ISBN 978-83-7560-057-5. Pobierz przewodnik w wersji PDF na:

Pobierz przewodnik w wersji PDF na: www.pszczyna.pl/przewodnik Wydawca: Patronat medialny: Pszczyna, leżąca na Wyżynie Ślaskiej, wyrosła na szlaku kupieckim, który prowadził z Krakowa na Śląsk i dalej przez Cieszyn do południowej części Europy. Ślady bogatej, bo sięgającej początków państwa polskiego, historii do dziś zachwycają oczy turystów i rozbudzają ich wyobraźnię. Zamek książęcy w otoczeniu pięknego parku krajobrazowego, średniowieczny układ urbanistyczny rynku i starego miasta, neorenesansowy ratusz, Brama Wybrańców, Muzeum Prasy Śląskiej, dostojne świątynie różnych wyznań, wzbudzające zadumę cmentarze, XIX-wieczna dzielnica willowa, skansen z licznymi zabytkami budownictwa drewnianego to tylko najważniejsze miejsca, które trzeba w Pszczynie zobaczyć. Przewodnik proponuje spacer przez Pszczynę książęcą i Pszczynę mieszczańską, pokazując najciekawsze zakątki miasta. Autor przygotował też propozycje wycieczek po okolicach Pszczyny. Pasjonaci architektury wybiorą Szlak kościółków drewnianych, amatorzy kąpieli chętnie zobaczą Pszczyńskie jeziora, a miłośnicy przyrody poznają Lasy Pszczyńskie. Oprócz informacji krajoznawczych w przewodniku umieszczono wiadomości praktyczne: jak dojechać do Pszczyny, gdzie przenocować, co zjeść. ISBN 978-83-7560-057-5 Partnerzy publikacji: Urząd Miejski w Pszczynie, Rynek 2, 43-200 Pszczyna, tel.: (0-32) 449 39 00, www.pszczyna.pl Agencja Rozwoju i Promocji Ziemi Pszczyńskiej Sp. z o.o., ul. 3 Maja 9, 43-200 Pszczyna

O f e r t a d l a s a m o r z ą d ó w przewodniki drukowane przewodniki na komórki i GPS prezentacje multimedialne strony www Program Promocji Regionalnej PolskaTurystyczna.pl Amistad sp. z o.o. ul. Stolarska 13/7, 31-043 Kraków tel./faks: (0-12) 422-99-22 biuro@polskaturystyczna.pl www.polskaturystyczna.pl Przewodniki: na GPS na komórkę internetowe

P T P Biuro informacji turystycznej Dworzec PKP Dworzec PKS Parking Postój taksówek Szpital Miejski i Pogotowie Ratunkowe Komenda Powiatowa Policji Stacja Paliw Poczta Hala Sportowa Pływalnia Kino WENUS 3 Restauracja SUŁTAN 5 Restauracja KASZTELAŃSKA 11 Restauracja FRYKÓWKA i SNACK BAR SPRAY 13 Pizzeria PRIMAVERA 14 Restauracja NOVA 15 Restauracja KMIEĆ 16 Restauracja STARA PIEKARNIA 21 Restauracja STRZELNICA U MIKOŁAJCA 22 McDonald's 26 Restauracja HAWANA 28 Restauracja STARY MŁYN 2 Pub OLD SMUGGLER 20 Pub EDYNBURG 7 Piwiarnia WARECKA 37 BUGSY'S JAZZ CLUB 38 Pub BART Szaraków Spacerowa 1, 1a Lodziarnia Włoska DOLCE VITA 4 Cukiernia NIEDŹBAŁA 9 CAFE U TELEMANNA 12 Kawiarnia PSZCZYNIANKA 19 Cukiernia U BRZĘCZKA 34 CAFE MIX 36 KAWIARENKA POD 13 17 Hotel ZAMKOWY 18 Pensjonat PIANO NOBILE 30 Hotel i restauracja U MICHALIKA 32 Hotel turystyczny PTTK 33 Dom Pracowniczy ELWO 35 Dom Turysty MARCO 39 Hotel IMPERIUM Muzeum Zamkowe 6 Muzeum Prasy Śląskiej 27 Pokazowa Zagroda Żubrów 29 Skansen Zagroda Wsi Pszczyńskiej Galeria i klub 13 Kościół Wszystkich Świętych Kościół ewangelicki 8 Pszczyńskie Centrum Kultury 10 Urząd Miejski 23 Cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej 24 Cmentarz ewangelicki 25 Zabytkowy cmentarz św. Jadwigi 31 Cmentarz wojenny Trzy Dęby Kirkut Batalionów Chłopskich Rybanicka Krucza Słowicza Cicha Ziołowa Skowronków Zielona Doświadczalna Żorska Starom Wodzisławska iejska Rzepakowa Malinowa Centrum 0 100 m Wojska Polskiego Park Zamkowy 16 17 Warowna Garncarska Basztowa 9 Bramkowa 10 1a 18 Goli Strażacka Kuczery Piwowarska 11 20 Bolesława Chrobrego Bankowa S 7 Rymarska 1 4 Tkacka 8 S 12 Bednarska Piekarska Kasztanowa 19 Turystyczna 5 Pszczynka 2 P Piastowska P 15 Warowna Targowa 13 Nagietek Grochowa Stokrotek 3 Dworcowa 6 Plac Targowy Dąbrowszczaków 14 Kopernika

Gołębia Ł anowa o H Św. Jadwigi Czereśniowa dowców Rolnicza Wiśniowa Zbożowa Okopowa Pszenna icza Karłow Sygietyńskiego Szymanowskiego Różyckiego Moniuszki P aderewskiego Strzelecka Chopina Stalmacha Matejki Imieli Damrota Miarki Pszczyna trasy opisane w przewodniku Kędziora Lercha Lompy Rogalińskiego 0 500 m Zgrzebnioka Grzegorzk a 23 Katowicka Krokusów Górnośląska Maków Maków Hallera Piechurów TRASA 1 (s. 51) TRASA 2 (s. 71) 25 Katowicka 24 21 Bieruńska 26 Saperska Czołgistów Lotnikow 22 Marynarz Studzienicka Szarych Szeregów Zuchów Janka N W E S Walki Młodych Bieruńska Druhów Roehricha Partyzantów Tulipanów Różana Parkowa Narcyzów Bratków Żorska 27 Rynek 30 28 29 Brze chwy 31 >> Centrum Kopernika Batorego Kościuszki 3 Maja Dworcowa Fredry Sznetowiec 34 Cieszyńska Ogrodowa Bratnia Brylanto wa Korfantego 35 Jagiełły 31 Bednorza Bielska P 32 Bogedaina P 33 Reymo nta Słowackiego Wesoła Zdrojowa Piękna Zacisze Słoneczna Kryształowa Złota Księżycowa Bratnia Skłodowskiej-Curie 36 Krzy woustego BolesławaŚmiałego Kazimierza Wielkie go eszka Mi I Morcinka Bielska Srebrna 37 Grzebłowiec 38

fot. Andrzej Pawłowicz Panoramy miasta Pszczyński zamek z niecodziennej perspektywy. Rynek z lotu ptaka. fot. Paweł Sadza

fot. Aleksander Rabij Rynek fot. Dominika Zaręba Różne oblicza serca miasta rynek skąpany w słońcu (powyżej), otulony nocą (obok) i witający zimę (poniżej). fot. Tomasz Kuliga

fot. Tomasz Ostrowski Północna pierzeja rynku. Kościół ewangelicki i budynek ratusza. Zabytkowa studzienka na rynku. fot. Tomasz Kuliga fot. Tomasz Ostrowski fot. Dominika Zaręba Rynek HotSpot na rynku.

Zamek o różnych porach roku Rezydencja książąt pszczyńskich w całej swej krasie... fot. Aleksander Rabij fot. Tomasz Kuliga fot. Aleksander Rabij fot. Jacek Patyk

Park zimą. fot. Jacek Patyk fot. Tomasz Kuliga Drzewa przeglądają się w lustrze wody... fot. Aleksander Rabij fot. Dominika Zaręba Park zamkowy o różnych porach roku Brama chińska. Pawilon herbaciany. Stajnie książęce. fot. Aleksander Rabij

Zabytki fot. Dominika Zaręba Zdobienie jednej z kamienic. Brama Wybrańców. Rzeźby w skansenie Zagroda Wsi Pszczyńskiej. Pszczyński kirkut. Muzeum Prasy Śląskiej. fot. Jacek Gałuszka fot. Jacek Patyk fot. Jacek Patyk fot. Tomasz Kuliga

fot. Aleksander Rabij Zabytki Zameczek myśliwski w Promnicach. fot. Aleksander Rabij fot. Aleksander Rabij fot. Aleksander Rabij fot. Jacek Patyk Kapliczka Bądź Wola Twoja. Wieża kościoła Wszystkich Świętych. Ludwikówka. Pałacyk w Rudołtowicach.

Na łonie przyrody fot. Tomasz Kuliga Władcy puszczy. Takie widoki zapraszają do spacerów. fot. Tomasz Kuliga fot. Edward Kutyła fot. Aleksander Rabij fot. Michał Pająk Pole golfowe w parku książęcym. Ośrodek Sportów Wodnych w Łące Oznakowanie szlaku Greenways

Konsultacje i uzupełnienia: Anna Bramska, Stanisław Janosz, Michał Pająk, Beata Rozmus, Aleksander Spyra, Joanna Szczepańczyk, Małgorzata Tomczykiewicz Koordynator zespołu konsultantów: Beata Rozmus Redakcja: Aurelia Hołubowska Korekta: Magdalena Michalak, Justyna Stawarz Zdjęcia na okładkach: Okł. I Ratusz i zamek w Pszczynie, fot. Andrzej Pawłowicz (zdjęcie główne) Rowerzystka oraz windsurfer, fot. arch. istockphoto.com Żubry, fot. Aleksander Rabij Okł. IV Zamek pszczyński, fot. Dariusz Skrobol (zdjęcie główne) Pawilon herbaciany w parku, fot. Aleksander Rabij Zdjęcia: Jacek Gałuszka, Tomasz Kuliga, Tomasz Ostrowski, Michał Pająk, Jacek Patyk, Andrzej Pawłowicz, Aleksander Rabij, Paweł Sadza, Dominika Zaręba Zdjęcia archiwalne: zasoby Urzędu Miejskiego w Pszczynie Rysunki: Anna Fidzińska, Anna Styrska Plany: Anna Fidzińska, Paweł Panczakiewicz Redakcja map: Aurelia Hołubowska Wykonanie map: Anna Styrska Projekt okładki serii: Konrad Rządowski Koncepcja graficzna: Łukasz Galusek, Dominika Zaręba, Mateusz Zaręba Skład: Paweł Kosmalski, Paweł Panczakiewicz, Michał Tincel Druk: Drukarnia SKLENIARZ, Kraków Publikacja jest efektem partnerskiej współpracy z Urzędem Miejskim w Pszczynie, Rynek 2, 43-200 Pszczyna oraz Agencją Rozwoju i Promocji Ziemi Pszczyńskiej Sp. z o.o., ul. 3 Maja 9, 43-200 Pszczyna Partnerzy Programu PolskaTurystyczna.pl składają podziękowania Polskiej Izbie Turystyki (szczególnie pani Barbarze Tekieli oraz Śląskiemu Oddziałowi PIT) i Muzeum Piwowarstwa w Tychach. Autorzy i wydawca przewodnika dołożyli wszelkich starań, by jego treść była jak najbardziej zgodna z rzeczywistością. Nie mogą jednak wziąć odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikłe z wykorzystania zawartych w nim informacji. Będziemy wdzięczni naszym Czytelnikom za informacje dotyczące błędów i nieaktualnych informacji. Wszelkie uwagi są dla nas cenne, gdyż dzięki nim możemy poprawić kolejne wydania. Prosimy kontaktować się z nami, używając poniższego adresu. Amistad Sp. z o.o. Program PolskaTurystyczna.pl ul. Stolarska 13/7, 31-043 Kraków tel./faks: (0-12) 422 99 22 e-mail: biuro@polskaturystyczna.pl, http://www.polskaturystyczna.pl Klientów branżowych zapraszamy do składania zamówień w Dziale Handlowym Grupy Wydawniczej Helion SA tel.: (0-32) 230 98 63 w. 123, faks: (0-32) 333 92 56 e-mail: zamawiam@helion.pl Wydanie II, Kraków 2009 ISBN 978-83-7560-057-5 Copyright by Amistad, 2009 2 Program PolskaTurystyczna.pl powstał w ramach Wydawnictwa Bezdroża w 2003 roku. Jego celem jest promocja ciekawych regionów, gmin i miejscowości przy wykorzystaniu zarówno najnowocześniejszych narzędzi multimedialnych, jak i tradycyjnych form wydawniczych. Zapraszamy na portal www.polskaturystyczna.pl Informacje dodatkowe: e-mail: biuro@polskaturystyczna.pl Koordynator Programu: Agnieszka Błaszczak

Spis treści O autorze... 7 Zaproszenie do Pszczyny... 7 O przewodniku... 8 Rozdział I. Dojazd i informacja turystyczna... 9 Dojazd... 9 Atrakcje turystyczne... 10 Informacja turystyczna... 12 Rozdział II. Część krajoznawcza... 13 Charakterystyka geograficzna... 13 Historia... 14 Początki grodu... 14 Wieki średnie... 15 Dzieje nowożytne... 17 Pod rządami pruskimi i niemieckimi (1742 1922)... 17 Wojny światowe... 18 Dzieje powojenne... 20 Właściciele Pszczyny... 21 Urbanistyczno-architektoniczny układ miasta... 23 Faza przedlokacyjna... 23 Powstanie miasta... 23 Pszczyna nowożytna... 25 Wiek XIX i czasy międzywojenne... 26 Czasy współczesne... 27 Miejsce współczesnego miasta w regionie i kraju... 28 Kultura... 28 Sport i rekreacja... 31 Gospodarka... 32 Współpraca międzynarodowa... 33 Ochrona środowiska... 35 Ważniejsze postacie związane z Pszczyną... 37 Rozdział III. Informacje praktyczne... 41 Noclegi... 41 Kwatery prywatne i pensjonaty... 41 Hotele... 41 Gospodarstwa agroturystyczne... 43 Gastronomia... 43 Restauracje... 43 Kawiarnie i cukiernie... 44 3

4 Fast foody, bary przekąskowe i pizzerie... 45 Piwiarnie, puby, winiarnie... 45 Kultura, sztuka i rozrywka... 45 Muzea i galerie... 45 Biblioteki i instytucje kultury... 46 Rozrywka... 47 Relaks i aktywny wypoczynek... 47 Stadiony, hale sportowe... 47 Inne obiekty sportowe... 48 Biura podróży... 48 Opieka medyczna... 48 Poczta, telekomunikacja, Internet... 49 Banki, bankomaty... 49 Przydatne adresy... 49 Zakupy i pamiątki... 49 Rozdział IV. Spacery po mieście... 51 Trasa 1. Pszczyna książęca... 51 Trasa 2. Pszczyna mieszczańska... 71 Rozdział V. Okolice Pszczyny... 89 Trasa 3. Szlakiem kościółków drewnianych... 89 Trasa 4. Na zachód od Pszczyny: pszczyńskie jeziora... 96 Trasa 5. Szlakiem książąt pszczyńskich... 103 Rozdział VI. Na szlaku... 109 Znakowane szlaki rowerowe w powiecie pszczyńskim... 109 Trasa Książęca... 109 Szlak Eurovelo R-4 (Kraków Brno)... 110 Szlak Greenways Kraków Morawy Wiedeń... 112 Szlak Gwaruś... 113 Ścieżka Czterech Sołectw... 113 Szlak czerwony Pawłowice Studzionka... 114 Znakowane szlaki piesze w powiecie pszczyńskim... 114 Szlak budownictwa drewnianego im. Witolda Jakubowskiego... 114 Szlak Bursztynowy... 116 Szlak Południowy... 117 Szlak Ewakuacji Więźniów Oświęcimia... 119 Ważniejsza wykorzystana literatura... 120 Indeks obiektów architektonicznych z rozdziałów IV, i V... 121 Spis ramek... 122 Notatki... 123

Spis map Pszczyna trasy opisane w przewodniku (skrzydełko przedniej okładki) Centrum (skrzydełko przedniej okładki) Trasa 1... 52 Trasa 2... 72 Trasa 3... 89 Trasa 4... 97 Trasa 5... 104 Okolice Pszczyny (skrzydełko tylnej okładki) 5

P S S @ P 6

O autorze Krzysztof Bzowski (ur. 1976 r.) historyk, absolwent UJ, podróżnik chętnie odwiedza nie tylko dalekie kraje. Przede wszystkim interesuje go nasza część Europy oraz Bałkany, ale zwiedzał również Bliski Wschód. Równie często zapuszcza się w mniej lub bardziej znane miejsca w Polsce. Do Pszczyny przyjeżdżał wiele razy, jednak tak naprawdę dokładnie poznał ją dopiero, pisząc ten przewodnik. Jest współautorem publikacji Wydawnictwa Bezdroża: Ukraina Zachodnia. Tam szum Prutu, Czeremoszu (2004) i Słowenia. Słoneczna strona Alp (2005) oraz autorem przewodnika Słowacja. Kąpieliska termalne i mineralne (2005). Zaproszenie do Pszczyny Pszczyna. Pierwsze skojarzenie wiąże ją od razu ze wspaniałą rezydencją magnacką zamkiem i rozległym zabytkowym parkiem. I słusznie, bo mieszczące się tu Muzeum Zamkowe jest jednym z najciekawszych w Polsce muzeów prezentujących autentyczne wnętrza pałacowe. Jednak każdego, kto myśli, że Pszczyna to tylko zamek, miasto bardzo mile zaskoczy. Nie tylko zabytkami i innymi placówkami muzealnymi miniaturowym, lecz bardzo interesującym Muzeum Prasy Śląskiej, ładnym niedużym skansenem ale także niezwykle przyjemną atmosferą. Na pięknym rynku z ratuszem, zborem ewangelickim i zabytkowymi kamieniczkami można przysiąść w jednej z licznych kawiarenek czy restauracji, pospacerować po wąskich staromiejskich uliczkach, w ciszy szukając śladów przeszłości, lub odetchnąć w czasie długich przechadzek przez rozległe tereny parkowe. Pszczyna jest miastem bardzo gościnnym, z dobrze zorganizowaną bazą turystyczną i wieloma obiektami sportowymi jest tu nawet znakomicie utrzymane pole golfowe w pięknej scenerii parku zamkowego. Ziemia pszczyńska wciąż zaskakuje, bo mało kto spodziewa się, że ta rolnicza, pagórkowata kraina z szerokim pasem lasów w swej północnej części jest tak interesująca. W czasie krótkich wycieczek możemy odwiedzić pełne uroku i cennych dzieł sztuki drew niane kościółki sprzed wieków, by potem wypocząć nad jednym z malowniczych jezior zaporowych; odszukać rezydencję myśliwską panów na Pszczynie, a następnie zwiedzić stary browar w Tychach i uraczyć się kuflem złocistego chmielowego trunku... Po prostu dajmy się oczarować tej spokojnej, łagodnej krainie! 7

8 O przewodniku Celem przewodnika jest zaprezentowanie ciekawej i bogatej historii miasta dawnej stolicy Pszczyńskiego Wolnego Państwa Stanowego oraz atrakcji, jakie Pszczyna może zaoferować turyście. Ponieważ bywa kojarzona przede wszystkim z zamkiem, a jest tu wszak wiele innych pięknych i godnych odwiedzenia miejsc, zatem w przewodniku szczegółowo opisano nie tylko to historyczne miejsce, ale również zabytki miasta i regionu, by każdy turysta dowiedział się, gdzie warto zajrzeć, aby poznać jeszcze jeden interesujący, mało znany zakątek naszego kraju. Książka składa się z pięciu rozdziałów. Pierwszy zawiera niezbędne w każdym przewodniku wiadomości dotyczące dojazdu, najważniejszych atrakcji i informacji turystycznej. Rozdział drugi obejmuje szereg informacji krajoznawczych o mieście i regionie. Zamieszczono w nim krótką charakterystykę geograficzną okolicy, osobny podrozdział poświęcono historii miasta oraz jego rozwojowi urbanistyczno-przestrzennemu. Znajdziemy tu wiadomości o współczesnej Pszczynie, jej bujnie rozwijającym się życiu kulturalnym i gospodarczym, działaniach podejmowanych w celu ochrony środowiska przyrodniczego, wreszcie o kontaktach z zaprzyjaźnionymi miastami w innych krajach. Niejednego zainteresują informacje o wielu mniej lub bardziej znanych osobistościach, związanych z Pszczyną i ziemią pszczyńską. Kolejny rozdział zawiera informacje praktyczne dowiemy się, gdzie znaleźć nocleg, coś zjeść lub odetchnąć przy kawie. Podano w nim dane teleadresowe miejsc wypoczynku obiektów sportowych i rekreacyjnych. Tu także zamieszczono wiele innych przydatnych adresów: aptek i szpitali, urzędów pocztowych, kawiarenek internetowych, banków, sklepów pamiątkarskich itd. Czwarty rozdział to najważniejsza część przewodnika zaproponowane dwie trasy zwiedzania Pszczyny pozwolą nam poznać główne zabytki miasta. Pierwsza trasa została nazwana Pszczyna książęca, wiedzie bowiem do olśniewającej rezydencji magnackiej, gdzie mieszkali pszczyńscy książęta, następnie przez alejki parkowe biegnie do ciekawych miejsc związanych z życiem i śmiercią wielkich panujących tu rodów. Z kolei druga trasa prowadzi przez stare i nowe miasto, na pszczyńskie nekropolie oraz do skansenu, byśmy poznali leżące tak dawniej, jak i dziś w cieniu zamku miasto. Piąty rozdział prezentuje najciekawsze miejsca ziemi pszczyńskiej. Zaproponowano trzy trasy zwiedzania okolic miasta można je pokonać zarówno samochodem, jak i podczas wycieczek rowerowych. By opis ten był pełniejszy, dodano krótki przewodnik po licznych wyznaczonych w regionie szlakach rowerowych i pieszych (rozdział szósty). Wzbogaceniem treści książki są ramki z różnymi ciekawostkami oraz zdjęcia i mapki z zaznaczonymi trasami zwiedzania, ułatwiające korzystanie z przewodnika.

Rozdział I Dojazd i informacja turystyczna 1 Dojazd Pszczyna leży przy ważnym szlaku komunikacyjnym drodze krajowej nr 1 z Gdańska przez Łódź, Katowice, Bielsko-Białą do granicy polskoczeskiej w Cieszynie, dzięki cze mu można tu łatwo dojechać nie tylko z Gór nego Śląska, ale i od strony Beskidów. Blisko jest stąd do Katowic (ok. 40 km), Bielska-Białej (ok. 20 km), a także Krakowa (ok. 100 km autostradą przez Chrzanów i Tychy). Relatywnie nieduży dystans dzieli Pszczy nę od najważniejszych portów lotniczych południowej Polski: Katowic-Pyrzowic (ok. 70 km) i Krakowa- Balic (ok. 90 km). Do miasta dotrzemy także z Oświęcimia (przez Brzeszcze, ok. 25 km), od zachodu z Rybnika (37 km) i Żor (22 km) szosą nr 935, z Cieszyna drogą nr 939 do Pawłowic i dalej szosą nr 933. Z kolei z Wisły i Ustronia można jechać przez Skoczów, Bielsko-Białą i Czechowice-Dziedzice lub ze Skoczowa drogą krajową nr 81. Następnie skręcamy w szosę nr 939 i przez Strumień, północnym brzegiem Zbiornika Goczałkowickiego, docieramy do Pszczyny. Połączenia autobusowe z Pszczyny są dosyć liczne dojedziemy stąd do wielu miejscowości w okolicy oraz do dalej położonych miast, m.in. Krakowa, Nowego Sącza, Nysy, Ostrowa Wielkopolskiego, Turka, Wałbrzycha i Zakopanego. Prywatni przewoźnicy oferują kursy busami do Brzeszcz, Strumienia i Tychów. Przez Pszczynę przebiega ważny szlak kolejowy główna linia z Katowic przez Tychy, Pszczynę, Czechowice-Dziedzice do Bielska-Białej. W Pszczynie zatrzymują się pociągi pośpieszne do Białegostoku, Bielska- -Białej, Lublina (w wybrane dni), Łodzi, Warszawy, Wrocławia oraz w czasie wakacji do Ełku, Gdyni i Kołobrzegu. Pociągami osobowymi dojedziemy do Bielska-Białej, Cie szyna, Częstochowy, Katowic, Kędzierzyna-Koźla, Raciborza, Rybnika, Wisły, Wodzisławia Dojazd do Pszczyny Dojazd 9

Atrakcje turystyczne 1 Dworce i taksówki Dworzec autobusowy PKS, ul. Broniewskiego 1, tel.: (0-32) 210 44 55 Dworzec PKP, ul. Towarowa 1; informacja tel.: (0-32) 210 33 11, kasa tel.: 210 30 18 Halo Taxi, tel.: (0-32) 210 01 98 Postoje taksówek: pl. Dworcowy, ul. Dworcowa, ul. Broniewskiego, ul. Parkowa Śląskiego, Zakopanego, Zwardonia, Żor i Żywca. Natomiast żeby do stać się do Oświęcimia, trzeba przesiąść się w Czechowicach-Dziedzicach, a do Krakowa w Czechowicach-Dziedzicach lub Katowicach. Poza tym w Pszczynie zatrzymują się dwa pociągi przyśpieszone na Słowację: do Bratysławy i Żyliny. Atrakcje turystyczne Pszczyna to bardzo ważne miejsce na mapie atrakcji turystycznych w Polsce zamek pszczyński jest jedną z najlepiej zachowanych rezydencji magnackich w naszym kraju. Pochodzące głównie z przełomu XIX i XX stulecia wnętrza są prawdziwą skarbnicą dzieł sztuki z kilku epok; sam zamek dodatkowo spopularyzował przed laty film Magnat. Tytułowym bohaterem był bowiem pszczyński książę, a zamkowe wnętrza posłużyły za plan filmowy. Jednak Pszczyna to nie tylko wspaniały zamek. To także rozległy, malowniczy park otaczający rezydencję książęcą, to jedyna w Polsce południowej Pokazowa Zagroda Żubrów, usytuowana właśnie w zabytkowym parku pszczyńskim, to wreszcie urocze, chętnie goszczące turystów miasto. 10 Kościół ewangelicki i ratusz, rys. A. Styrska

Stare miasto zachowało średniowieczny układ urbanistyczny, choć sama zabudowa jest znacznie nowsza. Mimo to bardzo pięknie prezentuje się rozległy pszczyński rynek, na którego zachodnim krańcu stoi zamek. Warto zwrócić uwagę na późnobarokowe kościoły: katolicki i ewan gelicki oraz interesujący ratusz. Spacerując wąskimi staromiejskimi uliczkami, łatwo trafić do niezwykłego jedynego tego typu w Polsce Muzeum Prasy Śląskiej w małym zabytkowym domu. Przy muzeum jest niewielka sala koncertowa, zwana Izbą u Telemanna, gdzie można obejrzeć kolekcję starych instrumentów. Zaledwie kilkaset metrów od pszczyńskiej starówki można spotkać... żubra. Taką możliwość daje odwiedzenie Pokazowej Zagrody Żubrów, która powstała na terenie zabytkowego parku, w części zwanej Zwierzyńcem. Na blisko 10 ha wybudowano dwie zagrody wraz z infrastrukturą, m.in. paśnikami, zagrodą kwarantannową oraz magazynami karmy. Zwierzęta można oglądać z pomostu widokowego, na który osoby niepełnosprawne mogą wjechać windą. W zagrodzie, obok żubrów, można jeszcze zobaczyć muflony, jelenie, daniele i sarny, a zwiedzając ekspozycje w budynku edukacyjnym, zapoznać się z fauną i florą ziemi pszczyńskiej. Niezapomnianych wrażeń dostarczy także przygotowany w konwencji trójwymiarowej film o żubrach. Część parku zamkowego, na skraju starego miasta, zajmuje bardzo ciekawy skansen Zagroda Wsi Pszczyń skiej, gdzie zgromadzono cenne zabytki ludowego budownictwa drewnianego, charakterystycznego dla ziemi pszczyńskiej. Warto też zajrzeć na pszczyński stary cmentarz oraz na pobliski dość zaniedbany, lecz dobrze zachowany cmentarz żydowski. Okolice Pszczyny są również godne uwagi. Na ziemi pszczyńskiej zachowało się kilka bardzo pięknych wiejskich kościółków drewnianych. Część z nich w Górze, Miedźnej, Grzawie i Ćwiklicach można zwiedzić po drodze z Oświęcimia do Pszczyny. Na zachód od miasta stoją kolejne piękne świątynie drewniane: w Łące, Wiśle Małej i Pielgrzymowicach. Inna atrakcja regionu to m.in. dawny browar książęcy w Tychach, który niegdyś wchodził w skład dóbr księcia pszczyńskiego. Do dziś zachowały się zabytkowe zabudowania z 2. poł. XIX w., gdzie otwarto interesujące Muzeum Piwowarstwa. Po drodze z tyskiego browaru do Pszczyny koniecznie trzeba obejrzeć piękny zameczek myśliwski w Promnicach, a także skręcić do rezerwatu w Jankowicach to drugie miejsce w gminie Pszczyna, gdzie rezyduje król puszczy. W 2006 r. utworzono tutaj Ośrodek Edukacji Ekologicznej Pszczyńskie żubry. Wokół zagrody hodowlanej biegnie przez las ścieżka dydaktyczna, która umożliwia podglądanie żubrów w ich naturalnym środowisku. 1 Atrakcje turystyczne 11

1 Informacja turystyczna Informacja turystyczna Pszczyńskie Biuro Informacji Turystycznej mieści się w Bramie Wybrańców, tj. w głównym wejściu na dziedziniec zamkowy od strony rynku. Pracownicy biura udzielają kompleksowych informacji o najciekawszych zabytkach nie tylko w samej Pszczynie, ale i całym regionie. Można tu dowiedzieć się wszystkiego, co turyście niezbędne, na temat hoteli, restauracji, biur podróży, ośrodków rekreacyjnych i sportowych itp. W biurze dostępny jest kalendarz lokalnych imprez kulturalnych. Na miejscu można otrzymać również informacje na temat ścieżek rowerowych i szlaków turystycznych oraz zaopatrzyć się w odpowiednie mapy. Dodatkowo biuro prowadzi sprzedaż przewodników, książek o mieście i ziemi pszczyńskiej oraz ciekawych pamiątek, wyrabianych przez twórców ludowych z całego powiatu. Biura Informacji Turystycznej funkcjonują również w Pokazowej Zagrodzie Żubrów i w skansenie Zagroda Wsi Pszczyńskiej. Biuro Informacji Turystycznej, Brama Wybrańców 1, 43-200 Pszczyna, tel.: (0-32) 212 99 99, bit@pszczyna.info.pl, www.pszczyna.info.pl; czynne pn. pt. 8.00 16.00, sb. i nd. 10.00 16.00. Biuro Informacji Turystycznej skansen Zagroda Wsi Pszczyńskiej, ul. Parkowa, 43-200 Pszczyna, tel.: 0 604 508 718; czynne od 15 IV do 15 X pn. pt. 9.00 17.00, sb. i nd. 10.00 18.00. Biuro Informacji Turystycznej Pokazowa Zagroda Żubrów, ul. Żorska 5, 43-200 Pszczyna, tel.: (0-32) 793 69 22; czynne od IV do X 9.00 19.00, od XI do III 9.00 16.00. 12

Rozdział II Część krajoznawcza 2 Charakterystyka geograficzna Pszczyna usytuowana jest w samym centrum jednostki geograficznej zwanej Wysoczyzną Pszczyńską, położonej na północ od Wisły, a będącej zachodnią częścią Kotliny Oświęcimskiej. W krajobrazie dominują łagodne wzgórza, przecięte płytkimi dolinami potoków. Od południa, za doliną Wisły, zaczyna się Pogórze Śląskie, ciągnące się aż do zboczy Beskidu Śląskiego. Z wielu miejsc w Pszczynie i okolicach można dzięki temu oglądać panoramę zalesionych górskich stoków, wyrastających wysoko ponad otoczenie. Od północy teren wznosi się o wiele łagodniej ku Wyżynie Śląskiej. Na zachodzie Wysoczyzna przechodzi znów w trochę wyższe, łagodne wzgórza Płaskowyżu Rybnickiego, natomiast na wschodzie ogranicza ją dolina Wisły. Ziemia pszczyńska, choć sąsiaduje z silnie uprzemysłowioną częścią Górnego Śląska, do dziś zachowała charakter przede wszystkim rolniczy. W głównej mierze jest to efekt budowy geologicznej podłoża. Pokłady węgla kamiennego, które w okolicach Katowic są tuż pod ziemią, dalej na południe zapadają się coraz głębiej, by dopiero za doliną Wisły znów zbliżyć się do powierzchni ziemi, gdzie ponownie można je łatwo eksploatować. Natomiast w okolicy Pszczyny węgiel leży tak głęboko, że wydobycie byłoby prawie niemożliwe. Niegdyś całą ziemię pszczyńską porastały prastare lasy Puszczy Pszczyńskiej. Dziś południowa część Wysoczyzny jest zupełnie pozbawiona la sów i zajęta pod uprawy oraz zabudowę. Na północ od Pszczyny zachowały się rozległe kompleksy leśne, zwane Lasami Kobiórskimi i Pszczyńskimi. Są one częścią dużych obszarów leśnych, które otaczają od południa i zachodu całe przemysłowe Zagłębie Górnośląskie. Wielką osobliwością Lasów Pszczyńskich są żubry, żyjące w specjalnym rezerwacie koło Jankowic. Sprowadzone w połowie XIX w. z Białowieży przez książąt pszczyńskich, przetrwały tu wiele zawieruch dziejowych. Rolniczą część Wysoczyzny Pszczyńskiej przecina z zachodu na wschód dolina rzeki Pszczynki. Niegdyś całe jej dno było podmokłe, a wody płynęły licznymi korytami i rozlewały się szeroko wśród lasów łęgowych. Dziś dolinę osuszono, a resztki dawnych rozlewisk to obecnie stawy i kanały w parku zamkowym w Pszczynie. Część doliny powyżej miasta przegrodziła przed kilkudziesięciu laty mała zapora powstał wówczas niewielki Zbiornik Łącki. W pobliżu miasta znajduje się również drugi zbiornik wodny Jezioro Goczałkowickie. Utworzone na Wiśle Charakterystyka geograficzna 13

2Historia 14 w 1955 r. jest jednym z największych tego typu akwenów w Polsce i źródłem zaopatrzenia w wodę dla Górnego Śląska. Jeszcze jedna osobliwość przyrodnicza ziemi pszczyńskiej to liczne stawy rybne, głównie w dolinie Wisły. Są one nie tylko wykorzystywane gospodarczo, ale stanowią też doskonałe środowisko życia wielu gatunków ptactwa wodnego, gdzie chętnie zatrzymują się także ptaki przelotne. Miasto Pszczyna leży w dolinie Pszczynki. Niegdyś w tym miejscu było najlepsze przejście przez bagnistą dolinę tej rzeki na szlaku wiodącym z Krakowa ku Morawom, dzięki czemu właśnie tutaj powstało miasto. Obecnie dolina Pszczynki jest całkowicie osuszona i przechadzając się po mieście, trudno uwierzyć, że przed setkami lat rosły tu piękne, podmokłe nadrzeczne lasy. Żubry w Lasach Pszczyńskich, rys. A. Styrska Historia Początki grodu Dzieje Pszczyny i ziemi pszczyńskiej sięgają już setek lat. Ziemia pszczyńska jako odrębna jednostka administracyjna zaistniała dopiero w 1407 r., jednak już wcześniej tereny wokół Pszczyny miały swój specyficzny charakter. Pierwsza wzmianka o mieście Pszczyna w dokumentach sprzed wieków pojawia się w 1303 r., lecz tak naprawdę miasto założono znacznie wcześniej. Przebiegał tędy od wczesnego średniowiecza ważny szlak handlowy z dalekiej Rusi przez Kraków w kierunku Bramy Morawskiej i dalej nad Dunaj. Umocniony gródek przyszły zamek pszczyński stanął obok dogodnego brodu przez Pszczynkę, jedynego miejsca, gdzie

2Historia Nazwa miasta Nazwa miasta po polsku Pszczyna, po niemiecku Pless doczekała się kilku teorii na temat swego pochodzenia. Niektórzy usiłowali wyjaśniać, że ongiś miała to być osada niejakiego Pleszki zapewne taką hipotezę zasugerowała niemiecka nazwa miasta. W XIX w. Henryk Schaeffer twierdził, że nazwa Pszczyna to pochodna łacińskiego określenia plescitum, oznaczającego ogrodzony dla celów łowieckich rewir leśny. Aleksander Brückner wywodził z kolei nazwę Pszczyna (dawna forma: Plszczyna) od staropolskiego wyrazu pło, pleso, czyli jezioro zatem nazwa Plszczyna i niemieckie upodobnienie Pless oznaczałyby miejsce nad jeziorem. Obecnie uważa się, że Pszczyna przekształcona nazwa wcześniejszej formy Plszczyna oznacza miejsce w okolicy obfitującej w wody, bagnistej i podmokłej; dawne słowiańskie słowo plszczyna to właśnie określenie takiego miejsca, gdzie jest dużo wód, a woda płynąc, szemrze i pluszcze słowo plszczyna jest pochodną określenia plsk, tj. plusku płynącej wody. Tak rozszyfrowana nazwa Pszczyny stanie się bardziej zrozumiała i oczywista, gdy pamiętać będziemy, że zamek i miasto założono w bagnistej niegdyś, podmokłej dolinie Pszczynki. Inne tłumaczenie przedstawia prof. Jan Miodek, który nazwę Pszczyny wywodzi od rzeki Blszczyny, tj. rzeki błyszczącej się. użytkownicy szlaku mogli bezpiecznie przekroczyć bardzo podmokłą i bagnistą dolinę tej rzeki. Wieki średnie Przez wieki Pszczyna i jej okolice przechodziły zmienne koleje losu pod rządami poszczególnych władców. We wczesnym średniowieczu tereny te, nazwane potem ziemią pszczyńską, należały nie do Śląska, lecz do Małopolski. Dopiero w 1178 r. książę Kazimierz Sprawiedliwy podarował je księciu opolsko-raciborskiemu, Mieszkowi Plątonogiemu. Od tej pory ziemia pszczyńska już na trwałe związana została ze Śląskiem. Po Mieszku Plątonogim panowali tu kolejni piastowscy książęta opolscy i raciborscy: Kazimierz (1211 30), Mieszko II (1238 46) i jego brat Władysław (1246 81), wreszcie dwóch synów Mieszka II najpierw Mieszko, potem Przemysław (do 1306 r.). Ostatnim z rodu, a zarazem ostatnim niezależnym piastowskim księciem raciborskim i panem ziemi pszczyńskiej był Leszek. Podobnie jak wielu innych piastowskich książąt na Śląsku, musiał on w 1327 r. uznać zwierzchność króla czeskiego, Jana Luksemburskiego, stając się jego lennikiem. Po bezpotomnej śmierci Leszka w 1336 r. jego ziemie przejął szwagier Mikołaj II, książę opawski z czeskiej dynastii Przemyślidów. Potem ziemią pszczyńską i Raciborzem rządzili potomkowie Mikołaja II syn Jan I i wnuk Jan II, zwany Żelaznym. Ten ostatni w 1407 r. wyodrębnił ze swych włości Pszczynę wraz z okolicznymi ziemiami jako dożywotnią własność swej żony, Heleny Korybutówny, bratanicy króla Władysława Jagiełły. I dopiero od tego czasu możemy rzeczywiście mówić o ziemi pszczyńskiej jej granice, choć później nieco zmieniane, 15

2Historia 16 przetrwały przez setki lat, aż do XX w., kiedy zostały znacznie ograniczone. Dzisiejszy powiat pszczyński zajmuje zaledwie połowę dawnego obszaru ziemi pszczyńskiej. Gdy w 1424 r. Jan II umarł, Helena stała się suwerenną władczynią na zapisanych jej ziemiach aż do swej śmierci w 1449 r. Lata jej panowania naznaczył najazd husytów, którzy w 1433 r. spustoszyli okolicę i oblegli zamek pszczyński, ale nie zdołali go zdobyć. Po Helenie właścicielem Pszczyny został jej syn Mikołaj (1449 52), a później wdowa po nim Barbara Rokemberg, córka bogatego kupca krakowskiego. Została ona jednak wygnana z miasta przez swego pasierba, księcia Jana Karniowskiego, który władał następnie Pszczyną w latach 1462 65. Tegoż z kolei w nieznanych okolicznościach pozbawił władzy brat Wacław, książę rybnicki. Awanturnicza polityka Wacława doprowadziła do tego, że w Pszczynie obległy go wojska węgierskie króla Macieja Korwina, pozbawiając go w 1474 r. władzy nad miastem i ziemią. Nieszczęsny książę zmarł wkrótce w niewoli. Przejściowo właścicielem Pszczyny został stronnik króla Macieja, królewicz czeski Hynko z Podiebradów (1474 75), który jednak odstąpił ją swemu bratu Wiktorynowi, księciu ziębickiemu. Ten zaś sprzedał Pszczynę w 1480 r. księciu cieszyńskiemu, Kazimierzowi II. Zasłużył się on przede wszystkim odnowieniem w 1498 r. przywileju miejskiego dla Pszczyny. Był już ostatnim właścicielem miasta i ziemi z rodu piastowskiego Akt sprzedaży ziemi pszczyńskiej z 1517 r., rys. A. Styrska w 1517 r. sprzedał je Aleksemu Turzonowi, jednemu z najpotężniejszych magnatów węgierskich. Od tej pory ziemię pszczyńską, stanowiącą już wówczas część Rzeszy Niemieckiej, zwano Pszczyńskim Wolnym Państwem Stanowym jako że jej władca podlegał bezpośrednio tylko władzy cesarskiej. W tych czasach do panów na Pszczynie należało aż 50 wsi i 4 miasta: prócz Pszczyny jeszcze Bieruń, Mikołów i Mysłowice. Z kolei właściciele 27 innych wsi w ziemi pszczyńskiej byli lennikami właścicieli Pszczyny. Turzonowie utrzymywali bliskie kontakty z królem polskim Zygmuntem I Starym z tej racji w Pszczynie zatrzymała się 10 kwietnia 1518 r. podróżująca do Krakowa księżniczka Bona Sforza d Aragona, czyli przyszła królowa Bona. Niedługo potem, w 1525 r., Aleksy odstąpił ziemię pszczyńską swemu bratu Jano wi. Ten w 1536 r. sprzedał Mysłowice. Dalszemu rozsprzedawaniu ziemi pszczyńskiej zapobiegło w 1548 r. ustanowienie majoratu przez nowego właścicie-

la Pszczyny Baltazara Promnitza, biskupa wrocławskiego z możnego rodu śląskiego, którego przedstawiciele władali m.in. Żarami i Żaganiem na Dolnym Śląsku. W tym wła śnie roku odkupił on Pszczynę od Turzonów. Ustanowienie majoratu oznaczało, że od tej chwili ziemia pszczyńska nie mogła być dzielona, lecz podlegała specjalnemu prawu dziedziczenia w linii męskiej. Dzieje nowożytne Promnitzowie władali w Pszczynie przez całe dwa wieki. Nie były to łatwe czasy, bowiem w XVII w. ziemia pszczyńska została straszliwie spustoszona w toku działań wojennych i okupacji przez różne armie w dobie wojny trzydziestoletniej (1618 48). Po stu latach względnego spokoju połowa XVIII stulecia znów przyniosła w te okolice wojenne zawieruchy. Tym razem o cały Śląsk starły się Prusy i Austria zwycięski król pruski na mocy pokoju zawartego w 1742 r. zagarnął niemal całą tę dzielnicę wraz z Pszczyną. Kolejny raz walki rozgorzały na ziemi pszczyńskiej ledwie w kilka lat później w toku wojny siedmioletniej (1756 63) znów zawitały tu wojska austriackie. Wkrótce potem ostatni z rodu Promnitzów, Jan Erdmann, przekazał ziemię pszczyńską swemu siostrzeńcowi z rodu Anhalt-Köthen, Fryderykowi Erdmannowi. Książę ten, by przejąć spadek po wuju, musiał jednak najpierw uzyskać zgodę króla pruskiego. Nie było to proste, zważywszy, że kilka lat wcześniej, w czasie wojny siedmioletniej, walczył jako oficer w armii francuskiej właśnie przeciwko Prusom. Ale tu przydały się rodowe koneksje saksońskie księstwo Köthen sąsiadowało bowiem z majątkami spokrewnionego rodu Anhalt-Zerbst. A kuzynka księcia Fryderyka Erdmanna, Zofia Anhalt-Zerbst, zasiadała wówczas jako caryca Katarzyna na tronie carskim w Rosji. Tak więc to właśnie jej wstawiennictwu u króla pruskiego Anhaltowie zawdzięczali Pszczynę. Kolejni właściciele Pszczyny z rodu Anhaltów władali tutejszymi majątkami do połowy XIX stulecia w 1846 r. ostatni z rodu, książę Henryk, oddał ziemię pszczyńską swemu siostrzeńcowi, księciu Hansowi Heinrichowi XV z potężnego rodu magnackiego Hochbergów, władających do tej pory przede wszystkim rozległymi majątkami w okolicy Wałbrzycha ze wspaniałego tamtejszego zamku Książ. Hochbergowie należeli do najbogatszych śląskich rodów i jednocześnie najpotężniejszych w całej Rzeszy Niemieckiej. Pod rządami pruskimi i niemieckimi (1742 1922) Do końca XVIII w., zwłaszcza pod rządami pierwszego z Anhaltów, liczne były kontakty między Pszczyną i ziemią pszczyńską a niedaleką Polską. Książę Fryderyk Erdmann zasłużył się nawet tak bardzo dla rozwijania kontaktów handlowych z Polską, że w 1784 r. uzyskał od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego pol- 2 Historia 17

ski indygenat, czyli tytuł szlachecki. 2 Wiele poszlak wskazuje też na to, że kolejni książęta z rodu Anhaltów znali język polski. Zresztą niemal do połowy XIX w. nie prowadzono na terenie ziemi pszczyńskiej specjalnie silnej polityki germanizacyjnej, a właściciele Pszczyny mieli świadomość, że większość ich poddanych mówi właśnie po polsku. Choć w samej Pszczynie zdecydowanie dominował element niemiecki, to w całym powiecie wyraźnie przeważali Polacy, np. w 1828 r., wg oficjalnych danych pruskich, odsetek ludności polskiej w powiecie pszczyńskim wynosił aż 94%. Później jednak działania zmierzające do germanizacji przybrały na sile. Mimo to od 1845 r. przez 2 lata w Pszczynie wydawano po polsku Tygodnik Polski Poświęcony Włościanom. Warto pamiętać, że jego wydawcą bynajmniej nie był Polak, lecz Niemiec, nauczyciel ludowy, burmistrz Pszczyny i właściciel drukarni Christian Schemmel, który chciał w ten sposób podnieść poziom oświaty wśród ludu, gdzie tak naprawdę niewielu znało język niemiecki. Tygodnik ten zapisał się w historii jako pierwsza polska gazeta na Śląsku. Na 2. poł. XIX w. przypadł okres nasilonej akcji germanizacyjnej. Skutek działań władz pruskich i środowisk niemieckich na Górnym Śląsku a więc także na ziemi pszczyńskiej był odwrotny w stosunku do zamierzonego. 18 Gwałtownie rodził się polski ruch narodowy. Początkowo związany był on nie Historia tyle z obroną polskości, ile katolicyzmu, zaatakowanego brutalnie w całych Niemczech w ramach Kulturkampfu. Z ziemi pszczyńskiej pochodził jeden z najwybitniejszych działaczy narodowych polskich na Śląsku Karol Miarka, urodzony w 1825 r. w Pielgrzymowicach. Długo był on związany z niemiecką partią katolicką Centrum, która właśnie w okresie Kulturkampfu stała w zdecydowanej opozycji do rządu. Wojny światowe Ważne wydarzenia rozgrywały się w Pszczynie w czasie I wojny światowej. Hochbergowie przekazali bowiem swój tutejszy pałac zamek pszczyński na potrzeby cesarskiej kwatery głównej Wilhelma II oraz siedziby sztabu wojsk niemieckich. Właśnie we wspaniałej sali zwierciadlanej pałacu 5 listopada 1916 r. ogłoszono tzw. Akt 5 listopada wspólną proklamację cesarzy niemieckiego i austriackiego, tworzącą kadłubowe, zależne od Niemiec, Królestwo Polski. Choć wydana tylko dla pozyskania Polaków, zmęczonych przeciągającą się wojną państw niemieckiego i austriackiego, była jednak pierwszym tak zdecydowanym postawieniem sprawy polskiej na arenie międzynarodowej w czasie I wojny światowej. Zaraz po zakończeniu wojny, gdy ważyły się losy przynależności państwowej Górnego Śląska, Pszczyna stała się znów widownią ważnych wydarzeń. Kolejny z Hochbergów, Hans Heinrich XI, był zwolennikiem włączenia ziemi pszczyńskiej do Niemiec lub utwo-

rzenia z całego Śląska niezależnego państwa. Sam siebie widział zaś w roli jego władcy. Plan ten miał na celu zachowanie na Śląsku wpływów możnych rodów co w ramach powstałej na gruzach cesarstwa niemieckiego republiki weimarskiej wydawało się niemożliwe. Przede wszystkim zaś miało uchronić dobra książęce przed ich włączeniem do Polski. Gdy więc 16 sierpnia 1919 r. wybuchło I powstanie śląskie, pszczyńscy powstańcy zostali zaatakowani przez Niemców już w miejscu zbiórki oddziałów powstańczych przy tzw. Trzech Dębach w parku pszczyńskim. Książę Hans Heinrich udostępnił wówczas swój pałac na siedzibę i koszary paramilitarnych grup niemieckich, tępiących powstańców. W podziemiach pałacu urządzono wtedy prowizoryczne więzienie, gdzie osadzono wielu schwytanych Polaków, oskarżonych o udział w powstaniu. Również w kolejnych powstaniach śląskich licznie wzięli udział mieszkańcy ziemi pszczyńskiej. Jednym z wybitniejszych uczestników III powstania był miejscowy komendant Polskiej Organizacji Wojskowej, Stanisław Krzyżowski. Walczyli także Niemcy dominujący w samym mieście Pszczyna, oczywiście po przeciwnej stronie barykady. Sam książę Hans Heinrich XV wyposażył własnym sumptem spory oddział, który pod dowództwem jego syna Hansa Heinricha XVII stoczył ciężkie walki z powstańcami na Górze Św. Anny w czasie III powstania. Wcześniej, w 1921 r., w plebiscycie, który miał zdecydować o przynależności państwowej Górnego Śląska, za Polską głosowało w powiecie pszczyńskim 53 tys. mieszkańców, a za Niemcami 18 tys. Wśród głosujących za Niemcami znaleźli się także specjalnie przywiezieni emigranci kilkuset Niemców sprowadzonych z okolic Książa przez księcia Hansa Heinricha. To jednak na niewiele się zdało i po III powstaniu oraz podziale Górnego Śląska Pszczyna wraz z całym powiatem przypadła Polsce. 29 czerwca 1922 r. uroczyście wkroczyły do miasta wojska polskie, wtedy też władzę przejęła polska administracja. Niedługo potem z wizytą do Pszczyny przybył marszałek Józef Piłsudski, który m.in. uhonorował powstańców odznaczeniami. Pierwszym burmistrzem Pszczyny został Jan Figna, natomiast pierwszym starostą dr Franciszek Lerch. Wybuch II wojny światowej rozpoczął kolejny tragiczny okres w historii regionu. Powstrzymanie inwazji wojsk hitlerowskich na terenie ziemi pszczyńskiej powierzono 6. Dywizji Piechoty dowodzonej przez gen. Bernarda Monda, która była częścią Armii Kraków. 1 września 1939 r. w rejonie Brzeźc i Wisły Wielkiej skuteczny ogień polskich obrońców ze specjalnego, wydzielonego oddziału 6. Dywizji zdołał na pewien czas zatrzymać natarcie przeważających sił niemieckich. Następnego dnia, w połowie drogi między lasem Brzezina i Ćwiklicami, doszło do tragicznego boju, znanego jako bitwa pod Ćwiklicami zaskoczony przez niemieckie czołgi 2 Historia 19

16. Pułk Piechoty z Tarnowa stracił na 2 niewielkim skrawku pola 217 żołnierzy. Pochowano ich w zbiorowej mogile na skraju lasu, jednak dziś w tym miejscu jest tylko symboliczny cmentarzyk, bowiem ciała żołnierzy w 1953 r. ekshumowano i przeniesiono do zbiorowego grobu w parku w Pszczynie w miejscu zwanym Trzy Dęby. Okupacja hitlerowska to lata terroru i represji. Ze szczególną zawziętością prześladowano i mordowano członków ochotniczych oddziałów samoobrony z września 1939 r., Związku Powstańców Śląskich i harcerzy. Pomniki ku ich czci są w sąsiedztwie zbiorowej mogiły żołnierzy z ćwiklickiego pobojowiska. Represje nie zdołały jednak złamać ducha oporu. Walkę z wrogiem podjął konspiracyjny Związek Walki Zbrojnej, przemianowany następnie na Związek Walki Zbrojnej Armia Krajowa. Ziemia pszczyńska, jako Obwód Pszczyna, wchodziła w skład Inspektoratu Rybnickiego Armii Krajowej, którego pierwszym komendantem był urodzony w Wiśle Małej Władysław Kuboszek. W styczniu 1945 r. przez ziemię pszczyńską wiódł przerażający szlak, którym hitlerowcy ewakuowali więźniów obozu KL Auschwitz Birkenau. Wielu idących w tym Marszu Śmierci więźniów padło z wycieńczenia lub zostało zabitych na ulicach Pszczyny. Są pochowani w zbiorowej mogile przy cmentarzu Św. Krzyża. 20 Wreszcie 10 lutego 1945 r. do miasta wkroczyli żołnierze Armii Czerwonej. Wielu z nich zginęło podczas walk Historia w zachodniej części powiatu pszczyńskiego pochowano ich na istniejącym do dziś cmentarzu żołnierzy radzieckich w Pszczynie. Dzieje powojenne Po II wojnie światowej Pszczynę znacznie rozbudowano. Powstały nowe osiedla, wybudowano obwodnicę miasta. Pałac zamieniony w muzeum stał się atrakcją turystyczną na skalę krajową, a w okolicy utworzono dwa jeziora zaporowe: pierwszy był duży Zbiornik Goczałkowicki wielka zapora powyżej Goczałkowic spiętrzyła wody Wisły, znacznie później zaś wody Pszczynki przegrodzono zaporą koło wsi Łąka, powyżej Pszczyny. Gminę Pszczyna tworzy obecnie miasto Pszczyna oraz 12 sołectw: Brzeźce, Czarków, Ćwiklice, Jankowice, Łąka, Poręba, Piasek, Rudołtowice, Studzienice, Studzionka, Wisła Mała i Wisła Wielka. Niedługo po wojnie zmieniono też znacznie przebieg granic powiatu pszczyń skiego, wyłączając z niego całą północną, uprzemysłowioną część i tworząc z niej w 1954 r. nowy powiat tyski. A w 1975 r., wraz z reformą administracyjną, powiaty w tym i pszczyński w ogóle zlikwidowano. Przywrócone dopiero w wolnej Polsce, w 1999 r., miały już inne granice dzisiejszy powiat pszczyński (tworzą go gminy: Goczałkowice-Zdrój, Kobiór, Miedźna, Pawłowice, Pszczyna i Suszec) jest nawet mniejszy niż ten z lat 1954 75, a cóż dopiero w porównaniu z dawną ziemią pszczyńską!

Właściciele Pszczyny Helena Korybutówna (władała Pszczyną w latach 1424 49) była pierwszą, która tytułowała się panią na Pszczynie ; wdowa po Janie II, księciu raciborskim, który wydzielił ze swego księstwa Pszczynę wraz z okolicami jako oprawę wdowią dla swej żony, bratanicy Władysława Jagiełły. Mikołaj (syn Heleny, 1449 52) był nie tylko panem na Pszczynie, ale i księciem raciborskim. Barbara Rokenberg (żona Mikołaja, 1452 62). Jan Starszy (syn Mikołaja, 1462 65) książę raciborski, opawski i cieszyński. Wacław (brat Jana, 1465 74) książę raciborski, podstępnie usunął z Pszczyny Jana Starszego, skłócony ze wszystkimi sąsiadami awanturnik, został usunięty przez węgierskiego króla, Macieja Korwina. Henryk II Młodszy (Hynko) z Podiebradów (1474 75) ustanowiony panem na Pszczynie przez Macieja Korwina, zrzekł się władzy na rzecz brata; w 1474 r. ostatecznie wyodrębniono ziemię pszczyńską z księstwa raciborskiego i rybnickiego. Wiktoryn (brat Hynka, 1475 80) książę opawski i ziębicki oraz hrabia kłodzki. Kazimierz II (1480 1517) kupił Pszczynę od Wiktoryna, był księciem cieszyńskim i ostatnim piastowskim władcą w Pszczynie, sprzedał ją Turzonom; wielce zasłużony dla miasta, odnowił prawa miejskie Pszczyny, za jego panowania nastąpił rozkwit gospodarczy ziemi pszczyńskiej założył szereg wielkich stawów rybnych w okolicach Pszczyny. Turzonowie: Aleksy Turzo (1517 25) wywodził się z możnego rodu węgierskiego, rezydującego na Spiszu; kupił Pszczynę od Kazimierza II i uzyskał dla swego nabytku przywilej wolnego państwa stanowego, tj. podlegającego tylko władzy cesarskiej. Jan Turzo (brat Aleksego, 1525 48) sprzedał Pszczynę Promnitzom. Promnitzowie: Baltazar hrabia von Promnitz, po polsku zwany Promnicem (1548 62) członek możnego rodu o polskich korzeniach z Dolnego Śląska, kupił Pszczynę od Turzonów, był biskupem wrocławskim, panem na Żarach i Trzebielu oraz księciem żagańskim. Promnitzowie władali Pszczyną przez następne 200 lat. Stanisław (bratanek Baltazara, 1562 68). Karol (brat Stanisława, 1568 91) oficjalnie wprowadził w państwie pszczyńskim protestantyzm i zakończył rozpoczętą wcześniej przebudowę gotyckiego zamku na renesansową rezydencję. Abraham (syn Karola, 1591 1612). Henryk Anzelm (1612 21). Zygfryd I (1621 23) w latach 1612 19 członkowie rodu procesowali się o Pszczynę, Abraham bowiem nie miał bezpośredniego następcy. Zygfryd był najmłodszym bratem Henryka Anzelma. 2 Historia 21

Zygfryd II (bratanek Zygfryda I, 2 1623 50) lata jego panowania przypadły na ciężkie czasy wojny trzydziestoletniej, która spowodowała wielkie zubożenie miasta. Zygmunt Zygfryd (syn Henryka Anzelma, 1650 54) na lata jego panowania przypada triumf kontrreformacji w Pszczynie. Erdmann I Leopold (syn Zygmunta, 1654 64). Baltazar Erdmann (syn Erdmanna I Leopolda, 1664 1703) faktycznie objął Pszczynę w posiadanie w 1678 r., kiedy uzyskał pełnoletniość. Odbudował zamek po wielkim pożarze miasta w 1679 r. Erdmann II (syn Baltazara Erdmanna, 1703 45) rozpoczął prace przy przebudowie zamku w stylu barokowym. Jan Erdmann (syn Erdmanna, 1745 65) ostatni właściciel Pszczyny z rodu Promnitzów, przekazał władzę swemu siostrzeńcowi z saksońskiej rodziny książęcej Anhalt-Köthen. Historia 22 Lew strzegący pszczyńskiego zamku, rys. A. Styrska Anhaltowie: Fryderyk Erdmann von Anhalt-Köthen (1765 97) pochodził z książęcego rodu z Saksonii, władającego małym księstwem Köthen; jego kuzynką była caryca Katarzyna faktycznie Zofia Anhalt-Zerbst z sąsiadującego z Köthen księstwa saksońskiego Zerbst. Dokończył przebudowę barokową zamku, uruchomił pierwszą kopalnię węgla na Śląsku, uważany był za przyjaciela Polski otrzymał Order Orła Białego. Fryderyk Ferdynand (syn Fryderyka Erdmanna, 1797 1818) po 1818 r. wyjechał do Saksonii, by objąć władzę w rodzinnym księstwie jako senior rodu. Henryk (brat Fryderyka Ferdynanda, 1818 30) został właścicielem Pszczyny, gdy jego starszy brat przeniósł się do Saksonii. Ludwik (brat Henryka, 1830 41) najmłodszy syn Fryderyka Erdmanna, znany z zamiłowania do zabaw i uczt, ale też podróży krajoznawczych i wycieczek w góry. Henryk (1841 46) ponownie władał Pszczyną po bezpotomnej śmierci Ludwika, jednocześnie pozostawał wciąż księciem rodowego Köthen; ponieważ nie miał dzieci i był ostatnim z rodu, przekazał państwo pszczyńskie swojemu siostrzeńcowi, Hansowi Heinrichowi X, hrabiemu von Hochberg z zamku Książ pod Wałbrzychem. Hochbergowie: Hans Heinrich X Hochberg (1846 55) w 1850 r. uzyskał tytuł księcia pszczyńskiego.

Hans Heinrich XI Hochberg (1855 1907) przebudował i rozbudował zamek w stylu neobarokowym, dbał o rozwój przemysłu, inwestował w budowę hut, kopalń i browaru w Tychach. Prawdziwą jego pasją były polowania i konie. Hans Heinrich XV Hochberg (1907 38) uważany za polonofila, równocześnie sprzeciwiał się włączeniu Śląska do Polski i zwalczał powstania śląskie. Po 1922 r. przyjął obywatelstwo polskie. Hans Heinrich XVII Hochberg (1938 45) ostatni prywatny właściciel zamku pszczyńskiego. Urbanistyczno- -architektoniczny układ miasta Mimo że proces kształtowania się Pszczyny trwał kilka wieków, do dziś w układzie zabudowy i siatce ulic można odczytać kształt dawnego założenia średniowiecznego miasta. Jednak to nie lokacja miasta na jego obecnym miejscu była początkiem osadnictwa w Pszczynie. Faza przedlokacyjna Początki Pszczyny wiążą się z pradawnym szlakiem komunikacyjnym drogą handlową wiodącą z Rusi przez Kraków ku Bramie Morawskiej. Droga w miejscu, gdzie dziś jest miasto, przekraczała bagnistą dolinę Pszczynki. Ponieważ było to najdogodniejsze przejście przez rzekę w okolicy, szybko powstał przy brodzie rzecznym gródek strażniczy zapewne tam, gdzie obecnie stoi zamek. Widoczne wzniesienie, na którym jest dzisiejsza budowla, to prawdopodobnie resztka dawnego kopca grodowego, usypanego wśród rozlewisk rzecznych, niegdyś znajdującego się na wysepce jak wskazują stare plany Pszczyny, jeszcze w XVIII w. kompleks zabudowań zamkowych ze wszystkich stron otaczały kanały i koryto Pszczynki. Z czasem przy przejściu przez rzekę zaczęła się rozwijać osada być może wokół miejsca, gdzie odbywały się targi. Wiele wskazuje na to, że pierwsza taka osada powstała nie w miejscu dzisiejszego starego miasta, lecz na wyższym, suchym brzegu rzeki być może tam, gdzie dziś jest cmentarz i gdzie do 1939 r. stał drewniany kościółek św. Jadwigi. Z biegiem lat, gdy założono nowe miasto na obecnym miejscu, stara osada, która nie otrzymała praw miejskich, została nazwana Starą Wsią i do dziś część Pszczyny na północny zachód od parku zamkowego nosi taką nazwę. Powstanie miasta Pierwsza wzmianka na temat Pszczyny pojawia się w źródłach historycznych w 1303 r. pod tą datą wspomina się zresztą nie o mieście, lecz o kasztelanie pszczyńskim. Jako miasto Pszczyna jest wymieniana dopiero w 1327 r. Wiele przesłanek wskazuje na to, że nowy gród założono w obecnym miejscu 2 Urbanistyczno-architektoniczny układ miasta 23