stanowisku Stary Śleszów 17 stwierdzono go w 48 fragmentach, tj. w 2,8% analizowanych ułamków ceramiki (Gralak 2004, s. 154). Tak jak we wszystkich innych formach naczyń, w glinie garnków beczułkowatych z Wrocławia-Widawy występuje mniejsza lub większa domieszka miki. Omawiane formy to najczęściej okazy grubościenne (grubość powyżej 1 cm), mniej liczne są średniościenne (od 0,5 do 1 cm), brak natomiast wśród nich naczyń cienkościennych (do 0,5 cm). Oprócz nielicznych wyjątków powierzchnie naczyń są niejednolicie zabarwione, zazwyczaj w różnych odcieniach brązu i szarości. Na powierzchniach dominują barwy jednolite i są to zazwyczaj odcienie barwy szarej. Na niektórych garnkach zachowały się ślady wtórnego, bezpośredniego kontaktu z ogniem ścianki są miejscami porowate, pumeksowate i zabarwione na popielato. Niekiedy skorupy pochodzące zapewne z garnków mają powierzchnie spękane lub są one wręcz zdeformowane. Garnki jajowate (typ 2) to zaledwie 10 naczyń zachowanych w większych ułamkach (ryc. 2:1 2; 3:4), które wystąpiły w 9 obiektach. Tylko pojedyncze ich fragmenty udało się częściowo wykleić, a żaden nie zachował się w całości. Od garnków beczułkowatych różnią się smuklejszą formą, mają niżej umiejscowioną największą wydętość brzuśca oraz słabo wyodrębnione wylewy, które są rozchylone. Jak się wydaje, wszystkie były zaopatrzone w ucha (zachowane ślady przyczepów) umieszczone na barku brzuśca. Jedno z takich naczyń (z obiektu 477), co stanowi wyjątek w grupie garnków, jest ozdobione ciągłą listwą plastyczną z dołkami palcowymi, ulokowaną w miejscu przejścia szyjki w brzusiec (ryc. 7:1). Tego rodzaju zdobnictwo jest charakterystyczne dla początków wczesnej epoki żelaza (Gralak 2004, s. 95, 106; Kopiasz 2003, s. 126, 153). W jednym przypadku można w przybliżeniu określić wysokość garnka oraz średnicę jego otworu ponad 30 i ok. 23 cm (naczynie z obiektu 345), w jednym wysokość i średnicę dna ok. 40 i 14 cm (w obiekcie 274), w czterech średnice otworów 21, ok. 30, ponad 20 i ok. 20 cm (w obiektach 31, 45 2 naczynia, 322), a w jednym średnicę dna 15 cm (w obiekcie 213). Cechy technologiczne garnków jajowatych są podobne do cech opisanych wcześniej okazów beczułkowatych. Z całkowitą pewnością do garnków esowatych (typ 3) zaliczyć można większe ułamki z 7 naczyń. Zapewne jest to liczba zaniżona, na co wskazuje obecność w badanym zbiorze fragmentów wylewowych silnie zazwyczaj rozchylonych oraz, w przybliżeniu esowatych, części szyjkowo-brzuścowych. Większe i lepiej zachowane fragmenty sugerują, że naczynia te były pozbawione uch oraz zdobione elementami plastycznymi przy wylewach. Jedno z naczyń ma wyodrębnione dno, uformowane w rodzaj niskiej stopki (ryc. 6:9). Tylko w jednym przypadku można określić średnicę otworu naczynia ponad 18 cm (w obiekcie 824). Pod względem technologicznym garnki o esowatych profilach nie różnią się od form beczułkowatych i jajowatych. Wydaje się, że miały powierzchnie schropowacone, wygładzone palcami, wiechciem lub przy użyciu twardego narzędzia. Na garnku z obiektu 45 występują ślady nawiązujące do odcisków pseudotekstylnych. W garnkach omawianego typu w domieszce do gliny użyto piasku w połączeniu z tłuczniem mineralnym. Pod względem barwy powierzchnie są zróżnicowane najczęściej wielobarwne na stronie zewnętrznej i jednolite wewnątrz. Wazy Pod względem liczebności jest to druga grupa naczyń na osadzie. Pochodzi z nich 760 ułamków (19%, w zbiorze naczyniowym 21%) odkrytych w 75 obiektach (tab. 2). Dla 49 lepiej zachowanych naczyń udało się określić typ, jaki reprezentują (tab. 8). Są wśród nich okazy dwustożkowe (9 sztuk), baniaste (24 sztuki) oraz profilowane (16 sztuk). Niewykluczone, że z waz pochodzi więcej fragmentów (ryc. 2:16; 3:9 10; 7:3 4; 8:2, 4 5, 8 10), ale brak pewności, czy niektóre nie należą np. do czerpaków (małe ułamki wylewów). Wszystkie naczynia klasyfikowane w grupie waz mają stożkowate lub cylindryczne szyjki oraz wydęte brzuśce (Urban 2002 2003, s. 195, przyp. 13). Cechą wspólną opisywanych form jest znaczna przy- 109

IRENA LASAK Ryc. 6. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybór ceramiki z obiektu 130. Rys. N. Lenkow Fig. 6. Site Wrocław-Widawa 17. Vessels from object 130. Drawing N. Lenkow 110

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 7. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybór ceramiki: 1 z obiektu 477; 2 z obiektu 262; 3 4 z obiektu 182; 5 z obiektu 824. Rys. N. Lenkow Fig. 7. Site Wrocław-Widawa 17. Selection of po ery: 1 from object 477; 2 from object 262; 3 4 from object 182; 5 from object 824. Drawing N. Lenkow 111

IRENA LASAK sadzistość, a w zakresie podstawowych parametrów odznaczają się różnorodnością są tu zarówno okazy małe (wysokość ok. 5 cm), jak też osiągające znaczną wysokość (ponad 30 cm). Pierwsze z wymienionych można zdefiniować jako formy miniaturowe, największe zaś jako zasobowe (Urban 2002 2003, s. 201). W podziale formalno-typologicznym B. Gedigi (1967, s. 28) wazy to duże naczynia, których wysokość przekracza 20 cm. Większe ułamki waz dwustożkowych (typ 1) pochodzą głównie z części wylewowych zwężających się ku górze, z brzegami rozchylonymi. Najmniejsze naczynia mają wysokość 5,6 6 cm (ryc. 8:1), największe ok. 22 25 cm (ryc. 7:5). Średnice otworów małych waz sięgają 4,5 5,5 cm, a den 2,5 3 cm. W dużych wazach są to wartości osiągające odpowiednio 18 19,5 cm oraz ok. 8 cm. Bark brzuśca jednej z nich zdobiony jest motywami zaplatanych szrafurowanych trójkątów obwiedzionych dookolnymi żłobkami wypełnionymi skośnymi nacięciami (ryc. 8:11). Być może z podobnie zdobionego naczynia (wazy?) zachował się większy ułamek brzuśca (ryc. 8:6). Na innej wazie dookolnym żłobkom towarzyszą wiązki krótkich żłobków o układzie pionowym (ryc. 7:5). Zbliżone kształtami do tych waz są naczynia pochodzące ze środkowego Śląska, np. z cmentarzysk w Jordanowie Śląskim (Gediga 1967, s. 14, ryc. 10:ł), Sobocisku (Gediga 1967, s. 80, ryc. 18:b) oraz Lubiążu (Gediga 1967, s. 154, ryc. 42:c). Nawiązania do naczynia z obiektu 824 (ryc. 7:5) można znaleźć w formach występujących w grobach z ceramiką typową dla w. stylu uradzkiego, np. na cmentarzysku w Biernatkach (Kaczmarek 2002, tabl. 9:A6; 10:B6) czy w Kaliszanach (Kaczmarek 2002, tabl. 10:C3). Dwustożkowe wazki podobne do naczynia z obiektu 17 (ryc. 8:11) można uznać za jedną z form przewodnich kultury łużyckiej z końcowego okresu epoki brązu. Licznie wystąpiły one m.in. na cmentarzysku w Miłosławicach (Lasak 1996, s. 152, ryc. 4:6) oraz w Niesułowicach (Domańska, Lasak 1997, ryc. 39:3; ryc. 51 typ 1b). Omawiane wazy wykonane są niezwykle starannie, mają silnie obustronnie wygładzone powierzchnie i należą do okazów cienko- lub średniościennych. Naczynie z obiektu 824 nosi na powierzchni ślady wtórnego przepalenia, a waza z obiektu 17 jest czerniona. Wymienione wazy zawierają w glinie domieszkę drobnoziarnistą, a ich przełamy są najczęściej jednolicie zabarwione na szaro, ciemnoszaro lub brązowo. Wnętrza waz mają zwykle nieco ciemniejszą tonację kolorystyczną. Znacznie większy zbiór tworzą wazy baniaste (typ 2). Z całkowitą pewnością za takie można uznać 24 naczynia, choć tylko niektóre zachowały się na tyle dobrze, że można określić ich wymiary. W obiekcie 365 odkryto wazę wysokości ponad 30 cm, z otworem średnicy ok. 23 cm (ryc. 9:1). Zapewne z nią była związana wklęsło-wypukła część denna, pierwotnie z 4 nóżkami (ryc. 9:3). Tak duże wazy z powodzeniem mogły pełnić funkcję naczyń zasobowych. Sposób zdobienia tego naczynia poziome listewki pod największą wydętością brzuśca jest typowy dla końca epoki brązu. Ponadto część wylewowa i górna brzuścowa na powierzchni oraz wnętrze są silnie czernione, a miejscami także grafitowane. Typowe dla V okresu epoki brązu są wazy z wydętymi górą brzuścami i stożkowatymi szyjkami zwężającymi się ku górze, lekko rozchylone przy wylewach. Jedno z takich naczyń wydobyto z obiektu 180 (ryc. 11:1). Jest ono zdobione na barku brzuśca kolistymi dołkami i prawdopodobnie było zaopatrzone w dwa taśmowate ucha. Wysokość wazy wynosi 22 cm, średnica otworu 17 cm, a średnica dna 7,5 cm. Fragmenty podobnych naczyń znaleziono m.in. w obiektach 727 (ryc. 2:14) oraz 262 (ryc. 7:2). Fragmentarycznie zachowana waza z obiektu 170 (ryc. 10:3) formą oraz sposobem opracowania powierzchni nawiązuje do garnków jajowatych oraz naczyń baniastych, znanych m.in. z Zakrzewa (Urban 2002 2003, tabl. I:1, 3, 10; II:5). Dodać należy, że przypominają one naczynia występujące w kulturze pomorskiej. Opisywana waza z Wrocławia-Widawy miała przypuszczalnie wysokość ok. 15 cm, średnicę otworu ok. 23 cm oraz średnicę dna 11 cm. W wielu obiektach osady natrafiono na ułamki zapewne podobnych waz, pochodzące najczęściej z partii szyjkowo-brzuścowych (ryc.10:2). Cechą charakterystyczną tych naczyń są silnie wygładzone szyjki oraz schropowacone brzuśce. Wiele ułamków nosi ślady czernienia oraz grafitowania (?). Najliczniejsze jednak pochodzą z form silniej profilowanych, w których brzuśce mają kształty nawiązujące do dwustożkowych. Części brzuścowe, zachowane zazwyczaj w bardzo drobnych ułamkach, są obrzucane gliną i wyrównywane palcami, wiechciem lub twardym narzędziem. 112

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 8. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybór ceramiki: 1, 9 10 z obiektu 45; 2 z obiektu 35; 3 4 z obiektu 82; 5 z obiektu 874; 6 7 z obiektu 744; 8 z obiektu 581; 11 z obiektu 17; 12 z obiektu 49; 13 z obiektu 394. Rys. N. Lenkow Fig. 8. Site Wrocław-Widawa 17. Selection of po ery: 1, 9 10 from object 45; 2 from object 35; 3 4 from object 82; 5 from object 874; 6 7 from object 744; 8 from object 581; 11 from object 17; 12 from object 49; 13 from object 394. Drawing N. Lenkow 113

IRENA LASAK Ryc. 9. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybór ceramiki z obiektu 365. Rys. N. Lenkow Fig. 9. Site Wrocław-Widawa 17. Selection of po ery from object 365. Drawing N. Lenkow Waza z obiektu 958 (ryc. 10:5) jest starannie wykonana, ma obustronnie niemal czarne ścianki, przypuszczalnie grafitowane. Fragmenty zapewne podobnych naczyń pochodzą także z obiektów 727 (ryc. 2:4; 3:3, 8) oraz 744 (ryc. 8:7), choć w tym przypadku mogły one należeć do garnka. Inne wazy baniaste, ale mniejszych rozmiarów, zachowały się również fragmentarycznie. Znalezione w obiekcie 727 dwa ułamki, być może pochodzące z jednej formy, zdobione są przy nasadzie szyjki dookolnymi żłobkami oraz na brzuścu pasmem pionowych i skośnych żłobków (ryc. 3:9 10). Także i to naczynie ma czernioną powierzchnię. Podobne motywy zdobnicze występują na dalszych ułamkach waz (?) z tego samego obiektu (ryc. 2:5, 10). Z całkowitą pewnością 16 naczyń to wazy profilowane (typ 3). Dwie nieduże odkryto w obiektach 49 (ryc. 8:12) oraz 727 (ryc. 3:2). Mają one zbliżone wymiary: wysokość 6,7 i 5,5 cm, średnicę otworu 10,5 i 9 cm oraz średnicę dna 3,5 cm. Szyjki tych naczyń są wyodrębnione, górą lejowato rozchylone, brzuśce spłaszczone, a dno jednej z nich uformowano w rodzaj niskiej stopki. Ornamenty występują w górnych częściach brzuśców. W jednym wypadku są to wiązki pionowych żłobków, w drugim guzki otoczone półkolistymi żłobkami i kolistymi dołkami. Naczynie z obiektu 49 jest na powierzchni przypuszczalnie grafitowane, a od wewnątrz czernione. Wazka z obiektu 727 ma powierzchnie obustronnie grafitowane i dodatkowo silnie wyświecone. Nieco inna jest waza z obiektu 394 (ryc. 8:13). Nawiązuje ona do form dwustożkowych i ma silnie rozchylony wylew. Bark brzuśca zdobi plastyczna dookolna listwa z odciskami dołków palcowych. Powierzchnia wazy jest górą lekko wygładzona, a na barku i w części przydennej schropowacona. Ścianki naczynia od wewnątrz noszą ślady czernienia. Wysokość wazy wynosi 18 cm, średnica otworu 17 cm, średnica dna 8 cm. 114

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Większe części z partii przydennych i brzuścowych profilowanych waz znaleziono także w obiektach 111 (zdobiona plastycznymi listwami pod największą wydętością brzuśca) oraz 581 (szyjka na powierzchni grafitowana). Ich wysokości sięgają 20 i ok. 24 cm. Jedną z największych jest waza z obiektu 1040 (wysokość ok. 40 cm, średnica dna 18 cm). Na jednym z jej fragmentów zachowało się ucho, a na innym plastyczna językowata listwa. Ponadto naczynie jest wewnątrz czernione. W tym samym obiekcie znaleziono podobną wazę, ale zachowaną w drobnych ułamkach (ryc. 12). Pierwotnie była ona zaopatrzona w dwa ucha; jej szyjka oddzielona jest od brzuśca dookolnym rowkiem, a pod załomem brzuśca naczynie ozdobiono kilkoma listwami z płytkimi dołkami palcowymi. Na fragmencie dna z tego naczynia zachowały się rozlokowane koncentrycznie dołki palcowe. Może to być dekoracja lub tylko ślad po ugniataniu gliny. Czerpaki W omawianym zbiorze 3895 ułamków ceramiki jedynie 197 pochodzi z czerpaków (5%, w zbiorze naczyniowym 5,5%), ale są tu również naczynia niemal kompletnie zachowane. Na czerpaki lub ich fragmenty natrafiono w 67 obiektach (tab. 5), przy czym 78 sztuk można przyporządkować określonemu typowi (tab. 8). Jak się wydaje, liczba czerpaków mogła być znacznie większa, gdyż w wielu obiektach wystąpiły ułamki przydennych partii cienkościennych naczyń (ryc. 2:11), które jednak równie dobrze przypisać można małym misom lub wazkom. Dotyczy to także części wylewowo-brzuścowych (ryc. 2:12 13; 8:3; 10:6) oraz szyjkowo-brzuścowych (ryc. 2:9; 3:6). Najliczniejsze są czerpaki półkuliste (typ 1) ogółem 49 egzemplarzy. Ich wysokość waha się od 4 do 7 cm, średnica otworu od 6 do 15 cm, średnica dna od 1,5 do 9 cm. Niektóre z czerpaków (z obiektów 34, 220, 1051) mogły być nieco wyższe, na co wskazują zachowane ich części górne. Większość omawianych naczyń to okazy asymetryczne, mające w rzucie lekko owalne otwory. Jeden z czerpaków, z obiektu 45, obustronnie czerniony (ryc. 14:5), zamiast taśmowatego ma wałeczkowate ucho. Wydaje się, że czernienie powierzchni jedno-lub obustronne jest dla nich typowe. Takie czerpaki, być może również grafitowane, wystąpiły w obiektach 34, 202, 268, 285, 345, 394, 496, 806, 811 oraz 1051. W omawianym typie czerpaków brak okazów zdobionych. Wszystkie naczynia są starannie wykonane, mają wygładzone ścianki, zabarwienie najczęściej czarnoszare lub ciemnoszare plamiste lub dwubarwne na powierzchniach oraz jednolite od strony wewnętrznej. Są to formy cienko- oraz średniościenne, dobrze wypalone w atmosferze redukcyjnej, zawierające w glinie domieszkę drobnoziarnistą i mikę. Czerpaki półkuliste w kilku obiektach (34, 45, 111, 202, 214, 285) wystąpiły w liczbie 2 egzemplarzy oraz w 2 obiektach (268, 811) w liczbie 4 sztuk, 2 takie naczynia (ryc. 32:3 4) znaleziono również obiekcie grobowym (1111). Omówiony typ czerpaków to okazy powszechnie występujące w kulturze łużyckiej, głównie od IV V okresu epoki brązu (Gediga 1967, s. 107 108). Drugi typ (typ 2) reprezentują czerpaki stożkowate. Powiązać z nimi można 22 naczynia (tab. 8), przy czym w obiektach 214, 727 (obecne różne typy czerpaków) oraz 1014 znaleziono po 2 egzemplarze, w obiekcie 99 3 (być może jeden fragment pochodzi z kolejnego tego typu czerpaka; ryc. 13:1 4), a w obiekcie 130 aż 8 egzemplarzy (ryc. 6:1 8). Wysokość w całości zachowanych naczyń waha się w granicach 3,2 7 cm, średnica otworu 8 12 cm, a średnica dna 2,5 4 cm. Są wśród nich okazy głębokie (ryc. 1:4) oraz płytkie (ryc. 6:8; 16:4). Większość naczyń jest w rzucie asymetryczna, z owalnymi otworami (ryc. 13:5), z uchami wystającymi ponad brzegi, a ich cechy technologiczne odpowiadają opisanym czerpakom półkulistym. Są wśród nich egzemplarze obustronnie czernione (jeden z obiektu 99, z obiektu 149 oraz 249), czernione górą przy wylewie oraz wewnątrz (jeden z obiektu 99), tylko wewnątrz (jeden z obiektu 214) oraz tylko na powierzchni (jeden z obiektu 727 grafitowany?). Ucho jednego z dwóch czerpaków z obiektu 1014 jest zdobione płytkimi żłobkami (ryc. 14:6). Czerpaki stożkowate również są powszechne w zespołach kultury łużyckiej i pojawiały się licznie od IV okresu epoki brązu, ale najbardziej charakterystyczne były w V okresie tej epoki (Gediga 1967, s. 106 107) oraz w początkach wczesnej epoki żelaza (Gralak 2004, s. 96). Na pewno z czerpakami profilowanymi (typ 3) można łączyć 7 naczyń, a właściwie ich większe zachowane fragmenty wydobyte z obiektów 35 2 egzemplarze, 133, 546, 727 (z 1 czerpakiem typu 1 i 2 typu 2; tab. 8), 824 oraz 1014 (z 2 czer- 115

IRENA LASAK Ryc. 10. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybór ceramiki: 1 z obiektu 546; 2 z obiektu 93; 3 z obiektu 170; 4 6 z obiektu 958. Rys. N. Lenkow Fig. 10. Site Wrocław-Widawa 17. Selection of po ery: 1 from object 546; 2 from object 93; 3 from object 170; 4 6 from object 958. Drawing N. Lenkow 116

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 11. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybór ceramiki: 1 z obiektu 180; 2 z warstwy kulturowej (nr inw. M/3179/08). Rys. N. Lenkow Fig. 11. Site Wrocław-Widawa 17. Selection of po ery: 1 from object 180; 2 from the cultural layer (inventory number M/3179/08). Drawing N. Lenkow 117

IRENA LASAK pakami typu 2; tab. 8). Ich wysokości wynoszą ok. 6,6 10,5 cm, średnice otworów 11 16,6 cm, a średnice den 4 8,5 cm. Zapewne ilość tych naczyń była większa, ale trudno część ułamków odróżnić od podobnych do niewielkich waz (ryc. 10:1). Problemy związane z trudnością w rozróżnieniu ułamków domniemanych czerpaków lub waz dotyczą także materiału pochodzącego z cmentarzysk (Gediga 1967, ryc. 7:j; 11: c; 34:e; 40:j; Kaczmarek 2002, tabl. 8:B1; 24:A3; Domańska, Lasak 1997, ryc. 44:3; 48:6). Naczynie z obiektu 546 (ryc. 10:1) najbardziej przypomina dwuuchą wazę oraz podobny do niej czerpak z grobu 244 w Miłosławicach, datowane na V okres epoki brązu (Lasak i in. 1999, 168; ryc. 3:4, 6). Uderzająca jest tu również zbieżność w sposobie zdobienia szerokimi żłobkami na barku silnie wydętego brzuśca. Nie znalazłam wśród czerpaków, ewentualnie wśród waz, bliskiego odpowiednika naczynia pochodzącego z obiektu 958 (ryc. 10:6). Nie wiadomo, czy jest to fragment pierwotnie zaopatrzony w ucho (ucha?). Przy podstawie szyjki jest on zdobiony dwoma dookolnymi żłobkami, na barku brzuśca guzkiem (kilkoma?), a przy krawędzi wylewu plastycznym występem (występami?). Wydaje się, że duże podobieństwo wykazuje on z ułamkiem czerpaka z obiektu 35 (ryc. 14:8). Naczynie to jest zdobione na wysokości dolnego przyczepu ucha pasmem dookolnych żłobków. Być może z profilowanego czerpaka (wazki?) pochodzi część wylewowo-brzuścowa małego naczynia (ryc. 2:12). Na barku brzuśca znajduje się pasmo szerokich, prawoskośnych żłobków. W tym samym obiekcie (obiekt 727 studnia) odkryto dwie części wylewowo-brzuścowe małych naczyń (czerpaka profilowanego lub misy oraz czerpaka profilowanego lub wazy). Jeden z fragmentów nie jest zdobiony (ryc. 2:13), na drugim zaś, na barku brzuśca, występuje grupa prawoskośnych żłobków (ryc. 2:5). Być może z miniaturowym czerpakiem profilowanym można łączyć ułamek wylepiony z jednego kawałka gliny (obiekt 202). Jest on masywny, niestarannie wykonany oraz ma nierówne, lekko wygładzone ścianki. Wydaje się, że ten typ czerpaków jest najbardziej zróżnicowany, nie tylko pod względem ukształtowania poszczególnych części, tj. wylewu, brzuśca i dna, ale również z uwagi na ornamentykę. W odniesieniu do form pochodzących z osady widawskiej można stwierdzić, że właściwie każde naczynie stanowi oddzielny podtyp. Cechy technologiczne czerpaków profilowanych są podobne do opisanych przy formach półkulistych oraz stożkowatych. Większość z nich jest czerniona obustronnie, rzadziej czerniona przy wylewie i wewnątrz, wyłącznie wewnątrz lub obustronnie grafitowana(?). Misy Przypuszczalnie wyróżnione fragmenty mis nie odpowiadają rzeczywistej liczbie tych naczyń, gdyż w wielu wypadkach trudno odróżnić ich ułamki od ułamków czerpaków (ryc. 8:3) lub małych waz. Z całkowitą pewnością z misami powiązać można 261 fragmentów ceramiki (7%, w zbiorze naczyniowym 7,2%) znalezionych w 40 obiektach kultury łużyckiej (tab. 5). W 30 obiektach wystąpiły większe ich fragmenty i te można było określić morfologicznie. Łącznie wyróżniono 51 mis reprezentujących 3 podstawowe typy naczynia półkuliste (typ 1), profilowane (typ 3) oraz lejowate (typ 4). Brak tutaj mis stożkowatych (typ 2), których pojedyncze fragmenty znajdowały się w warstwie kulturowej. Misy półkuliste (typ 1) to formy najczęściej występujące na osadzie we Wrocławiu-Widawie. W liczbie 29 egzemplarzy wystąpiły one w 19 obiektach (tab. 8), w tym głównie pojedynczo, rzadziej w liczbie 2 sztuk (obiekty 45, 546, 727, 798), a wyjątkowo 3 (obiekt 133) lub 5 sztuk (obiekt 214). W 4 wypadkach (obiekty 262, 546 2 egzemplarze, 609) można określić ich wymiary: wysokość w granicach 4,5 11 cm, średnicę otworu 15 25,5 cm oraz średnicę dna 3,5 8,2 cm. Zazwyczaj nie są one zdobione (obiekt 262), ale pojawiają się również egzemplarze z występami przy krawędziach oraz z poziomymi, plastycznymi listewkami pod wylewem. Dwie bogato zdobione misy znaleziono w obiekcie 546 (ryc. 15:2 3). Obie są zaopatrzone w plastyczne występy na brzegach, dodatkowo skośnie karbowane. Na powierzchni jednej z mis wykonano rzędy odcisków paznokciowych, na drugiej zaś linie ryte ułożone skośnie i poprzecznie. Przypuszczalnie z podobnej misy (lejowatej?) pochodzą fragmenty ozdobione gęstymi, skośnymi rzędami odcisków paznokciowych oraz językowatymi występami na brzegu (ryc. 16:10, 10a d). Dodatkowo misa ta ma dno zdobione dookolnie rzędami krótkich żłobków. Fragment z innej misy zdobiony jest plastycznym występem na brzegu oraz poziomą listwą pod wylewem (ryc. 2:15). Drobne fragmenty 118

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 12. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Waza z obiektu 1040 (z prawej dno naczyna). Rys. N. Lenkow Fig. 12. Site Wrocław-Widawa 17. Vase from object 1040. Drawing N. Lenkow wylewów, brzuśców oraz partii przydennych zapewne podobnych mis pochodzą z obiektów 85, 89, 262 oraz 581. Pod względem technologicznym omawiane misy nie odbiegają wykonaniem od czerpaków, choć większość z nich to okazy średniościenne. Najczęściej mają silnie wygładzone powierzchnie, zabarwienie w różnych odcieniach szarości, plamiste na stronie zewnętrznej i jednolite wewnątrz. Przy wytwarzaniu mis używano przeważnie drobno- lub średnioziarnistej domieszki mineralnej i miki, a wyjątkowo także małej ilości domieszki gruboziarnistej. W zbiorze mis wyróżniają się egzemplarze znalezione w obiekcie 546. Oba naczynia należą do form wybitnie cienkościennych, ich fragmenty kruszą się i rozłupują. Do masy garncarskiej, z której wykonano te misy, dodano domieszki drobnoi gruboziarnistej, a w jednej z nich stwierdzono także średnią zawartość grubej oraz pojedyncze ziarna tłucznia ceramicznego. Ścianki naczyń mają dominujące zabarwienie szarobrązowe oraz szarobrunatne. Misy półkuliste (a także lejowate) zdobione na powierzchniach odciskami paznokciowymi lub palcowymi, mające zazwyczaj plastyczne występy na krawędziach i karbowane brzegi, pojawiały się głównie na cmentarzyskach kultury łużyckiej w północnej części Śląska oraz w południowej Wielkopolsce (Lasak 2001, s. 201). Znamy je np. z cmentarzysk z Bytomia Odrzańskiego (Lasak 2001, ryc. 60:24), Cieszkowa (Domańska, Gołubkow 1975, ryc. 21:f), Czeladzi Wielkiej (Lasak 2001, ryc. 70:11; 71:8), Kaliszanów (Kaczmarek 2002, tabl. 19:11; 20:4; 24:A11), Karca (Śmigielski 1965, tabl. 8:20), Miłosławic (Lasak 1997, s. 184, ryc. 5:2; 2001, ryc. 63:27; Lasak, Baron 2003, s. 40, ryc. 3:C), Nowego Miasteczka (Lasak 2001, ryc. 48:16), Przyborowa (Marcinkian 1972, tabl. 59:19; 60:8), Słupa (Lasak 2001, ryc. 72:15), Stanów (Lasak 2001, ryc. 55:4, 15, 24), Stobnicy (Kaczmarek 2002, tabl. 28:12) oraz z osady w Niesułowicach (Domańska, Lasak 1997, ryc. 22:2 3; 24:2 3, 5). Tego rodzaju formy przypuszczalnie najczęściej wytwarzano w V okresie epoki brązu. 119

IRENA LASAK Ryc. 13. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Czerpaki z obiektów (1 4 z obiektu 99; 5 z obiektu 149; 6 z obiektu 118; 8 z obiektu 249) oraz z warstwy kulturowej (7 nr inw. M/184/07; 9 nr inw. M/89/07). Rys. N. Lenkow Fig. 13. Site Wrocław-Widawa 17. Buckets from objects (1 4 from object 99; 5 from object 149; 6 from object 118; 8 from object 249) and the cultural layer (7 inventory number M/184/07; 9 inventory number M/89/07). Drawing N. Lenkow 120

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Powierzchnie niektórych mis półkulistych noszą ślady czernienia (obiekty 149, 214 2 naczynia, 609) oraz są prawdopodobnie górą obustronnie grafitowane (obiekt 365). Ponadto dna dwóch naczyń są wyodrębnione i uformowane w rodzaj niskiej stopki (obiekty 214 jedno z naczyń, 262 dno wklęsło-wypukłe). Większe ułamki mis profilowanych (typ 3) w łącznej liczbie 12 egzemplarzy odkryto w 9 obiektach (tab. 8); 2 takie misy znaleziono w obiekcie 949, a 3 w obiekcie 727 (ryc. 2:3; 3:1). Pełne wymiary można określić dla 2 mis z obiektu 129 (wysokość 13 14 cm, średnica otworu 27 cm, średnica dna 9,8 cm) oraz 949 (odpowiednio 6 6,5 10 3,8 cm). Wszystkie naczynia mają brzegi silnie wychylone na zewnątrz i spłaszczone (ryc. 2:3, 13; 3:1; 14:4), wygładzone powierzchnie oraz ścianki w odcieniach barwy szarej lub szaroczarne. Misa z obiektu 129 zdobiona jest przy brzegu plastycznymi występami (jeden zachowany), a na innym fragmencie, z obiektu 152 (czerpaku?), znajduje się taśmowate ucho. Pojedyncze naczynia noszą ślady wtórnego przepalenia (obiekty 385, 727 jedno naczynie, 949). Pod względem technologicznym misy profilowane nie różnią się od czerpaków i mis półkulistych. Również wśród tego typu mis występują egzemplarze czernione górą przy wylewie i od wewnątrz (obiekt 129) oraz noszące ślady grafitowania (jedna z mis z obiektu 727). Misy lejowate (typ 4) odkryto w 6 obiektach (tab. 8) w liczbie 10 egzemplarzy (2 misy w obiekcie 214, 4 w obiekcie 45). Najlepiej zachował się duży fragment wylewowo-brzuścowy misy w obiekcie 45 (ryc. 4:3), której średnica otworu sięga ok. 30 cm. Na podstawie 2 ułamków misy z obiektu 816 można określić jej domniemaną wysokość ok. 12 cm oraz średnicę wylewu ok. 28 cm. Jedna z omawianego typu mis jest czerniona przy wylewie oraz wewnątrz (obiekt 45), a na innej występują ślady obustronnego czernienia (obiekt 816). Misa z obiektu 45 (ryc. 4:3) zdobiona jest plastycznymi występami na brzegu (zachowany jeden) oraz skośnymi rzędami odcisków paznokciowych na brzuścu. Jej powierzchnia jest szorstka, od wewnątrz wygładzona, ścianki z obu stron szarobrązowe, a w masie ceramicznej występuje głównie mineralna domieszka średnioziarnista. W zbiorze ceramiki naczyniowej pozyskanej z obiektów kultury łużyckiej znaczny odsetek (24,8%) stanowią ułamki pochodzące z form nieokreślonych (ogółem 890 fragmentów, tab. 5). Nie jest wykluczone, że mogły z nich pochodzić liczne fragmenty, których nie udało się wykleić i dopasować do opisanych wyżej naczyń. Przeważająca większość fragmentów pochodzi z garnków. Nierzadko ich górne i dolne partie wyraźnie się różnią (sposób opracowania powierzchni, zabarwienie, niekiedy proporcje składników schudzających glinę). W 24 obiektach natrafiono także na ułamki pochodzące z naczyń cienkościennych, głównie z partii wylewowych oraz wylewowo-brzuścowych. Przeważają tu fragmenty zapewne czerpaków lub małych waz, w tym naczyń definiowanych jako miniaturowe. W obiekcie 826 natrafiono na niewielki fragment brzuśca, być może pochodzący z naczynia wewnątrz angobowanego (czarki?, czerpaka?). Wiele ułamków nosi ślady czernienia i/lub grafitowania (?). Talerze krążkowe W 79 obiektach kultury łużyckiej odkryto 292 fragmenty lepiej lub gorzej zachowanych talerzy krążkowych (tab. 5). W analizowanym zbiorze ceramiki pochodzącej z obiektów kultury łużyckiej ich udział sięga 8%. Najczęściej można, w sposób pewny lub przybliżony, określić ich liczbę w danym obiekcie (tab. 8). W większości wypadków odkryto 1, 2 egzemplarze, rzadko 3 (obiekty 17, 214, 546) lub 4 sztuki (obiekty 45, 118), a wyjątkowo kilka (obiekty 133, 202, 581) lub nawet kilkanaście sztuk (obiekty 727, 958). Zachowane fragmenty pochodzą z różnych części talerzy krążkowych brzegowych oraz środkowych. W 13 obiektach natrafiono na większe ich ułamki, umożliwiające określenie średnic (obiekty 85, 118, 202, 322, 388, 546, 582, 727, 744, 811, 824, 958 2 egzemplarze, 1014), a wahają się one od 24 do ok. 34 cm. Nieliczne ułamki talerzy mają grubość w granicach 0,7 1,0 cm, ale są to najczęściej partie brzegowe i te zwykle są cieńsze od partii środkowych. Zdecydowanie dominują ułamki o grubości od ok. 1 do ok. 1,6 cm. Określenie dokładnej liczby talerzy krążkowych w danym obiekcie nie jest łatwe. Dostrzeżono, że ułamki pochodzące z tego samego wyrobu często różnią się grubością, sposobem opracowania powierzchni, rodzajem przełamu, zabarwieniem, a nawet stopniem nasycenia domieszki schudzającej. Na wielu ułamkach występują ślady wtórnego przepalenia, przy czym rzadko obejmują one całą ich powierzch- 121

IRENA LASAK Ryc. 14. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybór ceramiki z warstwy kulturowej (1 nr inw. M/672/07) oraz z obiektów (2 z obiektu 1040; 3 4 z obiektu 949; 5 z obiektu 45; 6 z obiektu 1014; 7 11 z obiektu 35). Rys. N. Lenkow Fig. 14. Site Wrocław-Widawa 17. Selection of po ery from cultural layer (1 inventory number M/672/07) and objects (2 from object 1040; 3 4 from object 949; 5 from object 45; 6 from object 1014; 7 11 from object 35). Drawing N. Lenkow 122

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 15. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Misy: 1 z obiektu 365; 2 3 z obiektu 546. Rys. N. Lenkow Fig. 15. Site Wrocław-Widawa 17. Bowls: 1 from object 365; 2 3 from object 546. Drawing N. Lenkow nię. W odniesieniu do kilku fragmentów nie rozstrzygnięto, czy należały one do talerzy krążkowych, czy może garnków. Technologia wykonania omawianych wyrobów nawiązuje do typowej dla grubościennych garnków. Masa ceramiczna z reguły była schudzona domieszką średnioziarnistą oraz, najczęściej w małych lub średnich ilościach, domieszką gruboziarnistą. Znaczną zawartością domieszek w glinie wyróżniają się ułamki talerzy z obiektów 85, 133, 202 2 sztuki, 322, 363, 385 oraz 388. We wszystkich występuje tłuczeń kwarcowy lub granitowy oraz sporadycznie tłuczeń ceramiczny. Jeden fragment talerza z obiektu 182 zawiera ponadprzeciętną ilość miki. Użycie większej ilościowo mineralnej domieszki frakcji średnio- i gruboziarnistej miało zapewne na celu podwyższenie odporności talerzy na wysoką temperaturę w czasie ich wypalania i użytkowania (Mogielnicka-Urban 1984, s. 64 i n.). O wykorzystywaniu talerzy krążkowych w celach gospodarczych (m.in. kuchennych, a być może również w niektórych dziedzinach wytwórczości) świadczą wyraźne ślady zniszczenia, np. powierzchni, która nierzadko jest również przepalona. Kilka ułamków brzegowych jest lekko wygiętych w kierunku strony zdobionej (umownie strony górnej). Przypuszczalnie zostały one zdeformowane w wyniku użytkowania lub wtórnego kontaktu z ogniem; pochodzą z obiektów 118 (ryc. 17:1), 138, 146, 202 (3 talerze?) oraz 123

IRENA LASAK Ryc. 16. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybór ceramiki: 1 3 z obiektu 202; 4 11 z obiektu 214. Rys. N. Lenkow Fig. 16. Site Wrocław-Widawa 17. Selection of po ery: 1 3 from object 202; 4 11 from object 214. Drawing N. Lenkow 124

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 17. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Fragmenty talerzy krążkowych: 1 z obiektu 118; 2 z obiektu 582; 3 z obiektu 546; 4 z obiektu 596. Rys. N. Lenkow Fig. 17. Site Wrocław-Widawa 17. Fragments of circular plates: 1 from object 118; 2 from object 582; 3 from object 546; 4 from object 596. Drawing N. Lenkow 125

IRENA LASAK 385. Na stronę niezdobioną (umownie dolną) wygięte są np. ułamki pochodzące z obiektu 214 (2 z jednego talerza), 376 oraz 388. Również tutaj wystąpiły fragmenty przepalone równomiernie na powierzchniach (np. talerz z obiektu 45) lub punktowo (np. jeden z 2 fragmentów z obiektu 322). Większość talerzy krążkowych pochodzi z form płaskich, są grubsze w partiach środkowych i cieńsze przy brzegach, a te ostatnie są najczęściej zaokrąglone (ryc. 17:1) lub poprzecznie ścięte, mają krawędzie ostre (ryc. 17:3) lub zaokrąglone (ryc. 17:2). W wielu wypadkach brzegi talerzy są lekko skośnie ścięte w kierunku powierzchni niezdobionej i mają zazwyczaj krawędzie zaokrąglone (ryc. 17:4). Są też okazy podobne, ale skośnie ścięte ku dołowi (ryc. 2:6 7). Niektóre talerze mają pogrubione brzegi (ryc. 16:11), w innych pogrubienie znajduje się tylko na górnej stronie (ryc. 17:2). Do wyjątkowych należą ułamki z brzegami dwustożkowymi, w. daszkowatymi (ryc. 14:7; tab. 5). Na fragmentach talerzy krążkowych zachowały się poprzecznie wywiercone otworki i najczęściej są one dostrzegalne w przełamach. Liczba zachowanych otworków (od 1 do 3) nie pozwala na określenie sposobu ich rozlokowania na kompletnych okazach. Na górnej stronie większości talerzy krążkowych zachowały się ślady zdobienia, tylko nieliczne fragmenty mają gładkie powierzchnie. Te ostatnie również mogą pochodzić z okazów zdobionych, gdyż zazwyczaj łączą się one z częściami brzegowymi zwykle wygładzonymi. Występujące tu zdobienia za pomocą różnych układów dołków palcowych najczęściej pokrywają całe powierzchnie talerzy, z wyjątkiem brzegów, oraz mają układ mniej więcej koncentryczny (ryc. 17:3). Wgłębienia takie mają w rzucie kształt owalny, długość ok. 0,6 0,8 cm oraz szerokość ok. 0,5 cm. Na kilku fragmentach zachowały się dołki w przybliżeniu koliste, średnicy ok. 0,4 0,5 cm. Jak się wydaje, mogły one być wykonane narzędziem w rodzaju stempla. Częstszy na powierzchniach talerzy jest ornament paznokciowy w wielu wariantach układu. Odciski są rozlokowane w większych lub mniejszych odstępach (ryc. 2:6), czasem wypełniają gęsto powierzchnię talerza (ryc. 2:8), są rozłożone w rzędach ukierunkowanych dośrodkowo (ryc. 16:11), w tym regularnie lub niezbyt regularnie (ryc. 17:1). Zdarzają się przypadki łączenia zdobienia za pomocą dołków palcowych i paznokciowych (ryc. 17:2). Unikatowy układ odcisków palcowych i paznokciowych zastosowano na fragmencie talerza z obiektu 958: pojedynczym odciskom palcowym towarzyszą podwójne odciski paznokciowe (ryc. 10:4). Na licznych ułamkach talerzy pojawiają się żłobki lub linie ryte, które wskutek krzyżowania się (motywy siatki, kratki) tworzą figury geometryczne prostokąty, trójkąty i romby (ryc. 2:7; 17:4). Układ krzyżujących się linii może być gęsty lub rozrzedzony. Na kilku ułamkach talerzy cały układ ornamentacyjny obwiedziony jest dodatkowo jednym (ryc. 2:7) lub dwoma (ryc. 17:4) żłobkami równoległymi do brzegu. Na jednym z fragmentów brzegowych występuje głęboki żłobek wyryty dookolnie w pewnej odległości od brzegu. Spośród wszystkich talerzy krążkowych małymi wymiarami wyróżnia się egzemplarz pochodzący z obiektu 214 (ryc. 16:11). Podobny talerz miniaturowy znaleziono m.in. na osadzie w Niesułowicach i sądzi się, że stanowi wierne odwzorowanie podobnych, lecz znacznie większych okazów często występujących w grobach. Zapewne niektóre z takich talerzy, przede wszystkim małe, nie pełniły funkcji gospodarczych, lecz np. kultowe (Domańska, Lasak 1997, s. 152). INNE WYROBY Z GLINY Łącznie w obiektach kultury łużyckiej znaleziono 9 wyrobów glinianych niebędących naczyniami. Najliczniejsze wśród nich są krążki, odkryte w 5 obiektach w liczbie 6 egzemplarzy. 4 niewielkie, płaskie wyroby znaleziono w obiektach 85, 727 2 sztuki oraz 821; 2 z nich mają otwory (ryc. 20:5 6), jeden, wykonany ze skorupy naczynia, jest go pozbawiony (ryc. 20:1), a jeden ma otwór lekko górą nawiercony (ryc. 20:4). Średnice omawianych wyrobów są zróżnicowane i wynoszą od ok. 3 do 6 cm. Wszystkie mają powierzchnie wygładzone, ale niezbyt równe, są zabarwione w różnych odcieniach brązu i szarości, a w domieszce do masy ceramicznej występuje frakcja drobno- i średnioziarnista oraz mika. Podobne znaleziska są znane z wielu stanowisk osadowych, nie tylko kultury łużyc- 126

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 18. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Ułamki naczyń z w. ornamentem tekstylnym i pseudotekstylnym z obiektów (1 3 z obiektu 76; 4 z obiektu 45) oraz z warstwy kulturowej (5 6 nr inw. M/279/07; 7 nr inw. M/126/07). Fot. I. Lasak, rys. N. Lenkow Fig. 18. Site Wrocław-Widawa 17. Fragments of vessels with the so-called textile and pseudo-textile ornaments from objects (1 3 from object 76; 4 from object 45) and the cultural layer (5 6 inventory number M/279/07 7 inventory number M/126/07). Photo I. Lasak, drawing N. Lenkow 127

IRENA LASAK Ryc. 19. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Garnek zasobowy z warstwy kulturowej (nr inw. M/2110/07): 1a fragment brzuśca; 1b powierzchnia jego ścianki w powiększeniu. Fot. I. Lasak, rys. N. Lenkow Fig. 19. Site Wrocław-Widawa 17. Storage vessel from the cultural layer (inventory number M/2110/07): 1a fragment of the belly; 1b the surface of its side (magnified). Photo I. Lasak, drawing N. Lenkow kiej. Odkryto je licznie m.in. na osadzie w Niesułowicach, przy czym, podobnie jak talerze krążkowe, mogły mieć związek z symboliką solarną (Domańska, Lasak 1997, s. 152, ryc. 25:7 8, 9 12). O okazach z nawierconymi otworami sądzi się, że mogły pełnić funkcję amuletów lub krążków do gry (Gedl 1962, s. 56). O ich przeznaczeniu kultowym lub obrzędowym dodatkowo świadczy to, że 2 takie oraz 1 duży krążek (ciężarek?) wydobyto ze studni (obiekt 727). Niektóre krążki z otworami mogły pełnić funkcję przęślików (Domańska 1974, s. 168; Kaczmarek 2002, s. 116), a inne służyć do wygładzania powierzchni naczyń. Wszystkie jednak odznaczają się nikłymi walorami datującymi (Gediga 1967, s. 173 174). Bliżej nieokreśloną funkcję pełniły 2 masywne krążki z dużymi otworami odkryte w obiektach 605 i 727 (ryc. 21:1 2). Ich średnice w przybliżeniu wynoszą 7 7,5 cm, a grubość ok. 1,5 cm. Być może były to ciężarki tkackie lub obciążniki do sieci rybackich. Są to wyroby silnie wygładzone, mają barwę ciemno- i szarobrązową, a w masie ceramicznej, z której zostały wykonane, znajduje się mineralna domieszka drobno- i średnioziarnista oraz mika. Niewykluczone, że 3 podobne przedmioty zostały odkryte na cmentarzysku w Strzyżewie w Wielkopolsce. Przypisuje się im funkcję obciążników do sieci rybackich, a jak słusznie zauważył M. Kaczmarek (2002, s. 117), ich odkrycie w grobie byłoby swoistym ewenementem. Ponadto nie wiemy, jak te przedmioty wyglądały, gdyż w archiwach brak ich dokumentacji. Również dla wyrobów pochodzących z osady widawskiej nie znam analogicznych odpowiedników. Przypuszczalnie ułamkiem pokrywki puszki ( tabakiery ) jest wyrób znaleziony w obiekcie 558 (ryc. 21:3). Jego maksymalna szerokość wynosi 4,5 cm, a grubość 0,4 cm. W rzucie pokrywka miała przypuszczalnie kształt owalny. Fragment jest silnie wygładzony, dobrze wypalony, a w glinie brak domieszki schudzającej. Owalne puszki z pokrywkami prawdopodobnie są najbardziej charakterystyczne dla końca epoki brązu (Gediga 1967, s. 121), ale używane też były w początkach wczesnej epoki żelaza (Alfawicka 1970, tabl. XXVI:c; XXVII:b). Znamy je głównie z grobów i cmentarzysk (Durczewski 1939 1948, s. 317, 325, tabl. 76:10 11; Gołubkow 1980, ryc. 5:g). Wiele pochodzi z pogranicza śląsko-wielkopolskiego (Lasak 2001, s. 215). W obiekcie 32 znaleziono fragment glinianego wyrobu, który może pochodzić z dolnej części małego naczynia z zaokrąglonym dnem lub, co wydaje się bardziej prawdopodobne, z tygla (ryc. 21:6). Jest on grubościenny, nosi ślady wtórnego przepalenia, ma szorstkie i niezbyt równe ścianki na stronie zewnętrznej oraz lekko wygładzone wewnątrz. Ułamki podobnych artefaktów znane są m.in. z osady w Kaszycach Milickich (Informator Archeologiczny 1979, s. 61). W jedynym na stanowisku Wrocław-Widawa 17 grobie ciałopalnym, obiekcie 1111 128

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 20. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Gliniane krążki z obiektów (1, 5 z obiektu 727; 4 z obiektu 85; 6 z obiektu 821) oraz z warstwy kulturowej (2 nr inw. W/304/07; 3 nr inw. M/822/07; 7 nr inw. W/43/07; 8 nr inw. M/3049/08; 9 nr inw. W/329/07; 10 nr inw. W/16/07; 11 nr inw. W/47/07; 12 nr inw. W/325/07; 13 nr inw. W/301/07; 14 nr inw. W/293/07; 15 nr inw. W/326/07; 16 nr inw. W/339/07). Rys. N. Lenkow Fig. 20. Site Wrocław-Widawa 17. Clay circles from objects (1, 5 from object 727; 4 from object 85; 6 from object 821) and the cultural layer (2 inventory number W/304/07; 3 inventory number M/822/07; 7 inventory number W/43/07; 8 inventory number M/3049/08; 9 inventory number W/329/07; 10 inventory number W/16/07; 11 inventory number W/47/07; 12 inventory number W/325/07; 13 inventory number W/301/07; 14 inventory number W/293/07; 15 inventory number W/326/07; 16 inventory number W/339/07). Drawing N. Lenkow 129

IRENA LASAK Ryc. 21. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybór różnych wyrobów z gliny i kości zwierzęcej (8): 1 fragment kółka z obiektu 605; 2 fragment kółka z obiektu 727; 3 ułamek pokrywki puszki z obiektu 558; 4 5 ułamki pokrywek puszek z warstwy kulturowej (nr inw. W/332/07 i M/2474/07); 6 ułamek tygla lub miniaturowego naczynia z obiektu 32; 7 fragment dyszy z obiektu 311; 8 fragment dłutka z obiektu 35; 9 detal nieokreślonego wyrobu z warstwy kulturowej (nr inw. W/303/07); 10 fragment grzechotki (?) z warstwy kulturowej (nr inw. M/323/07). Rys. N. Lenkow Fig. 21. Site Wrocław-Widawa 17. Selection of various clay and animal bone products (8): 1 fragment of wheel from object 605; 2 fragment of wheel from object 727; 3 fragment of lid of clay container from object 558; 4 5 fragments of lids of clay containers from the cultural layer (inventory number W/332/07 and M/2474/07); 6 fragment of a crucible or a miniature vessel from object 32; 7 fragment of the nozzle from object 311; 8 fragment of a chisel from object 35; 9 an element of an undetermined product from the cultural layer (inventory number W/303/07); 10 fragment of a ra le (?) from the cultural layer (inventory number M/323/07). Drawing N. Lenkow 130

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ (ryc. 32), znaleziono gliniany ciężarek tkacki (ryc. 32:5). Odkryto go na dnie dużego garnka popielnicy w którym znajdowały się także 2 czerpaki, ułamki 2 mis, 25 drobnych fragmentów ceramiki (23 ułamki brzuśców różnych naczyń, 1 szyjki i 1 przydenny) oraz 5 małych grudek polepy. Ciężarek jest częściowo uszkodzony, spękany, ma kształt graniastosłupa, powierzchnię nierówną, lekko wygładzoną, a na jego powierzchni widoczne są ślady odcisków organicznych. Omawiany wyrób zaopatrzony jest w poprzecznie wywiercony otwór średnicy 1,2 cm. Ciężarek jest dobrze wypalony, a w przełamie można dostrzec niewielką ilość domieszki mineralnej (różnoziarnistej). Zachowana długość ciężarka wynosi 13,5 cm, grubość ok. 9 cm, a długości boków podstawy 11 i 9 cm. Należy podkreślić, że ciężarki tkackie należą do rzadkich znalezisk na stanowiskach kultury łużyckiej. Przykładowo na terenie w. grupy zachodniowielkopolskiej kultury łużyckiej wystąpiły tylko na kilku osadach oraz na dwóch cmentarzyskach (Kaczmarek 2002, s. 116 117, zestawienie 32). PRZEDMIOTY KAMIENNE Wyroby kamienne wystąpiły pojedynczo w 10 obiektach (34, 118, 130, 138, 182, 200, 577, 581, 763, 874). W tym wyszczególnieniu nie uwzględniono naturalnych kamieni wydobytych z naczyń w obiektach 130 (4 sztuki), 268 (5 sztuk) oraz 1111 (grób, 6 fragmentów z 3 celowo rozbitych głazów). W omawianym zbiorze 2 rozcieracze wykonane są z drobnoziarnistego piaskowca (obiekt 138 ryc. 22:1) oraz drobnokrystalicznego granitu (obiekt 581 ryc. 22:2). Ponadto znajdują się w nim 3 gładziki, w tym 2 wykonane z piaskowca kwarcytowego (obiekt 130 ryc. 23:2, i obiekt 200) oraz 1 z drobnokrystalicznego leukogranitu (obiekt 182). W obiekcie 34 znaleziono wyrób, który przypuszczalnie można interpretować jako tłuczek (ryc. 22:3), wykonany ze średniokrystalicznego piaskowca. Listę tę uzupełniają 4 fragmenty narzędzi (?), przy czym fragment odkryty w obiekcie 577, wykonany z drobnoziarnistego piaskowca kwarcytowego, może być częścią formy odlewniczej lub służył jako prostownik strzał do łuku (ryc. 22:5). Pozostałe 3 fragmenty są z różnych surowców: silnie zwietrzałego bazaltu (obiekt 118), piaskowca kwarcytowego (obiekt 763 ryc. 22:6) oraz drobnoblastycznego amfibolitu (obiekt 874 ryc. 22:4). W badanym zbiorze dominują wyroby ze skał pochodzenia eratycznego (piaskowce, granity), typowych dla utworów polodowcowych. WYROBY KRZEMIENNE W 12 obiektach kultury łużyckiej znaleziono łącznie 19 artefaktów krzemiennych. Obecne w 6 obiektach można łączyć z okresem funkcjonowania osady widawskiej (późna epoka brązu), są to: 4 odłupki korowe (obiekty 35 2 sztuki, 202, 705), 2 odłupki jednokierunkowe (obiekty 35, 186), 1 odłupek negatywowy z wielokierunkowymi negatywami (obiekt 214), 2 odłupki retuszowane (obiekt 201 z retuszem na dolną stronę, obiekt 202 przepalony) oraz 1 zaczątkowy rdzeń (obiekt 186). 9 pozostałych artefaktów, wiążących się z technologią łuszczniową, zapewne ma wcześniejszą metrykę (początki epoki brązu?). Są to wyłącznie odłupki łuszczniowe (obiekty 35, 202 2 sztuki, 240, 388, 524, 580) oraz łuszczenie (obiekty 41, 45). WYROBY Z BRĄZU Wprawdzie liczba przedmiotów wykonanych z brązu znalezionych w obiektach kultury łużyckiej we Wrocławiu-Widawie jest imponująca 135 wyrobów to jednak aż 133 z nich były zdeponowane w naczyniu w obiekcie 175 (skarb). Dwa kolejne to grot oszczepu (obiekt 826) oraz fragment trzonu szpili (obiekt 680). W obiekcie 175 znaleziono dolną część niewielkiego naczynia, najpewniej wazy z wydętym, dwustożkowym brzuścem, mającą zachowaną wysokość 8 cm i średnicę dna 7,5 cm (ryc. 31:1). Na małym, niedoklejonym fragmencie z górnej części brzuśca zachował się ślad po dolnym przyczepie ucha lub po oderwanej listewce. Naczynie ma wygładzone, ale niezbyt równe ścianki, zewnętrzną powierzchnię plamistą w różnych odcieniach brązu i szarości, powierzchnię wewnętrzną jednolicie czarnoszarą. Do wykonania go użyto domieszki o różnej frakcji, z dominującą średnioziarnistą. 131

IRENA LASAK Ryc. 22. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Przedmioty kamienne: 1 z obiektu 138; 2 z obiektu 581; 3 z obiektu 34; 4 z obiektu 874; 5 z obiektu 577; 6 z obiektu 763. Rys. N. Lenkow Fig. 22. Site Wrocław-Widawa 17. Stone objects: 1 from object 138; 2 from object 581; 3 from object 34; 4 from object 874; 5 from object 577; 6 from object 763. Drawing N. Lenkow 132

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 23. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Przedmioty kamienne z obiektów (1 z obiektu 273; 2 z obiektu 130) oraz z warstwy kulturowej (3 nr inw. W/369/07; 4 nr inw. W/384/07; 5 nr inw. M/396/07; 6 nr inw. W/6/07). Rys. N. Lenkow Fig. 23. Site Wrocław-Widawa 17. Stone objects from objects ( 1 from object 273; 2 from object 130) and the cultural layer (3 inventory number W/369/07; 4 inventory number W/384/07; 5 inventory number M/396/07; 6 inventory number W/6/07). Drawing N. Lenkow Odkryte w naczyniu 133 grociki strzał do łuku (ryc. 24 30) przypuszczalnie stanowiły depozyt (tezauryzacyjny?, kultowy?). Od strony formalno-typologicznej grociki mają zbliżoną formę wszystkie zaopatrzone są w trójkątne liście z zadziorami oraz krótsze lub dłuższe tulejki, w przybliżeniu owalne, a w górnych częściach, wraz z liściem, romboidalne. Reprezentują one jednak szerszą gamę wyrobów, różniących się nie tylko wymiarami. Ich długości wahają się od 2,8 do 4,8 cm, maksymalne szerokości od 1,3 do 2,2 cm, długości tulejek do 133

IRENA LASAK Ryc. 24. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Depozyt grocików brązowych z obiektu 175 (nr 1 24). Rys. N. Lenkow Fig. 24. Site Wrocław-Widawa 17. Deposits of bronze arrowheads (no. 1 24) from object 175. Drawing N. Lenkow 134

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 25. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Depozyt grocików brązowych z obiektu 175 (nr 25 47). Rys. N. Lenkow Fig. 25. Site Wrocław-Widawa 17. Deposit of bronze arrowheads (no. 25 47) from object 175. Drawing N. Lenkow 135

IRENA LASAK Ryc. 26. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Depozyt grocików brązowych z obiektu 175 (nr 48 68). Rys. N. Lenkow Fig. 26. Site Wrocław-Widawa 17. Deposit of bronze arrowheads (no. 48 68) from object 175. Drawing N. Lenkow 136

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 27. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Depozyt grocików brązowych z obiektu 175 (nr 69 90). Rys. N. Lenkow Fig. 27. Site Wrocław-Widawa 17. Deposit of bronze arrowheads (no. 69 90) from object 175. Drawing N. Lenkow 137

IRENA LASAK Ryc. 28. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Depozyt grocików brązowych z obiektu 175 (nr 91 112). Rys. N. Lenkow Fig. 28. Site Wrocław-Widawa 17. Deposit of bronze arrowheads (no. 91 112) from objects 175. Drawing N. Lenkow 138

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 29. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Depozyt grocików brązowych z obiektu 175 (nr 113 133). Rys. N. Lenkow Fig. 29. Site Wrocław-Widawa 17. Deposit of bronze arrowheads (no. 113 133) from object 175. Drawing N. Lenkow miejsca połączenia z liściem od 1,2 do 2,2 cm, a średnice podstaw tulejek od 0,6 do 0,8 cm. Tulejki noszą ślady szwów odlewniczych. Nie jest wykluczone, że niektóre grociki wytworzono w tych samych formach odlewniczych, choć znalezienie okazów analogicznych, mających umotywować tę hipotezę, nie jest łatwe (zabytki przed konserwacją). Jak wykazały wstępne, porównawcze badania archeometryczne wybranych 4 grocików strzał (nr 6, 27, 108, 132) z obiektu 175 oraz 1 odkrytego w warstwie kulturowej (nr inw. W/8/07), 139

IRENA LASAK cechuje je daleko większe podobieństwo składu chemicznego w porównaniu z powyżej wymienionym. Wszystkie grociki zostały wykonane ze stopu miedzi (70 84%) z cyną (4 16%), ołowiem (2 6%) oraz antymonem (1,5 3%), pierwiastkami śladowymi w tym stopie są zaś nikiel i srebro (ok. 0,5 1%). Istotne odstępstwo w zawartości antymonu wykazuje grocik odkryty w warstwie kulturowej (ryc. 31:4) zawiera około dwu- lub trzykrotnie więcej antymonu. Ponadto grocik ten ma w stopie ok. 30 razy mniej cyny, a zatem z całkowitą pewnością można stwierdzić, że wykonany został z innego surowca. Obiekt 175 depozyt na osadzie widawskiej należy uznać za unikatowy w skali terenu nie tylko Polski, ale również przynajmniej Europy Środkowej. Wprawdzie brązowe grociki strzał są częstymi znaleziskami w obiektach kultury łużyckiej, nie spotyka się ich jednak w tak dużych ilościach w jednym zespole. Różne typy grocików znane są już od starszego okresu epoki brązu i praktycznie w sposób nieprzerwany były wytwarzane przez całą epokę brązu oraz we wczesnej epoce żelaza. Z kulturą łużycką w epoce brązu na środkowym Śląsku wiążą się grociki z tulejką, pozbawione zadziorów oraz z zadziorami (Gediga 1967, s. 146 147). Są to często znaleziska bezkontekstowe i dlatego rzadko mają sprecyzowane datowanie. Znane są też m.in. formy służące do ich odlewania (Gediga 1967, s. 146 147). Z kulturą łużycką w epoce brązu na terenie Wielkopolski ( w. grupa zachodniowielkopolska) można powiązać zaledwie 18 grocików strzał, W opinii M. Kaczmarka (2002, s. 132) nie oddaje to na pewno popularności, jaką cieszyło się wówczas łucznictwo. Zapewne większość tego rodzaju części strzał do łuku wykonywano z surowców organicznych. Wiele okazów grotów ze wspomnianego terenu nawiązuje formą do okazów widawskich (Kaczmarek 2002, ryc. 53:5, 6, 9 12). Przy ich klasyfikacji oraz datowaniu pomocne jest opracowanie J. Fogla, który za nadrzędną cechę formalno-typologiczną uznał formę liścia, a obecność tulejki ma w jego opinii znaczenie drugorzędne (Fogel 1979, s. 113 114). W skarbach grociki strzał nie należą do częstych znalezisk, a w pochodzących ze starszej i środkowej epoki brązu znajdowane są wyłącznie egzemplarze zaopatrzone w tulejki. Ponadto grociki z zadziorami na liściu (typ II według J. Fogla) to grupa najliczniejsza reprezentują szeroką gamę form i proporcji; są znaleziskami datowanymi od III okresu epoki brązu po okres halsztacki, ale najliczniej występowały pod koniec epoki brązu (Blajer 1999, s. 41). W obiekcie 826 znaleziono masywny, brązowy grot oszczepu (ryc. 31:2). Niewykluczone, że mógł to być grot włóczni (por. Kaczmarek 2002, s. 129). Jest on zaopatrzony w trójkątny liść, lekko zaokrąglony w partii wierzchołkowej oraz przy podstawie. Tulejka grotu jest krótka, lekko stożkowato rozszerzająca się w kierunku podstawy, kolista w przekroju, przy podstawie liścia oddzielona załomem. Brzegi liścia są ostre, na niektórych odcinkach wyszczerbione. Powierzchnia grotu jest gładka, choć niemal wszędzie pokryta patyną. Całkowita długość wyrobu wynosi 10,5 cm, wysokość tulejki do załomu 2 cm, maksymalna szerokość liścia 3,5 cm, średnica tulejki przy podstawie 2,4 cm, a grubość na wysokości największej szerokości liścia 1,6 cm. Badania składu chemicznego grotu wykazały, że został wykonany ze stopu miedzi (ok. 84%), cyny (ok. 6%) oraz antymonu i ołowiu (po ok. 3%). Z pierwiastków śladowych wyróżniono srebro i nikiel (poniżej 0,5%). Podobnie jak grociki strzał, również i te wyroby nie poddają się łatwo klasyfikacji typologicznej. Obok zdecydowanie wyróżniających się form, znanych m.in. ze stanowisk kultury łużyckiej, istnieje duża liczba okazów mało charakterystycznych, reprezentujących wiele wariantów podobnego typu (Blajer 1999, s. 36). Datowanie jest utrudnione również dlatego, że często groty pochodzą ze znalezisk bezkontekstowych (Gediga 1967, s. 144). Wydaje się, że opisywany grot może reprezentować typ XVI według J. Fogla (1979, s. 100 103, tabl. XI:6 11), a uściślając jego podtyp E, grupujący w. formy pospolite o lancetowatym liściu. Na terenie w. grupy zachodniowielkopolskiej kultury łużyckiej formy te pojawiały się m.in. w skarbach, a ich zasięg przestrzenny wskazuje na pewną koncentrację nie tylko w Wielkopolsce, ale również na terenie Pomorza i Dolnego Śląska. Wprawdzie najczęściej łączą się z zespołami z końca epoki brązu, to jednak nie mają ścisłych walorów datujących (Kaczmarek 2002, s. 132). Podobne do opisywanego grotu są okazy z w. migdałowatym liściem, zbliżone do form typu Forchheim, wydzielone przez K.-F. Ri ershofera (por. Gedl 2009, s. 49 53, Taf. XIII XV). Na terenie Polski są one datowane od III okresu epoki brązu do początków wczesnej epoki żelaza włącznie i w największej ilości pochodzą z Wiel- 140

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ Ryc. 30. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wybór grocików brązowych z obiektu 175 (depozyt). Fot. M. Bohr Fig. 30. Site Wrocław-Widawa 17. Selection of bronze arrowheads from object 175 (deposit). Photo M. Bohr kopolski oraz Śląska, mniej licznie z Małopolski i Pomorza, a pojedynczo z Dolnych Łużyc oraz z terenów do nich przyległych (Gedl 2009, s. 52 53). W obiekcie 680 znaleziono fragment trzonu szpili (ryc. 31:5). Jest on wygięty, w górnej części przełamany, w dolnej spiczasto zakończony, w przekroju kolisty, ma zachowaną długość 6,3 cm oraz maksymalną grubość 0,25 cm. Powierzchnia trzonu szpili jest pokryta patyną. Badania chemiczne wykazały, że został on wykonany głównie z miedzi (68 70%) ze znaczną domieszką cyny (13 15%). Ponadto w stopie obecna jest duża ilość ołowiu (ok. 7%) i antymonu (ok. 3,5%) oraz mniejsza srebra (2%). Wykonane w celach porównawczych badania dobrze zachowanej szpili z główką wazowatą (warstwa kulturowa, nr inw. W/49/07 ryc. 31:6) wykazały znaczną odmienność dodatków stopowych. Wszystko to dowodzi, że oba przedmioty wykonano z różnych surowców. Trzon szpili nie ma walorów datujących. Podobne wyroby, nierzadko celowo rozłamane i zachowane we fragmentach, były częstymi składnikami inwentarzy grobowych kultury łużyckiej i występowały w całym okresie jej rozwoju. 141

IRENA LASAK Ryc. 31. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. 1 fragment naczynia z obiektu 175 zawierającego brązowe grociki; 2 grot oszczepu z obiektu 826; 3 sztylet z warstwy kulturowej (nr inw. W/45/07); 4 grocik z warstwy kulturowej (nr inw. W/8/07); 5 fragment trzonu szpili z obiektu 680; 6 szpila z warstwy kulturowej (nr inw. W/49/07). Rys. N. Lenkow Fig. 31. Site Wrocław-Widawa 17. 1 fragment of the vessel from object 175 containing bronze arrowheads; 2 tip of a spear from object 826; 3 dagger from the cultural layer (inventory number W/45/07); 4 arrowhead from the cultural layer (inventory number W/8/07); 5 fragment of the stem of the pin from object 680; 6 pin from the cultural layer (inventory number W/49/07). Drawing N. Lenkow ZNALEZISKA (WYROBY?) ŻELAZNE, ŻUŻLE ORAZ RUDA ŻELAZA Z 3 obiektów wydobyto ułamki bliżej nieokreślonych wyrobów wykonanych z żelaza. Jeden z nich ma formę gwoździowatą (obiekt 17), z drugiego zachowało się 7 nieforemnych, trzpieniowatych fragmentów (obiekt 31), a trzeci to niewielki, zdeformowany ułamek (obiekt 118). Poza stwierdzeniem faktu obecności tego rodzaju przedmiotów w obiektach kultury łużyckiej nic więcej nie można dodać odnośnie do ich kształtu, funkcji lub precyzyjniejszego datowania. 142

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ W 3 obiektach wystąpiły żużle. Prócz pojedynczych ich fragmentów (obiekt 118 1 sztuka, obiekt 179 1 spiek polepy z żużlem?, obiekt 240 2 sztuki), w obiekcie 111, przypuszczalnie pełniącym funkcję pieca, znaleziono ponad 100 większych i mniejszych ich kawałków, mających formę sopli i ważących 5,02 kg. Dodatkowo w 3 innych obiektach natrafiono na grudki rudy darniowej (obiekt 45 6 sztuk, obiekt 85 1 sztuka, obiekt 103 1 polepa z rudą?). Szersza interpretacja obiektów kultury łużyckiej z domniemanymi śladami żelaznej wytwórczości stanowi przedmiot odrębnego opracowania (Lasak 2010). Ryc. 32. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Obiekt 1111 (grób ciałopalny): 1 fragment popielnicy; 2 5 elementy wyposażenia. Rys. N. Lenkow Fig. 32. Site Wrocław-Widawa 17. Object 1111 (a cremated burial grave): 1 fragment of the urn; 2 5 elements of the furnishings. Drawing N. Lenkow 143

IRENA LASAK Ryc. 33. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Wyroby brązowe: 1 grot oszczepu z obiektu 826; 2 grocik z warstwy kulturowej; 3 sztylet z warstwy kulturowej; 4 fragment trzonu szpili z obiektu 680; 5 szpila z warstwy kulturowej. Fot. M. Furmanek Fig. 33. Site Wrocław-Widawa 17. Bronze products: 1 tip of a spear from object 826; 2 arrowhead from the cultural layer; 3 dagger from the cultural layer; 4 fragment of the stem of the pin from object 680; 5 pin from the cultural layer. Photo M. Furmanek WYROBY Z KOŚCI ZWIERZĘCYCH Wspomniano wcześniej, że znaleziska kości zwierzęcych w obiektach kultury łużyckiej to głównie szczątki pokonsumpcyjne silnie rozdrobnione, bez śladów obróbki. Do wyjątków należą dwa domniemane fragmenty dłut (obiekty 35 ryc. 21:8, 133) oraz fragment silnie przy nasadzie wygładzony (obiekt 727), wszystkie z wiórowatych ułamków kości długich (gatunki nieoznaczone). Ponadto natrafiono na ułamek poroża ze śladami celowego wygładzenia (obiekt 201). MASOWY MATERIAŁ CERAMICZNY Z ogólnego zbioru ceramicznego (6443 ułamki naczyń oraz fragmenty talerzy krążkowych) wydobytego z obiektów kultury łużyckiej (tab. 1) aż 2548 fragmentów pominięto w analizie. Większości nie udało się przypisać określonym formom gros z nich to ułamki brzuśców naczyń, nierzadko wymyte, pokruszone lub wtórnie przepalone (601 sztuk). W przypadku fragmentów pochodzących z talerzy krążkowych nie wiadomo, z ilu egzemplarzy pochodziły (por. tab. 8). Silnie rozdrobnione są także ułamki ceramiki ze śladowo zachowanym w. ornamentem tekstylnym (tab. 8), niemal bez wyjątku łączące się z brzuścami naczyń (kilka z partii przydennych). Nie jest wykluczone, że są tu również fragmenty naczyń kultury przeworskiej, gdyż brak im charakterystycznych cech diagnostycznych. Wylewy naczyń (9% analizowanego, masowego zbioru ceramiki) pochodzą głównie 144

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ z naczyń obustronnie wygładzonych. Dominują wśród nich cienkościenne (grubości do 0,5 cm), mniej liczne są średniościenne (0,6 1 cm), a tylko pojedyncze grubościenne (powyżej 1,1 1,3 cm). Większość wylewów jest rozchylona i te prawdopodobnie pochodzą z małych lub średnich rozmiarów waz, mis oraz być może czerpaków. Są wśród nich ułamki bliżej nieokreślonych naczyń miniaturowych. Powierzchnie skorup mają zazwyczaj plamiste zabarwienie, wnętrza są bardziej jednolite kolorystycznie, a dominują różne odcienie szarości po barwę niemal czarną. Wszystkie ułamki wykazują dobry wypał, najczęściej w atmosferze redukcyjnej. Niewielki odsetek stanowią fragmenty zawierające większą domieszkę frakcji średnio- czy gruboziarnistej, a pojedynczo także znaczną domieszkę miki. Unikatowe są wylewy ze śladową domieszką tłucznia ceramicznego. Fragmenty wylewów o powierzchniach schropowaconych oraz od wewnątrz wygładzonych są z reguły średniościenne i pochodzą zapewne w przeważającej większości z garnków. Brzegi najczęściej są lekko rozchylone i wygładzone, a powierzchnia pod nimi niezbyt równa. W dolnych częściach wylewów niekiedy widać ślady wyrównywania ścianek za pomocą miękkiego lub twardego wiechcia, palców lub płaskiego narzędzia. Na pojedynczych ułamkach zachowała się gliniana obrzutka i w niej występuje grubsza domieszka schudzająca. Ta grupa wylewów charakteryzuje się niezwykle urozmaiconym zabarwieniem ścianek na powierzchniach dominują odcienie brązu (m.in. jasnego), barwa szara i szaropopielata oraz brązowobrunatna. Liczebnie zbliżone do wyżej omówionych są ułamki wylewów o powierzchniach szorstkich oraz wewnątrz gładkich. Są zróżnicowane technologicznie, pochodzą z naczyń o ściankach średnio grubych oraz grubych, być może z garnków, waz oraz mis. Znikoma jest liczba fragmentów wylewów obustronnie szorstkich (głównie średniościenne) oraz gładko-szorstkich. Trudno określić, z jakich form naczyń one pochodzą. Brzuśce naczyń (ok. 41% zbioru) to najczęściej fragmenty o powierzchniach schropowaconych (67%), wygładzonych wewnątrz oraz o powierzchniach obustronnie wygładzonych. Wśród pierwszych dominują ułamki średniościenne, mniej liczne są grubościenne, a rzadkie cienkościenne. Jak się wydaje, mogą one pochodzić z różnych partii brzuścowych, a jak można dostrzec w wypadku większości naczyń (np. garnków, waz i czerpaków), grubości ścianek są największe w częściach przydennych. W omawianej grupie ceramiki przypuszczalnie dominują fragmenty garnków i waz. Były to zapewne formy średnich wymiarów oraz duże, często górą wygładzane, dołem zaś chropowacone. Typowa jest dla nich domieszka średnio- lub gruboziarnista, nierzadko występuje również tłuczeń mineralny i ceramiczny, a niekiedy zwiększona ilość miki. Wśród ułamków brzuśców o powierzchniach obustronnie wygładzonych dominują średniościenne (ok. 90%). Przypuszczalnie pochodzą one z niewielkich waz, czerpaków i mis. Wskazują na to: staranność opracowania powierzchni, wypał w atmosferze redukcyjnej (barwa szara, szaroczarna) oraz obecność pojedynczych motywów zdobniczych, typowych dla tych form naczyń (np. koliste dołki, różne układy żłobków). Najczęściej w glinie występuje frakcja drobnoziarnista oraz, mniej licznie, średnioziarnista. Pojedyncze ułamki brzuśców, zwłaszcza zabarwione na różne odcienie brązu, mogą pochodzić z niedużych garnków, waz lub mis. Pozostałe ułamki brzuśców mają powierzchnie szorstko-gładkie lub obustronnie szorstkie. Tutaj zdecydowanie dominują ułamki średniościenne, mniej liczne są grubościenne, a do rzadkich należą pochodzące z form cienkościennych. W obu grupach przypuszczalnie najliczniejsze należały do garnków oraz, być może, do większych waz oraz mis. Cechy technologiczne tych fragmentów są silnie zróżnicowane i odpowiadają opisanym grupom naczyniowym. Tylko nieliczne mogą pochodzić z w. naczyń stołowych, np. z małych waz i mis lub z czerpaków. Części przydenne naczyń (ok. 20% zbioru) prawdopodobnie pochodzą głównie z garnków. Nie pozwalają na określenie średnic den, ale wiele wskazuje, że pochodzą z naczyń zasobowych. Dna przypuszczalnie były płaskie, niekiedy lekko wyodrębnione, sporadycznie ukształtowane w rodzaj niskiej stopki. Najliczniejsze ułamki części przydennych pochodzą z naczyń średnio- i grubościennych, których powierzchnie są obustronnie wygładzone. Te cechy, podobnie jak technologia wykonania, wskazują, że mogły się łączyć ze staranniej wykonanymi garnkami, wazami oraz misami. Równie liczne ułamki partii przydennych mają powierzchnie schropowacone i od wewnątrz 145

IRENA LASAK wygładzone. Pod względem technologicznym są podobne do wcześniej opisanych, przy czym pochodzą zapewne głównie z garnków. Niewielki jest odsetek fragmentów przydennych o powierzchniach obustronnie szorstkich, szorstko-gładkich oraz gładko-szorstkich. We wszystkich wypadkach brak ułamków z naczyń cienkościennych. Technologicznie jest to materiał silnie zróżnicowany w niemal wszystkich badanych elementach (barwa obu powierzchni, rodzaj i stopień nasycenia domieszki schudzającej glinę, wypał). W wypadku każdego fragmentu trudno określić formę, z jakiej pochodzi. Części wylewowo-brzuścowe naczyń (ok. 8% zbioru) to również drobne ułamki i tylko w odniesieniu do pojedynczych egzemplarzy można sugerować ich związek z określoną formą naczynia. Brak także fragmentów pozwalających na określenie średnic wylewów naczyń. Najliczniejsze w tym zbiorze są ułamki o powierzchniach obustronnie gładkich, najczęściej cienko- oraz średniościenne. Ich cechy technologiczne są porównywalne z niektórymi typami waz, mis oraz czerpaków. Znacznie mniejszy odsetek stanowią fragmenty o powierzchniach chropowaconych na stronie zewnętrznej i wygładzonych wewnątrz (dominują średniościenne, zapewne pochodzące z garnków) oraz o powierzchniach szorstkich i wewnątrz wygładzonych (głównie średniościenne). Wyjątkowo spotykamy również ułamki obustronnie szorstkie (głównie średniościenne) oraz gładko-szorstkie (cienko- i średniościenne). Wachlarz form naczyń, z jakimi można je łączyć, jest szeroki. Części szyjkowo-brzuścowe (ok. 8% zbioru) pochodzą z naczyń o powierzchniach obustronnie wygładzonych, a przy tym średniościennych. Mniej liczne, pochodzące zapewne z czerpaków lub niewielkich waz (małe wymiary), są cienkościenne, a ich cechy technologiczne odpowiadają wymienionym grupom naczyń. W grupie fragmentów o powierzchniach schropowaconych na zewnątrz i wygładzonych od wewnątrz większość pochodziła z garnków (ścianki średniej grubości i grube). Ponadto natrafiono na nieliczne ułamki szyjkowo-brzuścowe o powierzchniach szorstko-gładkich oraz obustronnie szorstkich. Mogą one pochodzić z niemal wszystkich form obecnych w obiektach kultury łużyckiej. Część z nich to okazy cienkościenne, ale większość należała do naczyń średniościennych. W masowym materiale ceramicznym znaleziono również fragmenty uch oraz plastyczne listwy (ok. 1% zbioru). Kilkanaście odkrytych fragmentów uch pochodzi z małych naczyń przypuszczalnie z waz lub czerpaków. Na pewno kilka z nich należało do bliżej nieokreślonych form miniaturowych (obiekt 133, jedno z 3 z obiektu 202, obiekt 288). W jednym przypadku ucho jest profilowane i czernione (obiekt 282), inne zostało ozdobione (?) żłobkiem pod dolnym przyczepem (drugie z obiektu 202), a kolejne ma w domieszce do gliny grube ziarna tłucznia mineralnego oraz ponadprzeciętną zawartość miki. Trzeci z pochodzących z obiektu 202 ułamków jest wtórnie przepalony. Fragmenty listew plastycznych prawdopodobnie pochodzą z garnków (np. obiekt 385). Tego rodzaju części zdobnicze naczyń liczniej odkryto w warstwie kulturowej i sugerują one, że listwy były m.in. nalepiane, i to czasem niezbyt starannie. Rozdrobnione ułamki talerzy krążkowych (ok. 13% zbioru) są liczne, bardzo drobne, pochodzą głównie z części środkowych talerzy krążkowych oraz, rzadziej, z brzegów. W tych przypadkach trudno ustalić, z iloma egzemplarzami można je łączyć. Mniej więcej równorzędny udział mają tu ułamki pochodzące z form obustronnie wygładzonych oraz szorstko-gładkich. Wśród pierwszych zdecydowanie przeważają grubościenne, rzadsze są średniościenne, a pojedyncze cienkościenne (3 fragmenty brzegowe). Formy szorstko-gładkie są głównie grubościenne, choć nie brak tu fragmentów cienkościennych (brzegowych, ścienionych). Brzegi talerzy są zazwyczaj zaokrąglone, niekiedy poprzecznie ścięte i zaokrąglone, a wyjątkowo ścięte i ostrokrawędziste. Na nielicznych ułamkach zachowały się ślady dołków paznokciowych lub palcowych. Technologia wykonania omawianych talerzy nie różni się od opisanej przy talerzach krążkowych. Zdecydowanie mniej liczne są fragmenty talerzy o powierzchniach obustronnie szorstkich (dominują grubościenne) oraz z jedną powierzchnią schropowaconą i drugą wygładzoną (głównie grubościenne). Listę tę uzupełniają pojedyncze fragmenty gładko-szorstkie, wszystkie grubościenne. Cechy technologiczne tej grupy ułamków są podobne do opisanych przy tej grupie wyrobów. Ułamki naczyń z w. ornamentem tekstylnym w materiale masowym to zdecydowanie 146

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ najliczniejsze ułamki brzuśców; wyjątkowo pochodzą z partii przydennych naczyń o formie nieokreślonej (garnków?). Przy opisywaniu ceramiki wyodrębniono tę grupę znalezisk z uwagi na jej specyficzne cechy oraz fakt, że nie są one typowe dla materiałów kultury łużyckiej z końca epoki brązu. Co należy podkreślić, tego rodzaju ceramika na badanym stanowisku wystąpiła niemal wyłącznie w obiektach kultury łużyckiej oraz jedynie pojedynczo w obiektach kultury przeworskiej. Ponadto ceramikę o omawianych cechach znaleziono w warstwie kulturowej, głównie w obrębie przestrzeni zajętej przez osadę łużycką. Sądzę jednak, że nie można całkowicie wykluczyć innej możliwości datowania tej ceramiki i byłaby to starsza domieszka (wcześniejsze okresy epoki brązu). Wprawdzie różne odciski występujące na małych ułamkach naczyń, zdefiniowane jako ornament tekstylny oraz ornament pseudotekstylny, mogą być efektem wyrównywania powierzchni za pomocą miękkiego lub twardego wiechcia (ryc. 16:8 9; 18:1 2, 4, 7), to jednak część z nich przypuszczalnie wykonywana była świadomie w celu dekoracji (ryc. 16:3, 6). Być może był to zarazem zabieg praktyczny, służący łatwiejszemu utrzymaniu naczynia w rękach. Trudno tu mówić o jednym rodzaju zachowanych śladów są one luźno (ryc. 16:2, 7) lub gęsto rozlokowane, płytsze (ryc. 18:6 7) lub głębsze (ryc. 18:1 2) oraz mniej lub bardziej regularnie rozmieszczone. Pojedyncze odciski negatywowe mają rozmaite kształty, np. linijne, nawiązujące do splecionego cienkiego sznurka (ryc. 16:6 7; 18:3, 6) oraz podobne do odcisku plecionki (ryc. 16:3; 18:5). Większość opisywanych fragmentów ma powierzchnie wygładzone, mniej liczne są szorstkie lub lekko schropowacone. Są one zazwyczaj zabarwione na różne odcienie brązu, rzadziej mają barwę szarobrązową lub szarą. Ich grubości pozwalają je łączyć z okazami cienko- i średniościennymi. Zwykle w masie ceramicznej występuje domieszka drobnoziarnista przemieszana z większą ilością miki, rzadziej średnioziarnista. W literaturze przedmiotu niejednokrotnie zwracano uwagę na obecność w zespołach z epoki brązu naczyń zdobionych w. ornamentem tekstylnym (Lasak 2001, s. 72 73, tam dalsza literatura). Przypisywano je niegdyś w. strefie przemieszania kulturowego w starszym okresie epoki brązu w. typowi Pudliszki lub typowi Bruszczewo (Gardawski 1961, s. 138; Gediga 1978, s. 159) mogiłowej kulturze przedłużyckiej (Gedl 1975, s. 62 i n.), czy wreszcie różnym jednostkom kulturowym z wczesnej epoki brązu (Machnik 1978, s. 62; Kłosińska 1997, s. 45 49). Tego rodzaju sposób zdobienia odnotowano również na naczyniach kultury unietyckiej (późnej fazy), w. grupy nowocerekwiańskiej kultury unietyckiej, oraz kultury mierzanowickiej (Blajer 1985, s. 71). W ostatniej z wymienionych kultur w. ornament tekstylny występował głównie w późnych grupach (np. w samborzeckiej i giebułtowskiej), a świadczą o tym m.in. wyniki badań w Iwanowicach, na stanowisku Babia Góra (Kadrow 1991, s. 49, 65, 71). Tak zwane odciski tekstylne występowały również na naczyniach kultury wczesnołużyckiej (Gedl 1975, s. 62), ale nie są one dokładniej opisane. Zwracano uwagę na trudności w klasyfikacji takich odcisków na ceramice i zastanawiano się, czy należały one do dziedziny technologii, czy ornamentyki (Czebreszuk i in. 2004, s. 148). Nie wiadomo także, czy w intencji wytwórców motyw odcisku był ostatecznym i jedynie estetycznym akcentem opracowania powierzchni naczynia. Niewątpliwie jednak podnosił on komfort użytkowania dużych naczyń (Kłosińska 1997, s. 40). Wiele istotnych w tym zakresie spostrzeżeń wniosła E. Kłosińska (1997, s. 46, ryc. 9), która tego rodzaju ceramikę łączyła z wieloma ugrupowaniami kulturowymi, a szczególnie podkreśliła brak takiego ornamentu na naczyniach kultury mogiłowej. Należy również dodać, że praktycznie nie jest nam w ogóle znany zestaw form naczyń w. kultury przedłużyckiej traktowanej jako jeden z odłamów kultury mogiłowej (Suryś 1984, s. 1). Najczęściej w. odciski tekstylne traktuje się jako konsekwencję określonego zabiegu chropowacenia naczyń o różnej morfologii, a także krańcowo różnym przeznaczeniu (Kłosińska 1997, s. 19). Na podstawie takich śladów zachowanych na ceramice kultury trzcinieckiej E. Kłosińska pogrupowała je w ramach odcisku wykonanego za pomocą trzech technik zdobniczych: przez odcisk tkaniny, odcisk plecionki o luźnym splocie z włókna lub traw oraz odcisk niesplecionej miotełki wiechcia (Kłosińska 1997, s. 21). Odciski tekstylne pojawiały się m.in. na ceramice z osady w Bruszczewie i znane są różne ich rodzaje (Czebreszuk i in. 2004, s. 148). Taka ce- 147

IRENA LASAK ramika wystąpiła także w warstwie kulturowej stanowiska, kalibrowanej stratygraficznie oznaczeniami C14 na ok. 1800 1650 przed Chr. Jak podkreślali autorzy opracowania, tego rodzaju ułamki były nowością we wczesnej epoce brązu. Ceramika tekstylna ze starszych badań osady bruszczewskiej była szerzej analizowana w pracy magisterskiej P. Silskiej (2001). Poza terenem Polski naczynia z ornamentem tekstylnym występowały we wczesnobrązowych kulturach Hatvan oraz Otomani (Węgry, Słowacja). Dla pierwszej z nich charakterystyczna jest ceramika grubościenna, a jak akcentował A. Točik (1986, s. 468), geneza takiego ornamentu w kulturze Hatvan jest problemem otwartym, gdyż nie było go w rozwijającej się wcześniej na tym terenie w. grupie Hurbanovo. Ponadto takie zdobnictwo cechuje naczynia z w. horyzontu hatvańsko-unietyckiego na terenie południowo-zachodniej Słowacji (Kłosińska 1997, s. 46 49). Na obecność ceramiki tekstylnej na terenie Rumunii u schyłku wczesnej i w środkowej epoce brązu uwagę zwracał J. Kopacz (2001, s. 18, 22, 29). Choć końcowa faza wczesnej epoki brązu jest tam słabo rozpoznana, to jednak w tym okresie występowały m.in. zespoły z naczyniami obmazywanymi miotełką (Besenstrich) oraz w. ceramika tekstylna. Materiały te są charakterystyczne dla początkowych faz kultur, których główny rozwój przypadał na środkowy okres epoki brązu. Przypuszczalnie w późnym odcinku wczesnej epoki brązu obszary Transylwanii były od zachodu penetrowane przez społeczności wytwarzające naczynia o powierzchni chropowaconej miotełką oraz odciskami tkanin (wczesne fazy kultury otomańskiej i kultura Wietenberg). Taka ceramika jest również charakterystyczna dla Niziny Wołoskiej. Nie ulega wątpliwości, że bogaty zbiór ceramiki z wyżej opisywanymi odciskami z osady we Wrocławiu-Widawie wymaga szczegółowych badań, zwłaszcza w zakresie technologicznym. Interesujący wydaje się przede wszystkim sposób ich wykonywania. Próby eksperymentalne pod tym kątem prowadzone były dla garncarstwa wschodniej Europy (Bobrowskij 1978, s. 190 i n., ryc. 77, 81). Jak się okazuje, ślady powstałe np. przez odciski skór zwierzęcych na powierzchniach naczyń wyraźnie nawiązują do obecnych na niektórych ułamkach ceramiki z osady widawskiej. Naczynia oraz ich fragmenty ze śladami czernienia oraz, być może, grafitowania pochodzą z 82 obiektów kultury łużyckiej w liczbie 184 egzemplarzy. Dla większości z nich udało się określić formę, a mniej liczne to niewielkie ułamki brzuśców z małych naczyń. W 44 obiektach odkryto po jednym naczyniu czernionym lub noszącym ślady grafitowania. Są wśród nich czerpaki, wazy oraz mniej liczne misy. W 19 obiektach znaleziono po 2 takie naczynia. Były one tego samego rodzaju (czerpaki w obiektach 99 i 806, wazy w obiektach 35 i 949) lub reprezentowały różne formy (czerpak i waza w obiektach 49, 268, 436, 496, 958; czerpak i misa w obiekcie 345; waza i misa w obiektach 262 i 724). W pozostałych wypadkach wazie (obiekty 324, 716, 826) lub czerpakowi (obiekt 824) towarzyszyły fragmenty pochodzące z form nieokreślonych, w innych zaś wyłącznie ułamki z naczyń o małych rozmiarach (obiekty 282, 714, 798). W jedynie 3 obiektach odkryto po 3 naczynia czernione. Są to: 3 czerpaki (obiekt 34), misa i 2 wazy (obiekt 129) oraz czerpak i 2 wazy (obiekt 394). W 6 obiektach natrafiono na 4 naczynia. Odnotowano różne kombinacje form: 2 czerpaki z wazą i naczyniem miniaturowym (obiekt 111), 2 czerpaki z wazą i misą (obiekt 149), 3 czerpaki zapewne z wazą (obiekt 249), oraz waza z 3 naczyniami o formie nieokreślonej (obiekty 285, 759, 1040). W badanej osadzie, co raczej wydaje się ewenementem, nierzadkie były przypadki występowania w obiektach większej ilości naczyń o powierzchniach czernionych oraz, przypuszczalnie, grafitowanych. Po 5 takich naczyń odkryto w obiektach 202 (2 czerpaki, 2 wazy i naczynie o formie nieokreślonej) oraz 365 (3 wazy, misa i naczynie nieokreślone), 6 naczyń w obiekcie 581 (czerpak, 2 wazy, 3 naczynia nieokreślone), 7 naczyń w obiekcie 744 (4 wazy, 3 naczynia nieokreślone), 8 naczyń w obiekcie 133 (2 czerpaki, 5 waz, naczynie nieokreślone), 11 naczyń w obiektach 45 (4 czerpaki, 4 wazy, misa, 2 naczynia o formie nieokreślonej) oraz 214 (4 czerpaki, 4 wazy, misa, 2 naczynia o formie nieokreślonej), aż 14 naczyń natomiast w obiekcie 727 studni (2 czerpaki, 10 waz i 2 misy). Ślady czernienia i/lub grafitowania naczyń są: tylko powierzchniowe, obustronne lub występują jedynie przy wylewach na stronie zewnętrznej oraz dodatkowo pokrywają całe wnętrza naczyń. Miejsce występowania tego rodzaju 148

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ śladów nie jest związane z określoną formą naczynia. Powierzchnie naczyń z domniemanymi śladami grafitowania są błyszczące i mają czarne zabarwienie. W przełamach ich ścianek widoczna jest cienka warstewka, różniąca się od pozostałej części skorupy, z reguły pozbawiona widocznej domieszki schudzającej. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można uznać, że grafitowane były czerpaki z obiektów 268, 394 i 824, wazy z obiektów 268, 365, 546, 581 2 sztuki, 724, 727, 826, 877 i 941 oraz naczynia o formie nieokreślonej z obiektów 581 i 824. W pozostałych wypadkach ślady tego rodzaju zabiegu technologicznego są mniej pewne. 2. MATERIAŁ RUCHOMY W OBIEKTACH ZAWIERAJĄCYCH CERAMIKĘ KULTURY ŁUŻYCKIEJ I KULTURY PRZEWORSKIEJ W przypadku 56 obiektów nie udało się rozstrzygnąć, czy łączyły się one z osadą łużycką, czy też przeworską. Wydobyto z nich 321 ułamków ceramiki (tab. 3), w tym pochodzące z form naczyniowych (295 sztuk) oraz z talerzy krążkowych (26 sztuk). W analizowanym zbiorze najliczniejsze pochodzą z naczyń o formach bliżej nieokreślonych (53%), następnie z garnków (25%), talerzy krążkowych (8%), mis (6%) oraz z waz i czerpaków (po 4%). Nie można wykluczyć, że odkryty w obiekcie 311 fragment glinianej dyszy odlewniczej (ryc. 21:7) łączy się z kulturą łużycką. Jest to ułamek wtórnie przepalony, kształtu w przybliżeniu stożkowatego, z podłużnym otworem, o nierównych i szorstkich ściankach. Wymiary zachowanego fragmentu to długość ok. 8 cm i grubość ok. 0,8 1 cm. Na ułamki 80 garnków natrafiono w 11 obiektach. Zazwyczaj występowały pojedynczo lub w liczbie 2, 3 sztuk; wyjątkowo pochodzą one z 7 (obiekt 544) lub nawet kilkudziesięciu różnych egzemplarzy (obiekt 302). Są to głównie formy beczułkowate (typ 1) oraz, mniej liczne, o esowatym profilu (typ 3). Garnki z obiektów 117 oraz 302 (1 sztuka) zdobione są odcinkowymi listwami plastycznymi z dołkami palcowymi, a inny, z obiektu 302, listwą gładką. Ten ostatni był duży, na co wskazują zachowane fragmenty, i pełnił zapewne funkcję zasobową. Na naczyniu z obiektu 307 zachowało się jedno ucho, umocowane na barku brzuśca. Fragment garnka z obiektu 522 ma w przydennej części brzuśca 5 niewielkich otworów i naczynie to przypuszczalnie pełniło funkcję cedzidła. Ponadto jedno z naczyń z obiektu 544 nosi ślady wtórnego przepalenia, garnek z obiektu 307 ma zwielokrotnioną zawartość tłucznia mineralnego w domieszce schudzającej, a w garnkach z obiektów 302 (1 sztuka) oraz 311 grubsza domieszka występuje także w obrzutce. Jedynie dla 3 garnków z obiektów 302, 307 i 544 udało się określić średnice wylewów i wynoszą one odpowiednio 40, ponad 16 oraz ok. 23 cm. W 5 obiektach odkryto fragmenty 12 waz. Wśród nich 3 naczynia (obiekty 228 2 sztuki, 252) mają formę dwustożkową (typ 1), a jedno (obiekt 305) profilowaną (typ 3). To ostatnie naczynie ma szyjkę oddzieloną od brzuśca dookolnym rowkiem, na brzuścu jednej wazy z obiektu 521 występują pasma skośnych żłobków (ślady wygładzania?), a druga jest miniaturowa. Niewykluczone, że obustronnie czerniony ułamek ceramiki wydobyty z obiektu 951 pochodził z wazy. W ani jednym przypadku nie udało się ustalić parametrów metrycznych naczyń i tylko jedno można ogólnie określić jako miniaturowe. Wśród 13 czerpaków pozyskanych z 7 obiektów występują głównie formy półkuliste (typ 1). Naczynie z obiektu 522 jest formą miniaturową (średnica otworu ok. 5 cm), jedno z dwóch z obiektu 719 nosi ślady wtórnego przepalenia, a jeden z dwóch czerpaków z obiektu 807 jest obustronnie czerniony. Fragmentaryczność zachowanych ułamków nie pozwala na określenie wymiarów czerpaków. Ustalono tylko, że wysokość jednego czerpaka z obiektu 719 wynosi ok. 6,5 cm. W obiektach znajdowano po 1 2 sztuki czerpaków, wyjątkowo w obiekcie 336 znajdowały się 4 egzemplarze. Ogółem 18 fragmentów mis znaleziono w 4 obiektach. Są wśród nich ułamki z formy półkulistej (typ 1; obiekt 680) oraz profilowanej (typ 3; obiekt 227), pozostałych natomiast nie można przypisać określonej formie. Profilowana misa z obiektu 227 ma wysoką nóżkę, uformowaną w rodzaj niskiej stopki, silnie pogrubiony i skośnie ścięty brzeg, na którym znajdują się plastyczne, językowate występy. Jest ona całkowicie zachowana (wysokość 8,5 cm, średnica otworu 24 cm, średnica dna 7,5 cm) i odznacza 149

IRENA LASAK się znakomitą jakością technologiczną. Podobne naczynia znane są z grobu 2b z Karca (Lasak 2001, ryc. 62:9) oraz 113 z Przyborowa (Marcinkian 1972, tabl. LVI:20), z obiektów z V okresu epoki brązu. Jedynie misa z obiektu 680 jest wewnątrz czerniona (grafitowana?). Na 26 ułamków talerzy krążkowych natrafiono w 14 obiektach i są to ułamki brzegowe (obiekty 114, 228 2 sztuki, 273 sztuki, 300, 628, 680, 745), brzegowe i środkowe (obiekty 302, 311 łącznie 4 sztuki) lub wyłącznie pochodzące z partii brzegowych. Gdy jest tych ułamków więcej, trudno określić liczbę egzemplarzy w danym obiekcie. Brzegi talerzy są lekko uniesione, na kilku zachowały się przewiercone otworki oraz odciski paznokciowe lub palcowe. Część fragmentów omawianych wyrobów jest wtórnie przepalona, inne wyróżniają się liczniejszą domieszką schudzającą w postaci tłucznia mineralnego, tłucznia ceramicznego (obiekt 628) oraz miki (obiekt 544). Jeden z talerzy z obiektu 311 ma średnicę ok. 28 30 cm. Wśród 172 ułamków nieokreślonych form naczyń (53% zbioru, tab. 3) wyróżnić można przede wszystkim brzuśce. Są one zróżnicowane w zakresie opracowania powierzchni i przypuszczalnie niektóre pochodzą z jednego naczynia. Ścianki naczyń są wygładzone, schropowacone lub szorstkie, od strony wewnętrznej najczęściej wygładzone. W masie schudzającej glinę dominują frakcje drobno- oraz średnioziarniste, a wyjątkowo pojawia się domieszka gruboziarnista. Mniej liczne są ułamki wylewów naczyń, również pochodzące z nieokreślonej liczby form. Zdecydowanie najwięcej jest obustronnie wygładzonych, a tylko pojedyncze są na powierzchniach schropowacone i od wewnątrz wygładzone. Mniej więcej równorzędny jest udział skorup cienko- i średniościennych, pojedyncze są grubościenne. W omawianym materiale niewielki odsetek ceramiki pochodzi z odcinków przydennych (o powierzchniach opracowanych w różnoraki sposób) oraz wylewowo-brzuścowych. Ponadto w 2 obiektach (194, 307) wystąpiły fragmenty uch. Wśród opisanych wyżej ułamków brzuścowych (2 fragmenty z obiektów 114, 719) oraz przydennych (1 fragment z obiektu 243) znajdują się zdobione w. ornamentem tekstylnym. Na kilkunastu rozdrobnionych fragmentach naczyń (części wylewowe, szyjkowo- -brzuścowe i wylewowo-brzuścowe) widoczne są ślady czernienia. Są one powierzchniowe (obiekty 174, 521, 629, 662) lub obustronne (obiekty 628, 642); w pojedynczym przypadku zastosowano prawdopodobnie również grafitowanie (obiekt 521). 3. MATERIAŁ RUCHOMY W OBIEKTACH O RÓŻNEJ CHRONOLOGII W 58 obiektach zaliczanych do kultury przeworskiej oraz w obiekcie 804 z wczesnego średniowiecza) znaleziono 159 ułamków naczyń i talerzy krążkowych, które związane są z kulturą łużycką (tab. 4, 7). Większość omawianego materiału pochodzi z bliżej nieokreślonych form naczyń (60%), nieliczne z garnków (3,8%), waz (3,8%), czerpaków (2,5%) oraz mis (1,9%), a pozostałe to fragmenty talerzy krążkowych (28%). W przypadku form naczyniowych nie udało się określić typu, jaki ewentualnie mogą reprezentować. Brak tu również fragmentów na tyle dużych, aby określić wymiary naczyń. W zaledwie 6 obiektach wystąpiły ułamki garnków, w 5 waz, w 2 czerpaków oraz w 3 mis. Tylko pojedyncze fragmenty są zdobione. Na brzuścu naczynia z obiektu 113 zachował się guzek z pionowym otworkiem. Najpewniej ułamek ten pochodzi z garnka, gdyż w domieszce zawiera grube ziarna mineralnego tłucznia i ma schropowaconą powierzchnię. Jeden z garnków z obiektu 355 ornamentowany jest odcinkową listwą, gładką i w przekroju daszkowatą. Fragment tego naczynia wyróżnia się dużą zawartością miki w masie ceramicznej, w tym także w obrzutce. Ornamentowany jest także brzeg misy z obiektu 309, soczewkowatymi, skośnymi nacięciami. Liczniej reprezentowane są fragmenty talerzy krążkowych (25 obiektów), najczęściej pochodzące z 1 3 egzemplarzy, wyjątkowo ich liczba sięgała 4 sztuk (obiekt 599). Kilka talerzy jest lekko wygiętych w kierunku strony zdobionej (obiekty 144, 308, 309) lub niezdobionej (obiekt 362). Na większości zachowały się ślady zdobnictwa przy użyciu odcisków dołków paznok- 150

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ ciowych, a tylko na jednym palcowych (obiekt 144). Pojedyncze fragmenty mają poprzecznie wywiercone otworki (obiekty 14, 308), a kilka jest wtórnie przepalonych (obiekty 352, 362, 599, 784, 1063). W dwóch ułamkach talerzy odnotowano zwiększoną domieszkę tłucznia mineralnego (obiekty 362, 599), w kilku innych natomiast tłucznia ceramicznego (obiekty 547, 702, 784). Wśród ułamków naczyniowych pochodzących z form nieokreślonych najliczniejsze są brzuśce, pojedyncze zaś pochodzą z wylewów, odcinków szyjkowo-brzuścowych, wylewowo- -brzuścowych oraz z partii przydennych. Dominują tu fragmenty obustronnie wygładzone, cienko- oraz średniościenne, przypuszczalnie pochodzące z w. naczyń stołowych. W obiekcie 14 odkryto 6 ułamków brzuśców zdobionych w. ornamentem tekstylnym i przypuszczalnie łączą się z jednym naczyniem (garnkiem?). Nie jest wykluczone, że w omawianej grupie obiektów materiał kultury łużyckiej jest liczniejszy. Problemy z ostrym rozróżnieniem ceramiki kultury łużyckiej i kultury przeworskiej na osadach odnieść także można do wielu innych stanowisk na terenie Polski (np. Przybyła, Blajer 2008, s. 56, 58). 4. MATERIAŁ RUCHOMY Z WARSTWY KULTUROWEJ W niezwykle bogatym zbiorze ceramiki kultury łużyckiej pochodzącej z warstwy kulturowej (ogółem 12 625 fragmentów) najczęściej występowały fragmenty silnie rozdrobnione, wymyte oraz kruszące się. Szczegółowej analizie poddano 1545 ułamków ceramicznych (ok. 12% całego zbioru), spośród których najczytelniejsze cechy diagnostyczne wykazują talerze krążkowe (900 fragmentów). Pod względem liczebności kolejne miejsca zajmują garnki (390 fragmentów), czerpaki (109 fragmentów), misy (82 fragmenty) oraz wazy (64 fragmenty). Nie udało się określić typu większości form naczyniowych. Podkreślić należy, że liczne ułamki brzuśców, przypuszczalnie garnków (668 sztuk), noszą na powierzchniach ślady w. odcisków tekstylnych i pseudotekstylnych. W warstwie kulturowej odkryto 17 przedmiotów wykonanych z gliny, które z dużą pewnością można łączyć z kulturą łużycką: 6 krążków, 3 przęśliki, 2 domniemane kółka modeli wózków, 1 fragment miniaturowego talerza krążkowego, 2 ułamki pokrywek puszek, 2 fragmenty grzechotek oraz 1 detal bliżej nieokreślonego przedmiotu. Dochodzi do tego 6 kamiennych gładzików oraz 3 wyroby wykonane z brązu sztylet, grocik strzały i szpila. Bogaty zbiór stanowią artefakty krzemienne, spośród których 60 można łączyć z późną epoką brązu i wczesną epoką żelaza, 71 ogólnie datowano na epokę brązu (technika łuszczniowa), a w przypadku 16 fragmentów nie określono bliżej ich chronologii. Wśród analizowanych 1545 ułamków ceramiki jedynie 645 (42%) wiąże się z formami naczyniowymi. Najczęściej są to ułamki garnków (390 fragmentów), wśród których najliczniejsze pochodzą z brzuśców, mniej liczne z odcinków wylewowo-brzuścowych oraz szyjkowo-brzuścowych, a pojedyncze z partii przydennych. Zapewne większość garnków to trudne do rozróżnienia formy beczułkowate i jajowate (typy 1 i 2), niekiedy zachowane w większych fragmentach (nr inw. M/128/07, M/137/07, M/2099/07 2 naczynia). Wszystkie naczynia pod wylewami są zdobione listwami plastycznymi gładkimi, z dołkami palcowymi oraz pokrytymi guzami. Taki rodzaj ornamentu występuje na wielu brzuścach oraz na ułamkach szyjkowo-brzuścowych. Powierzchnie garnków są obustronnie gładkie, gładko-szorstkie, obustronnie szorstkie oraz szorstko-gładkie. Najczęściej jednak na stronie górnej występuje chropowacenie, w tym wykonane przy użyciu ostrego wiechcia (nr inw. M/1148/07). Na licznych ułamkach brzuśców zachowały się ślady w. ornamentu tekstylnego i pseudotekstylnego (668 fragmentów). Zazwyczaj ich powierzchnie są wygładzone (nr inw. M/126/07), ale też niekiedy szorstkie (nr inw. M/106/07), obustronnie szorstkie (nr inw. M/71/07) lub schropowacone, ze śladami obrzutki i odcisków organicznych (nr inw. M/51/07). Na podstawie zachowanych fragmentów garnków można jedynie stwierdzić, że pochodzą z naczyń o różnych wymiarach, w tym z naczyń zasobowych (liczne) o wysokościach ponad 40 cm (nr inw. M/85/07). Brzuśce wielu naczyń są ozdobione plastycznymi listwami z dołkami palcowymi. Znaleziono również 151

IRENA LASAK gładkie listwy odcinkowe, zwieńczone guzami po obu ich końcach. Zapewne z garnków pochodzą oderwane listwy, a ich ślady są obecne na kilku ułamkach brzuśców. Niektóre ułamki garnków są ozdobione guzami bądź rzędami kolistych dołków lub odcisków paznokciowych i mają zachowane fragmenty przyczepów uch. Duże fragmenty dwóch garnków (średnice otworów 24 i 26 cm) zdobionych plastycznymi listwami odkryto w obrębie ara D24 (ćwiartka B), na przestrzeni sąsiadującej ze zgrupowaniem obiektów kultury łużyckiej. Natrafiono tu również na ułamek szyjkowo-brzuścowy dużej wazy (średnica otworu 20 21 cm) oraz fragment talerza krążkowego (nr inw. M/2055/07). Jak się wydaje, znaleziska te pochodzą ze zniszczonych części stropowych obiektów. Z dużym prawdopodobieństwem 109 fragmentów ceramiki można powiązać z czerpakami. Nie można jednak wykluczyć, że część tak sklasyfikowanych ułamków należała do małych, półkulistych mis (nr inw. M/1/07, M/96/07, M/118/07). Oprócz zapewne dominujących form półkulistych (typ 1), niektóre czerpaki mogły reprezentować formy stożkowate (typ 2), na co wskazują zachowane ich górne części. Wśród czerpaków obecne są również formy głębokie, nawiązujące do kubków (nr inw. M/102/07). Na niektórych fragmentach brzuśców zachowały się ślady przyczepów taśmowatych uch. Mniej liczne ułamki pochodzą z dolnych części czerpaków, z dnami lekko wypukłymi od wewnątrz (nr inw. M/1997/07) oraz wklęsło-wypukłymi (nr inw. M/121/07). Z warstwy kulturowej pochodzi również kilka niemal w całości zachowanych czerpaków (ryc. 13:7, 9; 14:1). Powierzchnie omawianych naczyń są z reguły silnie wygładzone, nierzadko obustronnie czernione (nr inw. M/17/07, M/102/07, M/114/07). Na pojedynczych fragmentach zachowały się ślady ornamentu, np. w postaci krzyżujących się żłobków (nr inw. M/102/07) oraz małych, kolistych dołków wykonanych przypuszczalnie za pomocą stempla (nr inw. M/61/07). Są także fragmenty zdobione pod dolnym przyczepem ucha kolistymi dołkami oraz dookolnym żłobkiem nad dnem. W niewielu wypadkach można było określić średnice otworów czerpaków; wynosiły średnio ok. 10 12 cm. Wśród wyróżnionych 82 fragmentów mis większość pochodzi z części wylewowych, należących prawdopodobnie do form półkulistych (typ 1), kilkanaście zapewne z naczyń stożkowatych (typ 2) oraz kilka z lejowatych (typ 4). Brzegi naczyń są przeważnie nachylone do wewnątrz i lekko ścięte (nr inw. M/98/07), zdobione plastycznymi występami (nr inw. M/48/07) oraz skośnymi nacięciami (nr inw. M/202/07, M/1185/07). Kilka ułamków mis ma brzegi szerokie, uformowane w rodzaj kołnierza. Do rzadkości należą misy zdobione na powierzchniach, np. nieregularnym układem gęsto rozlokowanych dołków palcowych (nr inw. M/87/07 średnica otworu 27 cm). Ścianki naczyń najczęściej są wygładzone, rzadziej szorstko-gładkie lub obustronnie szorstkie. Jedynie 64 fragmenty można powiązać z wazami, z naczyniami o małych (nr inw. M/8/07, M/42/07, M/2492/07), jak również dużych wymiarach (nr inw. M/92/07, M/2055/07). Zachowane ułamki brzuśców sugerują, że były one baniaste, silnie wydęte, a niekiedy również miały dwustożkowe, zaokrąglone załomy (nr inw. M/60/07). Wylewy dużych waz są najczęściej lekko rozchylone, a w miejscu przejścia szyjki w brzusiec podkreślone dookolnym żłobkiem. Jedynie na ułamkach pochodzących z małych waz zachowały się ornamenty. Są to: pasma zaplatanych trójkątów połączonych z rzędami dookolnych żłobków, częściowo wypełnionych pionowymi nacięciami (nr inw. M/2492/07), lub gęste, pionowe żłobki (nr inw. M/42/07), niekiedy połączone z małym, kolistym dołkiem (nr inw. M/8/07). Na pojedynczych ułamkach są to również: na przemian skośne żłobki z kolistym dołkiem otoczonym małymi dołkami, tworzącymi motyw rozetki (nr inw. M/85/07), pasmo pionowych szerokich żłobków (nr inw. M/1232/07), czy wreszcie pasmo dookolnych żłobków, pod którymi znajdują się na przemian skośne żłobki (nr inw. M/114/07). Powierzchnie waz są zazwyczaj silnie wygładzone, niekiedy również czernione (nr inw. M/1232/07) oraz, być może, grafitowane (nr inw. M/92/07). Jedyną niemal w całości zrekonstruowaną jest bezucha waza profilowana (typ 3) z szyjką w przybliżeniu cylindryczną i silnie wygładzoną, z brzuścem wydętym w strefie barkowej oraz schropowaconym za pomocą obrzutki (ryc. 11:2). Waza jest zdobiona przy podstawie szyjki dookolnymi żłobkami. Forma naczynia nawiązuje do waz znajdowanych w zespołach kultury łużyckiej z późnej epoki brązu (Kaczmarek 2002, tabl. 18:A5; 20:6; 26:7), sposób schropowacenia 152

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ brzuśca przypomina natomiast raczej technologię powszechnie stosowaną w okresie halsztackim oraz w początkach okresu lateńskiego. Innym nietypowym fragmentem jest ułamek szyjkowo-brzuścowy średniej wielkości wazy (nr inw. M/128/07), technologią nawiązujący do naczyń z wczesnej epoki brązu (m.in. zabarwieniem, sposobem opracowania powierzchni, dużą zawartością miki w masie ceramicznej). W materiale ceramicznym znajdują się liczne ułamki bardzo małych naczyń, które można określić jako miniaturowe. Być może pochodzą one z czerpaków, mis oraz waz. Niezmiernie duża jest liczba ułamków talerzy krążkowych (900 fragmentów), stanowiących w badanym zbiorze ceramicznym aż 58%. Co należy podkreślić, znaczny udział tego rodzaju znalezisk na osadzie widawskiej dotyczy również obiektów kultury łużyckiej oraz, w postaci starszej domieszki, obiektów łączących się z młodszymi fazami osadniczymi. Trudno określić, z ilu całych okazów te fragmenty pochodzą. Liczniejsze są wśród nich ułamki brzegowe, często na wycinku powierzchni zdobione odciskami dołków palcowych, paznokciowych, palcowo-paznokciowych oraz różnymi linijnymi układami żłobków. Na niektórych talerzach w partiach brzegowych wykonano dookolne żłobki, najczęściej otaczające przestrzeń wypełnioną krzyżującymi się liniami rytymi lub żłobkami (motywy rombów, prostokątów lub trójkątów). Na kilkunastu fragmentach obecne są, pojedyncze lub ułożone linijnie, małe koliste dołki, najpewniej wykonane narzędziem w rodzaju stempelka (nr inw. M/113/07, M/1635/07, M/1842/07, M/2020/07, M/2122/07). Ponadto na jednym fragmencie talerza ornament w postaci niewielkich łukowatych wgłębień został wykonany przypuszczalnie końcówką zwierzęcej kości (nr inw. M/118/07). Pod względem cech morfologicznych oraz technologicznych talerze krążkowe są podobne do wyrobów znanych z obiektów kultury łużyckiej. Należy podkreślić, że odnotowano tu również pojedyncze brzegi o profilu dwustożkowym (nr inw. M/9/07, M/118/07, M/1143/07), ułamki noszące ślady wtórnego przepalenia (nr inw. M/118/07, M/2167/07), z przełamami dwu- (nr inw. M/79/07) oraz trójbarwnymi (nr inw. M/1140/07). Tylko w pojedynczych przypadkach udało się określić średnice talerzy, które wynosiły ok. 21 23 cm (nr inw. M/1168/07), 26 cm (nr inw. M/2542/07) oraz 28,5 cm (nr inw. M/1143/07). W warstwie kulturowej odkryto 17 glinianych wyrobów, które przypuszczalnie można łączyć z kulturą łużycką. Najliczniejsze są wśród nich różne krążkowe wyroby (12 sztuk), w tym 1 gładki (ryc. 20:2), 2 zachowane w małych fragmentach (ryc. 20:3, 16) oraz zaopatrzone w jeden (ryc. 20:7 13) lub dwa otwory (ryc. 20:14 15). Ich średnice są zróżnicowane (ok. 3 7 cm), podobnie jak średnice otworków (0,4 1,2 cm) oraz grubości (0,6 1,8 cm). Niektóre są płaskie, inne pośrodku pogrubione lub wręcz w przekrojach profilowane (ryc. 20:12 13, 15). Jeden z krążków jest na jednej stronie zdobiony krzyżującymi się liniami rytymi (ryc. 20:11). Krążki z wieloma otworami zapewne stanowią modele kół wozu (ryc. 20:14 15) i mają związek z symboliką kultową. Inne krążki przypuszczalnie także łączą się z szeroko rozumianą symboliką solarną (Domańska, Lasak 1997, s. 152). Niektóre z omawianych wyrobów mogły pełnić funkcję przęślików (ryc. 20:10 11). Uwagę zwraca fragment płaskiego krążka zdobiony podobnie do talerzy krążkowych (ryc. 20:16). Analogiczny okaz pochodzi m.in. z osady w Niesułowicach (Domańska, Lasak 1997, s. 152, ryc. 25:10). Wśród innych wyrobów glinianych znalazły się fragmenty 2 pokrywek w. puszek tabakier. Jeden z nich jest gładki, ma na jednym końcu zachowany otworek (ryc. 21:4) i kształtem nawiązuje do przedmiotu znalezionego w obiekcie 558 (ryc. 21:3). Z drugiej puszki zachował się mały ułamek pokrywki, również z jednym otworkiem, zdobiony na powierzchni układem żłobków (ryc. 21:5). Pod względem technologicznym ułamki te różnią się od ceramiki naczyniowej są jakościowo znakomicie wykonane, nie mają w masie ceramicznej widocznej domieszki schudzającej, posiadają niemal czarne zabarwienie, w przełamie są szaropopielate. Jak się wydaje, w omawianym materiale znajdują się ułamki 2 grzechotek (nr inw. M/323/07, M/336/07), w tym z okazu z grubymi ściankami (ryc. 21:10). Być może pochodzą one z form walcowatych. Oba fragmenty są niezbyt starannie wykonane, grubościenne, o szorstkich powierzchniach. Ostatni z wyrobów wykonanych z gliny to niewielki detal, który jest zdeformowany, ma nierówną powierzchnię i jest od wewnątrz wygładzony (ryc. 21:9). 153

IRENA LASAK Być może z osadą kultury łużyckiej wiąże się 6 kamiennych gładzików (ryc. 23:3 6 oraz nr inw. M/1283/07, W/368/07). Kilka z nich to formy podobne do gładzika odkrytego w obiekcie 130 (ryc. 23:2). Są one różnej wielkości; ich długość waha się od ok. 3 do 5 cm. Większość gładzików jest ze skały krzemionkowej, a jeden z kwarcytowego piaskowca (ryc. 23:4). Należy dodać, że przedmioty kamienne w warstwie kulturowej należały do rzadkich odkryć. Z uwagi na brak możliwości datowania wiele z nich trudno przypisać określonej jednostce kulturowej czy nawet okresowi pradziejowemu. Znaleziskiem unikatowym na stanowisku jest brązowy sztylet z romboidalnym ostrzem, zwężającym się w kierunku sztabowatej nasady rękojeści, na końcu przełamanej (ryc. 31:3). Zachował on się na długość 8 cm, jego maksymalna szerokość wynosi 2,5 cm, a grubość ok. 0,3 cm. Na jednej stronie, wzdłuż nasady rękojeści, brzegi są lekko podniesione. Ponadto na obu stronach ostrza znajdują się podłużne żeberka. Sztylet pokryty jest patyną. Uściślenie datowania omawianego wyrobu oraz określenie jego przynależności kulturowej nie jest sprawą łatwą. Podobne okazy znane są na terenie Europy już od neolitu, były produkowane od początków epoki brązu (np. Gallay 1981, Taf. 5; 48:A2, B11, D3) przez całą tę epokę i w początkach wczesnej epoki żelaza (Gallay 1987, Taf. 35:1148; 36:1165; 37:1178 1179, 1191). Na terenie w. grupy zachodniowielkopolskiej kultury łużyckiej znaleziono 3 sztylety, ale w sposób niebudzący wątpliwości z epoką brązu można łączyć tylko znalezisko z Roska. W odniesieniu do pozostałych 2 okazów z domniemanego skarbu z Radzimia-Maniewa nie ma pewności, czy zostały zdeponowane jeszcze w okresie schyłku kultury mogiłowej, czy też pochodzą już z okresu wczesnołużyckiego (Kaczmarek 2002, s. 128 129, ryc. 50:4). Problem związany z datowaniem sztyletu widawskiego wynika także z tego, że nie zachowała się w nim cała nasada rękojeści oraz że pochodzi ze stanowiska jako znalezisko luźne. Analiza chemiczna sztyletu wykazała, że został wykonany z niejednorodnego stopu, zawierającego 72 83% miedzi, 13 22% cyny, 3 3% ołowiu oraz poniżej 1% niklu. Zawartość pierwiastków śladowych różni się od odnotowanych w wyrobach pochodzących również z łużyckiej osady widawskiej. Kolejnym znaleziskiem jest brązowy grocik (ryc. 31:4), formą nawiązujący do występujących w opisanym wcześniej depozycie (obiekt 175). Co ciekawe, wykonany on został ze stopu miedzi (74 84%) ze znaczną domieszką antymonu (5 9%) i ołowiu (4 6%) oraz ok. 2% srebra i ok. 1% niklu. Ponadto pierwiastkiem śladowym w stopie jest cyna ok. 0,1%. I w tym przypadku skład chemiczny badanego przedmiotu różni się od odnotowanego w innych wyrobach brązowych. Trzecim wyrobem znalezionym w warstwie kulturowej jest szpila (ryc. 31:6). Ma ona główkę profilowaną, zakończoną płaską tarczką, i zaopatrzona jest w poziomą kryzę. Całkowita długość szpili wynosi ok. 11 cm (trzon w jednym miejscu wygięty), wysokość główki z kryzą 0,9 cm, a grubość trzonu ok. 0,3 cm. Na powierzchni jest ona pokryta patyną. Tego typu szpile, często zdobione dookolnymi żłobkami, najczęściej datowane są na III i IV okres epoki brązu (Lasak 2001, s. 169). Nawiązujące do niej okazy z główką płaską lub kulistą oraz pierścieniem zgrubiającym, umieszczonym poniżej główki, pochodzą głównie ze znalezisk luźnych, przy czym datuje się je na najmłodszy okres epoki brązu (Gediga 1967, s. 150). Analiza składu chemicznego szpili wykazała, że została ona wykonana ze stopu miedzi (67%) bogatego w cynę (ok. 30%), z niewielkimi ilościami innych metali: antymonu (0,26%), niklu (0,01%), żelaza (0,5%) oraz ołowiu (poniżej 0,2%). 5. UWAGI O CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSADOWYCH KULTURY ŁUŻYCKIEJ NA PODSTAWIE MATERIAŁU RUCHOMEGO Materiał ruchomy występujący w obiektach kultury łużyckiej na stanowisku we Wrocławiu- -Widawie 17 jest w miarę jednolity i typowy dla końca epoki brązu (V okres EB). Brak tutaj obiektów, które mogłyby zawierać materiały starsze, n. z wczesnych okresów epoki brązu lub z wczesnych faz rozwojowych kultury łużyckiej. Nie natrafiono również na obiekty, które łączyłyby się z początkami epoki żelaza. Powtarzające się cechy morfologiczne i technologiczne, szczególnie ceramiki naczyniowej, pozwoliły bez większych trudności uściślić 154

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ ramy chronologiczne funkcjonowania badanej osady. Pewne problemy pojawiały się w przypadku garnków oraz części naczyń w. stołowych (waz), w wielu wypadkach wykazujących cechy zbliżone do naczyń z późnego okresu przedrzymskiego lub z wczesnego okresu rzymskiego. Można jednak stwierdzić z całkowitą pewnością, że na stanowisku uchwycony został fragment jednofazowej osady kultury łużyckiej ze schyłku epoki brązu. LITERATURA Alfawicka S. 1970 Ceramika malowana okresu halsztackiego w Polsce, Wrocław-Warszawa-Kraków. Blajer W. 1985 Stan badań nad południowym zasięgiem kultury trzcinieckiej, Acta Archaeologica Carpathica, t. 24, s. 61 88. 1999 Skarby ze starszej i środkowej epoki brązu na ziemiach polskich, Prace Komisji Archeologicznej, t. 30, Kraków. Bobrowskij A.A. 1978 Gonczarstwo wostocznoj Jewropy, Moskwa. Czebreszuk J., Romańska A., Silska P. 2004 Źródła ruchome. Analiza typologiczna wybranych zespołów z centralnej części stanowiska, (w:) J. Czebreszuk i J. Müller (red.), Bruszczewo. Badania mikroregionu osadniczego z terenu Wielkopolski, cz. I. Stan badań Pierwsze wyniki Wschodnia, torfowa część stanowiska, Studia nad Pradziejami Europy Środkowej, t. 2, Poznań-Kiel-Rahden (Westf.), s. 137 148. Domańska J. 1974 Wyniki badań na osadzie ludności kultury łużyckiej w Niesułowicach, pow. Milicz, stan. I, Silesia Antiqua, t. 16, s. 141 173. Domańska J., Gołubkow J. 1975 Materiały z cmentarzyska ciałopalnego kultury łużyckiej w Cieszkowie, pow. Milicz z badań w 1973 roku. Cz. 1, Silesia Antiqua, t. 17, s. 79 136. Domańska J., Lasak I. 1997 Zespół osadniczy ludności kultury łużyckiej w Niesułowicach, woj. wrocławskie, Monografie archeologiczne, 3, Wrocław. Durczewski Z. 1939 1948 Grupa górnośląsko-małopolska kultury łużyckiej w Polsce, cz. 1, Kraków. Fogel J. 1979 Studia nad uzbrojeniem ludności kultury łużyckiej w dorzeczu Odry i Wisły, Poznań. Gallay G. 1981 Die kupfer- und altbronzezeitlichen Dolche und Stabdolche in Frankreich, Prähistorische Bronzefunde, Abt. VI, 5. Band, München. 1987 Die mi el- und spätbronze- sowie ältereisenzeitlichen Bronzedolche in Frankreich und auf den britischen Kanalinseln, Prähistorische Bronzefunde, Abt. VI, 7. Band, München. Gardawski A. 1961 W sprawie pracy Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce. Odpowiedź na recenzję prof. Józefa Kostrzewskiego, Archeologia Polski, t. 6, s. 135 142. Gediga B. 1967 Plemiona kultury łużyckiej w epoce brązu na Śląsku środkowym, Wrocław-Warszawa-Kraków. 1978 Starszy okres epoki brązu na zachodnich ziemiach polskich w zasięgu kultury przedłużyckiej, (w:) A. Gardawski, J. Kowalczyk (red.), Prahistoria ziem polskich, t. 3, Wrocław-Warszawa-Kraków- -Gdańsk, s. 137 172. Gedl M. 1962 Kultura łużycka na Górnym Śląsku, Wrocław- -Warszawa-Kraków. 1975 Kultura przedłużycka, Wrocław-Warszawa- Kraków. 2009 Die Lanzenspi en in Polen, Prähistorische Bronzefunde, Abt. V, 3. Band, Mainz. Gołubkow J. 1980 Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej w Moczydlnicy Klasztornej, woj. Wrocław, Silesia Antiqua, t. 22, s. 17 26. Gralak T. 2004 Osada ludności kultury łużyckiej z okresu halsztackiego oraz osada średniowieczna z XIII w. ze stan. 4 w Nowym Śleszowie, gm. Żórawina, pow. Wrocław, (w:) B. Gediga (red.), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, z. 3: Badania na autostradzie A4, cz. II, Wrocław, s. 67 174. Informator Archeologiczny 1979 Informator Archeologiczny. Badania 1979, Warszawa. Kaczmarek M. 2002 Zachodniowielkopolskie społeczności kultury łużyckiej w epoce brązu, Poznań. Kadrow S. 1991 Iwanowice. Stanowisko Babia Góra, cz. I. Rozwój przestrzenny osady z wczesnego okresu epoki brązu, Kraków. Kłosińska E. 1997 Starszy okres epoki brązu w dorzeczu Warty, Wrocław. Kopacz J. 2001 Początki epoki brązu w strefie karpackiej w świetle materiałów kamiennych, Kraków. Kopiasz J. 2003 Osada kultury łużyckiej na wielokulturowym stanowisku Stary Śleszów 17, powiat Wrocław, (w:) B. Gediga (red.) Archeologiczne Zeszyty Autostradowe Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, z. 2: Badania na autostradzie A4, cz. I, Wrocław, s. 101 226. 155

IRENA LASAK Lasak I. 1996 Ratownicze badania wykopaliskowe na cmentarzysku kultury łużyckiej w Miłosławicach, gm. Milicz (stan. 6), Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 36, s. 143 157. 1997 Ratownicze badania wykopaliskowe cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, woj. wrocławskie, w 1996 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 39, s. 179 189. 2001 Epoka brązu na pograniczu śląsko-wielkopolskim. Część II Zagadnienia kulturowo-osadnicze, Monografie archeologiczne, 6, Wrocław. 2010 O potrzebie badań metalurgii żelaza w kulturze łużyckiej, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 52, s. 107 123. Lasak I., Baron J. 2003 Badania cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, pow. Milicz, w 2002 roku, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 45, s. 35 47. Lasak I., Krukiewicz B., Baron J. 1999 Cmentarzysko kultury łużyckiej ze schyłku epoki brązu oraz początków okresu halsztackiego w Miłosławicach, gm. Milicz (badania w 1988 roku), Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 41, s. 163 184. Machnik J. 1978 Kultury wczesnego okresu epoki brązu na ziemiach polskich, (w:) A. Gardawski, J. Kowalczyk (red.), Prahistoria ziem polskich, t. 3, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s. 30 136. Marcinkian A. 1972 Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej z III-V okresu epoki brązu w Przyborowie powiat Nowa Sól, Zielonogórskie Zeszyty Muzealne, t. 3, s. 173 423. Mogielnicka-Urban M. 1984 Warsztat ceramiczny w kulturze łużyckiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. Przybyła M., Blajer W. 2008 Struktury osadnicze w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza na obszarze podkarpackiej wysoczyzny lessowej między Wisłokiem i Sanem, Kraków. Silska P. 2001 Osadnictwo wczesnobrązowe na stanowisku nr 5 w Bruszczewie, gm. Śmigiel w świetle badań z lat 1964 1968, maszynopis pracy magisterskiej dostępny w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu. Suryś J. 1984 Problematyka pogranicza kultur trzcinieckiej i przedłużyckiej, druk okazjonalny Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, red. J. Gurba, Lublin, s. 1 4. Śmigielski W. 1965 Cmentarzysko ludności kultury łużyckiej w Karcu, pow. Gostyń, część I, Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 10, s. 256 286. Točík A. 1986 Opevnené sídlisko zo staršej doby bronzovej vo Vrábľ och, Slovenská Archeologia, t. 34, z. 2, s. 463 476. Urban J. 2002 2003 Osada ludności kultury łużyckiej i pomorskiej w Zakrzewie st. 11, gm. Warta, pow. Sieradz, woj. łódzkie, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego, Seria Archeologiczna, t. 42, Łódź, s. 185 252. IRENA LASAK MOVABLE MATERIAL FROM A LUSATIAN CULTURE SETTLEMENT Excavations of the se lement provided rich Lusatian culture movable material, primarily the po ery, which was found not only in 261 objects from this culture (Table 2, 5) but also in 56 objects with mixed material from Lusatian and Przeworsk cultures (Table 3, 6), in 59 objects of various cultural and chronological affiliation (Table 4, 7) and in the cultural layer. The greatest number of po ery fragments was deposited in the cultural layer (12,625 fragments) and in Lusatian culture objects (6,443 fragments), while the whole collection counts 19,548 taxonomic units (Table 1). In contrast to mass presence of pugging in the cultural layer, it was hardly present in the objects (799 lumps in 58 objects). Some lumps carried imprints of wooden structures (analysis Agata Sady). Several dozen objects provided animal bones, usually in the form of post-consumption waste (analysis Renata Abłamowicz). Bone tools are only represented by 2 fragments of chisels (Fig. 21:8) as well as 1 fragment of antlers and 1 fragment of a bone, both carrying the traces of working. Only in one object (no. 1111 a cremated burial grave) burnt child s remains were found in the lower part of a big pot a grave urn with 2 buckets and fragments of other vessels as well as a clay weaver s weight (Fig. 32). 17 different objects made of clay (Fig. 20; 21:1 7, 9 10) were excavated in the Lusatian culture objects and in the cultural layer, including 6 circles, 3 whorls of a spindle, 2 wheels from models of carts, a miniature circular plate, fragments of 2 lids of clay containers, 2 fragments of ra les and an element of an undetermined product. There were also objects made of stone (Fig. 22 23; analysis Michał Borowski), such 156

MATERIAŁ RUCHOMY Z OSADY KULTURY ŁUŻYCKIEJ as polishing stones, grinding stones, a hammerstone, a fragment of a casting mould (arrow straightener?), fragments of tools and a fragment carrying traces of working (16 objects in all). A considerable collection is constituted by flint artefacts (analysis Mirosław Masojć) excavated in 12 Lusatian culture objects (19 artefacts) and in 5 objects containing mixed material of Lusatian and Przeworsk culture origin (6 artefacts). Many objects and the cultural layer provided, among others, products made in splinter technique, which may be generally dated to the Bronze Age (its beginnings?). The number of products made of bronze excavated in Lusatian culture objects may seem impressive 135 in all but 133 are arrowheads (object 175; Fig. 24 30), found in a vessel, possibly a vase (Fig. 31:1). The analyses carried out by Beata Miazga proved that the arrowheads were made of the alloy of the same chemical properties (the same workshop?). Additionally, a fragment of a bronze pin s stem (Fig. 31:5) and a tip of a spear (Fig. 31:2) were found in the objects. The collection of bronze artefacts is complemented by a small dagger (Fig. 31:3), an arrowhead (Fig. 31:4) and a pin (Fig. 31:6) excavated in the cultural layer. Apart from possible origins dating all these products to the younger Bronze Age, they do not share common chronology. Fragments of unidentified objects made of iron (objects 17, 31, 118), pieces of iron slag (objects 111, 118, 240) and bog ore (objects 45, 85) were excavated in several Lusatian culture objects. The main material determining the se lement s chronology is the vessel po ery, which was encountered in 254 Lusatian culture objects; 7 further objects provided fragments of circular plates, which were especially numerous in the cultural layer (900 fragments) and in the objects of different chronology. Vessel po ery from Lusatian culture objects constitutes a collection of scarcely diversified forms, represented by fragments of pots, vases, buckets and bowls (Table 2). Only well-preserved vessels and their bigger fragments were analysed, which to a greater or smaller degree could be related to a determined form (altogether 3,895 fragments from Lusatian objects). Pots (38% of the collection) included barrelshaped (type 1), egg-shaped (type 2) and S-shaped specimens (type 3). The vessels of this type have various sizes and many are big (Fig. 1:1 2, 5; 4: 1 2; 5; 7:1) reaching 40 50 cm in height (the so-called storage vessels). The second most numerous group is constituted by the vases (19%) represented by bi-conical (type 1), round (type 2) and profiled forms (type 3). The group includes exceptionally small specimens (the so-called miniature ones), middle-sized and big, possibly performing the function of storage vessels (Fig. 8:13; 9:1, 3; 10:5; 12). The buckets (5%) were preserved almost completely (Fig. 1:4; 6:1 8; 13:1 6, 8), including hemispherical (type 1), conical (type 2) and profiled forms (type 3). The number of identified buckets does not seem to reflect their actual number as numerous rims as well as rim and belly fragments could belong to this type of vessels. A similar problem concerns bowls (7%) represented by hemispherical (type 1), profiled (type 2) and funnel-like forms (type 4). There were no conical specimens (type 2) in Lusatian culture objects, which were only scarcely present in the cultural layer. The bowls included the specimens whose rims were decorated with hollows and notches and the surfaces were ornamented with nail and finger imprints (Fig. 4:3; 15:2 3; 16:10). Bowls with plastic protrusions on the rims were also frequently encountered (Fig. 15:3). A numerous collection is represented by circular plates (8% Table 2), especially richly ornamented with various arrangements of hollows imprinted with nails and fingers (Fig. 2:6, 8; 17:1 3), with carved lines and grooves, frequently forming rhomb-like, rectangular or triangular pa erns (Fig. 2:7; 17:7) and with hollows made with a stamp. Fragments of vessels decorated with the so-called textile and pseudo-textile ornaments were frequently encountered in Lusatian culture objects (Fig. 16:8 9; 18:1 2, 4, 7). It should be emphasised here that several hundred of such fragments were also excavated in the cultural layer (Fig. 18:5 7; 19), while individual specimens were found in the objects of different chronology. This type of decoration of vessel surface is characteristic for older periods of the Bronze Age and the early Lusatian culture (Kłosińska 1997, p. 45 49) and a great number of such fragments in the se lement at the site from Widawa is quite unusual. It seems to have been an older cultural intrusion present in Lusatian culture objects. As many as 56 objects contained mixed Lusatian and Przeworsk culture material (Table 6). The vessel fragments excavated there were similar to the ones found in pure Lusatian objects (Table 3). Five objects provided several flint artefacts from the late Bronze Age and the early Iron Age. It is quite possible that a fragment of a clay nozzle excavated from object 311 (Fig. 19:7) comes from the same period. Fifty eight Przeworsk culture objects and one early-medieval object (object 804) provided Lusatian culture po ery and circular plates (Table 4, 7). Additionally, the objects fills provided 12 flint artefacts dated to the late Bronze Age and the early Iron Age. Only 1545 fragments from the exceptionally rich collection of po ery from the cultural layer (12,625 fragments) were analysed, as the rest were either too small or bri le or washed. The most distinct diagnostic features are displayed by the circular plates (900 specimens), then pots (390 specimens), buckets (109 fragments), bowls (82 fragments) and vases (64 fragments). Yet, for most of the forms it was impossible 157

IRENA LASAK to determine their types. It should be added that the excavated se lement (the objects and the cultural layer) provided an exceptional number of vessels or their fragments with blackened and/or graphitic surfaces. Numerous pot fragments come from the so-called storage vessels (the openings diameter of 24 26 cm). Similar function could have been performed by big vases, whose belly fragments are richly represented in the analysed material. The only vessel which has been nearly completely reconstructed is a profiled vase without handles, decorated with circular grooves at the base of the neck and considerably coarse belly surface (Fig. 11:2). The vessel s form is related to the ones known from the younger Bronze Age, while the coarse surface is typical for the technology universally used in the Hallsta period and at the beginning of the La Tene period. The collection of 60 flint artefacts from the cultural layer may in terms of its morphology and technology be dated to the late Bronze Age and the early Iron Age. Cultural and chronological affiliation of further 71 flint objects has not been determined, apart from their general relation to the Bronze Age (splinter technique). The above refers to further 16 artefacts bearing traces of splinter technique. The movable material from Lusatian culture objects at site Wrocław-Widawa 17 is relatively homogenous and typical for the end of the Bronze Age (V period BA). No objects unambiguously related to the older periods of the Bronze Age or the beginnings of the Iron Age have been excavated. Repeatable morphological and technological features, especially in the case of vessel po ery, showed without a greater difficulty the chronological framework for the functioning of the (probably one-phase) se lement. 158