JESZCZE O HISTORII BADAŃ NAD OSCYLACJĄ PÓŁNOCNEGO ATLANTYKU

WIADOMOŚCI INSTYTUTU METEOROLOGII I GOSPODARKI WODNEJ Tom XXV 1II (XLIX) ISSN 0208-6263 2005 zeszyt I s.81-88 t.. Marek Nowosad JESZCZE O HISTORII BADAŃ NAD OSCYLACJĄ PÓŁNOCNEGO ATLANTYKU Streszczenie. Termin Oscylacja Północnego Atlantyku został wprowadzony w latach 20. XX wieku przez G. T. Walkera. Wcześniej, bo w końcu XIX wieku, została odkryta przez H. H. Hildebrandssona ujemna korelacja między ciśnieniem na Islandii i na Wyspach Azorskich. W artykule zwrócono uwagę na polskojęzyczne publikacje wydane w drugim dziesięcioleciu XX wieku, w których pojawiły się informacje o wpływie rozkładu ciśnienia nad Atlantykiem na warunki pogodowe w Europie. W przetłumaczonym na język polski podręczniku P. Kleina "Meteorologia ogólna" zamieszczony jest fragment o " łagodzeniu " temperatury zimy poprzez "wiatry morskie zachodnie" sprowadzone nad Europę i związane z łącznym wpływem "minimum isladzkiego" oraz "maksimum Azorskiego". Natomiast R. Merecki w "Klimatologii Ziem Polskich" przedstawił powiązania ciśnienia w Ponta Delgada i Stykkisholmie z termiką miesięcy zimowych w Warszawie. Świadczy to o stosunkowo wczesnym poznawaniu zależności między rozkładem ciśnienia nad Atlantykiem a charakterem zim w Europie. Wstęp Przy analizowaniu warunków klimatycznych w Europie, bądź w jej częściach, jest wykorzystywany wskaźnik Oscylacji Północnego Atlantyku NAO (North Atlantic Oscillation). Jest to różnica znormalizowanych (inny termin - standaryzowanych) I wartości ciśnienia między Wyżem Azorskim i Niżem Islandzkim. Gdy mała wartość ciśnienia atmosferycznego w centrum Niżu Islandzkiego występuje synchronicznie ze znaczną wartością ciśnienia w Wyżu Azorskim (zazwyczaj są analizowane wartości średnie miesięczne), określa się taką sytuację jako dodatnią fazę NAO. Natomiast współwystępowanie większej od średniej wartości ciśnienia w Niżu Islandzkim i mnieszej od średniej wartości ciśnienia w Wyżu Azorskim stanowi ujemną fazę NAO. W czasie dodatniej fazy NAO występuje znaczny gradient ciśnienia (skierowany ku północy) między wyżej wymienionymi układami barycznymi, co powoduje intensywny przepływ powietrza z zachodu ku wschodowi. NAO występuje w czasie całego cyklu rocznego, a amplituda tej oscylacji jest największa zimą. Z NAO zsynchroni- Przy standaryzacji odejmuje się od poszczególnych elementów wartość średnią i uzyskane różnice dzieli przez odchylenie standardowe. Otrzymany w wyniku standaryzacji zbiór cechuje się średnią zero i odchyleniem standardowym jeden. 81

zowane są "huśtawki" temperatury (the temperature seesaw) między Grenlandią a Europą2. 1. W. H u r r e I [1995] analizował NAO w miesiącach od grudnia do marca. Określił On, że prędkość wiatru z sektora zachodniego nad Europę jest o 8 m/s większa w czasie zim o dużych wartościach NAO w porównaniu do zim o małych wartościach tego wskaźnika. NAO jest dominującą modą zmienności klimatu zimą od centralnej części Ameryki Północnej po Europę [Glossary..., 2001]. Autorzy wielu publikacji [m.in. Barry, Perry 1973, s. 414; Hurrel, 2003; Hurrel i in., 2003; Nigam, 2003; Hurrel, Dickson, 2004] zauważyli, że Oscylacja Północnego Atlantyku (NAO) jest jedną z najbardziej znanych i najwcześniej odkrytych telekoneksji. Termin "telekoneksja" jest wykorzystywany do ukazania klimatycznych powiązań między regionami oddzielonymi od siebie [Nigam, 2003]. Uważa się, że po raz pierwszy telekoneksja została przedstawiona przez H. H. H i I d e b r a n d s s o n a [1897 za: Barry, Perry, 1973]. Przykłady telekoneksj i zestawił D. D. H o u g h t o n [1996]. W literaturze polskiej definicja telekoneksji została zamieszczona m.in. w pracy 1. W i b i g [2000], czy w"słowniku Meteorologicznym" [2003], a dyskusja w artykule Z. U s t r n u I a [2002]. S. N i g a m [2003] zaprezentował główne układy telekoneksj i oraz opisał podstawowe metody ich analizy (korelacyjną oraz składowych głównych). Polski czytelnik znajdzie opis tych metod w zastosowaniu do NAO w pracy M. M i ę t u s a [2002]. Na temat telekoneksji związanych z Północnym Atlantykiem opublikowano wiele prac. Przykładowo, w literaturze polskiej w końcu lat 80. XX wieku przedstawiono istnienie silnych związków topografii względnej 500/1 000 hpa między różnymi rejonami Północnego Atlantyku i Polską w każdym z miesięcy z wyjątkiem kwietnia[sadowski, Strauch, 1988]. Oscylacja Północnego Atlantyku była przedstawiona w języku polskim przez M. M i ę t u s a [1996, 1999a, b s. 21-23, 2002], A. A. M a r s z a [2000, 2002a, b, 2003], J. Wibig [1999a, b, 2000], J. Filipiaka [2001], R. Przybylaka i in. [2003], A. Wosia [2003, s. 105-106], H. Lorenc [2004, s. 45-51]. O NAO pisali też Z. Ustrnul [1997, rozdz. 5.2.3.], J. Boryczka i in. [1999 s. 21-54,2001 s. 43-81] oraz A. A. Marsz i A. Styszyńska [2000 s. 195-197]. Szukanie powiązań między wartościami wskaźnika NAO a zróżnicowaniem poszczególnych charakterystyk klimatycznych na terenie Polski stanowiło temat dociekań: A. A. Marsza [1999] oraz A. A. Marsza i A. Styszyńskiej [2001] w odniesieniu do temperatury powietrza, J. P. G irj atowi cza [2003] do temperatury wody polskiego wybrzeża Bałtyku, A. A. M a r s z a 2 D. D. Houghton [1996] wyróżnił jako dwie różne telekoneksje: - powiązanie temperatury (surface lemperalure) na Grenlandii oraz temperatury w północnej Europie powiązanie ciśnienia na wyższych poziomach nad podzwrotnikowym Zachodnim Atlantykiem oraz ciśnienia na wyższych poziomach nad Północnym Atlantykiem (Houghton napisał "Zachodni" z dużej, a "północny " z małej litery. Por. przypis w pracy A. A. Marsza 2002a, s. 11). 82

i E. Ż m u d z k i ej [1999] w odniesieniu do długości okresu wegetacyjnego, a A. S t Y s z Y ń s k i ej [200 l] - do opadów. Związki między temperaturą powietrza w Warszawie a warunkami cyrkulacyjnymi, do określenia których wykorzystano m.in. wskaźnik NAO, były badane przez K. K o ż u c h o w s k i e g o i in. [1999]. Korelację między indeksami cyrkulacji strefowej i NAO określali J. D e g i r m e n d z i ć i in. [2000]. Wpływ NAO na warunki klimatyczne w Europie scharakteryzowała J. W i b i g [200 l, s. 15-18]. Hipotezę, że NAO stanowi opóźnioną o 3-6 miesięcy odpowiedź atmosfery na rozkład zasobów ciepła w oceanie, postawił A. A. M a r s z. Autor ten napisał, że wartość wskaźnika NAO H u r r e I a, jaka wystąpi w okresie nadchodzącej zimy, jest przewidywalna [M a r s z 200 l a, b 2003, 2005]. NAO na tle innych wskaźników cyrkulacj i opisał Z. Ustrnul [2002]. T. Niedźwiedź [2002] badał relacje między NAO a wskaźnikami cyrkulacji nad Polską, m.in. zaproponowanymi przez siebie wskaźnikami Oscylacji Polskiej PLO i oscylacji południkowej PLS. Istnieje kilka wersji wskaźnika NAO. Do obliczania większości z nich są wykorzystywane wartości ciśnienia z jednej z wybranych miejscowości w zasięgu Wyżu Azorskiego (ponta Delgada, Lizbona, Gibraltar) oraz jednej w zasięgu Niżu Islandzkiego (Akureyri, Stykkisholmur, Reykjavik). Zestawienie wskaźników NAO oraz ich przebiegów rocznych przedstawili J. L i or:o.z J. X. L. W a n g [2003] w artykule łatwo dostępnym za pośrednictwem internetu. W ostatnich latach proponowano kolejne wersje wskaźnika [Portis i in., 2001; Li i Wang, 2003]. Portis i in. [2001] lokalizowali "bieguny" oscylacji w różnych miejscach Atlantyku dla różnych miesięcy [na podstawie maksimum ujemnej korelacji ciśnienia SLP], tworząc wskaźnik nazwany NAO "mobile". L i i W a n g [2003] zdefiniowali "nowy" wskaźnik NAO jako różnicę między znormalizowanymi wartościami ciśnienia na równoleżnikach 35 N oraz 65 N [uśrednionymi od 80 W do 30 E]. Latem Oscylacja Północnego Atlantyku jest słabsza, a jej centra przesuwają się na zachód i występują na długości geogr. 75-50 o W [Li, Wang 2003 fig. 4]. W literaturze polskiej zwracano uwagę, pod kątem historii NAO, na postać G i I b erta T h om as a Wa I kera, który wprowadził termin "oscylacje" [Wibig, 1999a, 2000, 200 l s. 10; Marsz, 2002a]. Z prac pochodzących z I połowy XX wieku jest cytowana pozycja Wal ker a i B l i s s a z początku lat 30. XX wieku [Wibig, 2000, 2001; Miętus, 2002; Ustrnul, 2002; Przybylak i in., 2003]. o początkach historii badań nad NAO Historia badań nad NAO została ukazana w obszernej monografii poświęconej NAO, w artykule S t e p h e n s o n a i in. [2003]. Autorzy opisali szereg wątków z poszczególnych etapów badań nad NAO. Niniejszy rozdział powstał na podstawie informacji zamieszczonych w tym artykule. Historię spostrzeżeń nad Oscylacją Północnego Atlantyku rozpocząć można nawet od mitologii norweskiej. Jej fragmenty interpretuje się jako umiejętność prognozowania 3 kolejnych surowych zim (silnie ujemna faza NAO). Już 83

w wieku XVIII określano zrozmcowanie temperatury między Grenlandią a Niemcami. Nie były to bezpośrednie pomiary, lecz wnioskowanie na podstawie stopnia zlodzenia morza. Pomiary temperatury na Grenlandii rozpoczęto w ramach sieci założonej w roku 1870 przez Towarzystwo Palatyńskie (Societas Meteorologica Palatyna). Badania nad regionalnym zróżnicowaniem zmienności temperatury na półkuli północnej prowadził w I połowie XIX wieku H. W. D o v e. Zauważył on, że zmienność temperatury ze wschodu na zachód często akcentowała się wyraźnej niż z północy na południe. Za bodziec do badań nad zimami w Europie uważa się anomainie zimną zimę 1879/1880. J. Hann analizował w końcu XIX zróżnicowanie średniej miesięcznej temperatury między Jakobshavn na zachodnim wybrzeżu Grenlandii a Wiedniem. L. T e i s s e r e n c d e B o r t wyróżnił 5 typów anomalnych zim na podstawie położenia Wyżu Azorskiego, Wyżu Rosyjskiego i do jakiegoś stopnia też Niżu Islandzkiego. Konc e pcją wprowadzoną przez T e i s s e r e n c d e B o r t 'a został zainspirowany w końcu XIX wieku H. H. H i I d e b r a n d s s o n. Zbadał On czasowe serie ciśnienia z różnych miejsc i odkrył ujemną korelację między ciśnieniem na Islandii i na Wyspach Azorskich. W końcu XIX wieku zarówno O. Pettersen, jak i W. M e i n ar d u s, zwrócili uwagę na znaczenie oddziaływania ocean - atmosfera w rejonie północnego Atlantyku. F. M. E x n e r opublikował w r. 1913 wyniki wszechstronnych i dokładnych badań anomalii ciśnienia na półkuli północnej. Uznano je za krok w kierunku tworzenia map korelacyjnych, ukazujących przestrzenną strukturę NAO. G. T. Wal ker w r. 1923 [za Stephensonem i in., 2003] określił pracę F. E x n e r a jako ciekawą i ważną i polecał ją czytelnikom zainteresowanym " północnymi powiązaniami". Wal ker grupował powiązania jako "Oscylacja Południowa" i "Oscylacja Północna". W tej ostatniej zostały określone Oscylacja Północnego Atlantyku i Oscylacja Północnego Pacyfiku [Stephenson i in., 2003]. Akcenty w polskiej literaturze w drugim dziesięcioleciu XX wieku We współczesnej literaturze polskiej występują nawiązania do wyników badań Wal ke r a. J. W i b i g [2000, s. 121] napisała m.in. "Już w 1924 r. Sir Gilbert Walker zauważył, że istnieją silne związki między oboma tymi układami barycznymi [Niżem Islandzkim i Wyżem Azorskim] i nazwał je Oscylacją Północnoatlantycką". Natomiast A. A. M a r s z [2003, s. l] zamieścił zdanie "Od czasu identyfikacji Oscylacji Północnego Atlantyku przez sir G. Walkera [1924 r.] zainteresowanie badaczy skupia się... " Zatrzymując się na historii, zwracają uwagę prace polskojęzyczne z drugiego dziesięciolecia XX wieku. Powiązania między głębokością Niżu Islandzkiego i wielkością Wyżu Azorskiego oraz wynikający z nich wpływ na warunki klimatyczne zachodniej części Europy przedstawiono po polsku jeszcze przed wprowadzeniem przez G. Wal ker a terminu "Oscylacja Północnego Atlantyku". Mianowicie, w podręczniku "Meteorologia ogólna", przetłumaczonym na język polski w roku 1915, znajduje się następujący fragment [Klein, 1915 s. 374]: 84

" Rozkład przeciętnego ciśnienia atmosferycznego... wpływa na klimat przez pośrednictwo wiatrów, którymi rządzi. Tak minimum islandzkie łącznie z wpływem maximum Azorskiego i Bermudzkiego sprowadzają nad Europę zachodnią przewagę wiatrów morskich zachodnich i południowo-zachodnich, silnie łagodząc temperaturę zimy; ". R. Merecki [1914, s. 185 i 190] napisał podobnie: "... wnosimy bez wahania, że stan wysoki ciśnienia po nad Atlantykiem na północo-zachodzie podczas ostrych mrozów u nas jest regułą, stan zaś niski należy do wyjątków. Czytamy dalej, że ciśnienie na południo-zachodzie, w Ponta Delgada i w Lizbonie, kształtuje się wręcz odmiennie; tam regułą jest stan niski ciśnienia, do wyjątków natomiast, przypuszczalnie nawet dość licznych - stan wysoki. Prawdziwość powyższych reguł potwierdza zachowanie się ciśnienia, jeszcze silniej zaakcentowane, podczas wyjątkowo ciepłych miesięcy zimowych w Warszawie. Prawie bez wyjątku (96% wypadków) w Stykkisholmie wówczas panuje zniżka ciśnienia, obejmując północ i północo-wschód Europy (Petersburg, Ekaterinburg). Odwrotnie zachowuje się Ponta Delgada i Lizbona, z nielicznymi wyjątkami... Wzajemny związek pomiędzy stanem ciśnienia w dwuch ośrodkach cyrkulacyi atmosferycznej, w Ponta Delgada i Stykkisholmie, równocześnie z niezwykłymi zimami u nas, jest zarysowany nader wyraźnie". W artości ciśnienia atmosferycznego w Stykkisholmie wykorzystano w r. 1933 jako jeden ze składników naj starszego wskaźnika NAO - określonego przez Wal ker a i B I i s s a [za: Marsz 2002a s. 21; Stephenson i in., 2003 s. 42]. Natomiast ciśnienie z Ponta Delgada stanowi składową wskaźnika NAO R o g e r s a, zaproponowanego w latach 80. XX wieku. Przedstawione wyżej cytaty informują, że już ok. 1915 r. zwrócono uwagę na powiązania rozkładu ciśnienia nad Północnym Atlantykiem (dziś nazwać można to fazami NAO) z natężeniem cyrkulacji strefowej nad Europą i termicznymi skutkami tego natężenia. Zwrócić można też uwagę, że wykryte zależności dotyczą okresu zimowego, w czasie którego, jak dziś wiadomo, amplituda NAO jest największa. W pierwszych latach XX wieku próbowano we względnie ogólny sposób określać charakter zim w Europie w zależności od rozkładu ciśnienia nad Północnym Atlantykiem. Obecnie rozkład ten nazywany jest - fazami NAO. Określenia te znalazły odbicie zarówno w pracy P. Kle i n a [1915], tłumaczonej na język polski przez R. M e r e c k i e g o, jak i w fundamentalnym dla polskiej klimatologii dziele R. Mereckiego [1914]. Wydaje się, iż ostatnie z zacytowanych wcześniej zdań z pracy M e r e c k i e g o jest czytelnym ukazaniem telekoneksji. Nie były wtedy, kilkanaście lat po publikacji H. H i l d e b r a n d s o n a, stosowane terminy "telekonekcja" czy "Oscylacja Północnego Atlantyku", lecz istota zjawiska została już w znacznym stopniu zauważona i opisana. Powiązano z nią temperaturę powietrza w Warszawie. 85

Podsumowanie Sięgając do dwóch polskojęzycznych prac z połowy drugiego dziesięciolecia XX wieku, można zauważyć, że znano wtedy skorelowanie wartości ciśnienia atmosferycznego w Niżu Islandzkim oraz w Wyżu Azorskim i widziano powiązania rozkładu ciśnienia na obszarze Północnego Atlantyku z charakterem zim w zachodniej i środkowej Europie. Mowa jest o okresie przed wprowadzeniem przez G. T. Wal ker a terminu "Oscylacja Północnego Atlantyku" Podziękowania Autor składa podziękowania za konstruktywne uwagi dr. hab. M. Miętusowi. Dziękuję też prof. dr. hab. A. A. Marszowi za cenne uwagi. LITERATURA B ar r y R. G., P e r r y A. H., 1973, Synoptic climatology. Methods and Applications. Methuen, London, ss. 555 B o r y c z k a J., S t o p a - B o r y c z k a M., B a r a n o w s k i D., B ł a ż e k E., S k r z y p c z y k 1., 2001, Atlas współzależności parameetrów meteorologicznych i geograficznych w Polsce, XV Prognozy zmian klilmatu miast Europy. Warszawa: Wydaw. UW, ss. 249 Boryczka J., Stopa-Boryczka M., Błażek E., Skrzypczyk J., 1999, Atlas współzależności parametrów meteorologicznych i geograficznych w Polsce. XIII Cykliczne zmiany klimatu miast w Europie. Warszawa: Wydaw. UW, ss. 283 D e g i r m e n d z i ć 1., K o ż u c h o w s k i K., W i b i g 1., 2000, Epoki cyrkulacyjne XX" wieku i zmienność typów cyrkulacji atmosferycznej w Polsce. Prz. Geof., XLV, 3-4, 221-238 F i I i P i a k J., 2001, Zależność zmienności warunków termicznych w Gdańsku od cyrkulacji atmosferycznej wre jonie Europy i północnej części Oceanu Atlantyckiego. Rocz. Fiz.-Geogr., Uniw. Gdański, VI, 65-70 G i r j a t o w i c z J. P., 2003, Wpływ Oscylacji Północnoatlantyckiej na temperaturę wody polskiego wybrzeża Bałtyku. Prz. Geof., XLVIII, 1-2, 45-60 Glossary ofterms used in the IPCC Third Assessment Report, 2001, ttp://www.ipcc.ch/pub/syrgloss.pdf H o u g h t o n D. D., 1996, Teleconnections. W: Encyclopedia of Climate and Weather, Red. S. H. Schneider, Vol. 2, 741-744 H u r r e I 1. W., 1995, Decadal Trends in the North Atlantic Osillation: Regiona' Temperatures and Precipitation. Science, 269, 676-679 H u r r e I J. W., 2003, North Atlantic and Arctic Oscillation. W: Encyclopedia of Atmospheric Sciences, Red. 1. W. Holton, J. A. Curry, 1. A. Pyle, Vol. 2, 439-451, Academic Press + EIsevier Science H u r r e I 1. W., D i c k s o n R. R., 2004, Chmate variability over /he North A/lan/ic. W: Marine Ecosystems and Climate Variation - the North Atlantic. Red. N. C. Stenseth, G. Ottersen, J. W. Hurrell i A. Belgrano, Oxford University Press, 15-31, ttp://www.cgd.ucar.edu/-:jhurrell/docs/ecolbook.tinaltext.pdf H u rr ell J. W., K u s h n i r Y., O t t e r s e n G., V i s b e c km., 2003, An Overview of the North Atlantic Oscillation. W: The North Atlantic Oscillation: Climate Signiticance and Environmental Impact, Red. J. W. Hurrell, Y. Kushnir, G. Ottersen, M. Visbeck, Geophysical Monograph Series, 134, 1-35, http://www.cgd.ucar.edu/~jhurrell/docs/naobook.chl.pdf K I e i n P., 1915, Meteorologia ogólna. Skład Główny w Księgarni Gebethnera i Wolffa, przełożył R. Merecki, Warszawa 86

Kożuchowski K., Degirmendzić J., Fortuniak K., Wibig 1., 1999, Tendencje zmian sezonowych wpektów klimatu w Polsce. W: Zmiany i zmienność klimatu Polski, Łódź, 107-122 L i J ';N a n g J. X. L., 2003,A New North Atlantic Oscil/ation Index and its Variability. Advances in Atmospheric Sciences, 20, 5, 661-676. http://www.iap.ac.cn/html/q ikan/aas/aas2003/200305/03050 I.pdf L o r e n c H., 2004, Klimat - wybrane zagadnienia. IMGW, Warszawa, 7-84 M a r s z A. A., 1999, Oscylacja Północnoatlantycka a reżim termiczny zim na obszarze północno-zachodniej Polski i na polskim wybrzeżu Baltyku. Prz. Geogr., LXXI, 3, 225-245 M a r s z A. A., 2000, Związki między wskaźnikiem oscylacji Północnego Atlantyku a przenosem wód atlantyckich i ciepła przez Kanał Farero-Szetlandzki. Pr. Wydz. Nawigacyjnego WSM w Gdyni, 10, 111-126 M a r s z A. A., 200 I a, Rozklad anomalii temperatury na powierzchni Północnego Atlantyku a wartość zimowego wskaźnika Oscylacji Północnego Atlantyku - problem prognozy wartości wskaźnika. Pr. Wydz. Nawigacyjnego WSM w Gdyni, 12, 161-217 M a r s z A. A., 2001 b, Stan termiczny Północnego Atlantyku a reżim termiczny zim na polskim wybrzeżu Bałtyku (problem długoterminowej prognozy termiki zim). WSM w Gdyni, Wydz. Nawigacyjny, Kat. Meteorologii i Oceanografii, Gdynia, ss. 107 M a r s z A. A., 2002a, Wprowadzenie (istota NA O, historia, wskaźniki). W: Oscylacja Północnego Atlantyku i jej rola w kształtowaniu zmienności i warunków klimatycznych i hydrologicznych Polski, Akademia Morska w Gdyni, Wydz. Nawigacyjny, Kat. Meteorologii i Oceanografii, Red. A. A. Marsz, A. Styszyńska, 11-29, Gdynia M a r s z A. A., 2002b, NAO a cyrkulacja wód Północnego Atlantyku, związku NAO z polem temperatury powierzchni oceanu. W: Oscylacja Północnego Atlantyku i jej rola w kształtowaniu zmienności i warunków klimatycznych i hydrologicznych Polski, Akademia Morska w Gdyni, Wydz. Nawigacyjny, Kat. Meteorologii i Oceanografii, Red. A. A. Marsz, A. Styszyńska, 47-74, Gdynia M a r s z A. A., 2003, (w druku), W sprawie genezy Oscylacji Północnego Atlantyku (NA O). http://ocean.wsm.gdynia.pllgennao/gennao. html M a r s z A. A., 2005, O oceanicznych uwarunkowaniach cyrkulacyjnego i termicznego charakteru zimy w Polsce i środkowej Europie. Akademia Morska w Gdyni, Wydz. Nawigacyjny, ss. 63 M a r s z A. A., S t Y s z Y ń s k a A., 2000, Fazy kontynentalizacji i oceanizacji klimatu nad obszarem Baltyku w XIX i XX wieku. Acta UMK, Geografia XXXI, 106, 183-20 I M a r s z A. A., St y s z Y ń s k a A., 200 I, Oscylacja Pólnocnego Atlantyku a temperatura powietrza nad Polską. WSM w Gdyni, Wydz. Nawigacyjny, Gdynia, ss. 101 M a r s z A. A., Ż m u d z k a E., 1999, Oscylacja Północnego Atlantyku a długość okresu wegetacyjnego w Polsce. Prz. Geof. XLIV, 4, 199-210 M e r e c k i R., 1914, Klimatologia Ziem Polskich. Drukarnia i litografia Jana Cotty, Kapucyńska 7, Warszawa M i ę t u s M., 1996, Wieloletnia zmienność pola barycznego i lokalnej cyrkulacji atmosferycznej w rejonie północnego Atlantyku. Problemy Klimatologii Polarnej, 6, 7-16, Gdynia M i ę t u s M., 1999a: Empiryczne funkcje własne regionalnego pola barycznego w basenie Północnego Atlantyku. Problemy Klimatologii Polarnej, 9, 9-22, Gdynia M i ę t u s M., 1999b, Rola regionalnej cyrkulacji atmo~ferycznej w kształtowaniu warunków klimatycznych i oceanograficznych w polskiej strefie brzegowej Morza Bałtyckiego. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa, ss. 157, Materiały Badawcze Ser. Meteorologia-29 M i ę t u s M., 2002, NAO a cyrkulacja atmosferyczna w rejonie Północnego Atlantyku i Europy. W: Oscylacja Północnego Atlantyku i jej rola w kształtowaniu zmienności i warunków klimatycznych i hydrologicznych Polski, Akademia Morska w Gdyni, Wydz. Nawigacyjny, Kat. Meteorologii i Oceanografii, Red. A. A. Marsz, A. Styszyńska, 3 I -45, Gdynia M i ę t u s M., F i l i p i ak 1., 2002, Wpływ termiki powierzchni warstwy wody północnego Atlantyku na wielkoskalową cyrkulację atmosferyczną w rejonie Atlantyku i Europy oraz na 87

warunki termiczne w Polsce w XX w. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa, ss. 68, Materiały Badawcze Ser. Meteorologia - 35 N i e d ź w i e d ź T., 2002, Relacje między NAO a wskaźnikami cyrkulacji nad Polską. W: Oscylacja Północnego Atlantyku i jej rola w kształtowaniu zmienności i warunków klimatycznych i hydrologicznych Polski, Akademia Morska w Gdyni, Wydz. Nawigacyjny, Kat. Meteorologii i Oceanografii, Red. A. A. Marsz, A. Styszyńska, 87-97, Gdynia N i e d ź w i e d ź T., 2003, Variability of Atmospheric Circulation in Southern Poland in the 20th Century. Straszczenie: Zmienność cyrkulacji atmosfery w Polsce południowej w XX wieku. Stud. Geogr., 75, Acta Univ. Wratisl. No 2542, 230-240 N i g a m S., 2003,: Teleconnections. W: Encyclopedia of Atmosphefic Sciences, Red. 1. W. Holton, 1. A. Curry, l. A. Pyle, Vol. 6, 2243-2269, Academic Press + Elsevier Science Portis D. H., Walsh l. E.,EI Hamly M.,Lamb P. I.,2001, SeasonalityoftheNorth Atlantic Oscil/ation. l. Climate, 14,2069-2078 P r z y b y I a k R., W ó j c i k G., M a r c i n a kk., 2003, Wpływ Oscylacji Północnoatlantyckiej i Arktycyznej na warunki termiczne chłodnej pory roku w Polsce w XVI-XX wiekach. Prz. Geof., XLVIII, 1-2,61-74 S a d o w s k i M., S t r a u c h A., 1988, Związek elementów klimatu Polski z temperaturą wody w Atlantyku Północnym. Wiad. IMGW, XI (XXXII), 1-2,75-92 Słownik Meteorologiczny, 2003, Red. T. Nied źw iedź, Polskie Towarzystwo Geofizyczne, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa, ss. 496 S t e p h e n s o n D. B., W a n n e r H., B r 6 n n i m a n n S., L u t e r b a c h er 1., 2003, The History ofscientijic Research on the North Atlantic Oscil/ation. W: The North Atlantic Oscillation: Climate Significance and Environmental Impact, red. I.W. Hurrell, Y. Kushnir, G. Ottersen, M. Visbeck, Geophysical Monograph Series, 134,37-50 S t Y s z Y ń s k a A., 200 I, Oscylacja Północnego Atlantyku a opady na obszarze Polski. Pr. i Stud. Geogr. UW, 29, 233-241, Wydaw. UW, Warszawa U s t r n u I Z., 1997, Zmienność cyrkulacji atmo~fery na półkuli północnej w XX wieku. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa, ss. 208, Materiały Badawcze IMGW, Ser. Meteorologia - 27 U s t r n u I Z., 2002, Wskaźnik NAO na tle innych wskaźników cyrkulacji. W: Oscylacja Północnego Atlantyku i jej rola w kształtowaniu zmienności i warunków klimatycznych i hydrologicznych Polski, Akademia Morska w Gdyni, Wydz. Nawigacyjny, Kat. Meteorologii i Oceanografii, Red. A. A. Marsz, A. Styszyńska, 75-84, Gdynia W i b i g 1., I 999a, Cyrkulacja atmosferyczna nad Europą na powierzchni izobarycznej 500 hpa. Cz. I - Zima. Prz. Geof., XLIV, 1-2, 15-24 W i b i g 1., 1999b, Cyrkulacja atmosferyczna nad Europą na powierzchni izobarycznej 500 hpa. Cz. Il - Wiosna, lato, jesi eń. Prz. Geof., XLIV, 1-2,25-38 W i b i g l., 2000, Oscylacja Północnoatlantycka ijej wpływ na kształtowanie pogody i klimatu. Prz. Geof. XLV, 2,121-137 W i b i g l., 2001, Wpływ cyrkulacji atmosferycznej na rozkład przestrzenny anomalii temperatury i opadów w Europie. Rozprawy hab. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, ss. 208 Wo ś A., 2003, Charakterystyczne cechy zim w Poznaniu w drugiej połowie XX wieku w wybranych typach pogody. Pr. Geogr. 188, IGiPZ PAN, 103-116 Dr Marek Nowosad Uniwersytet Marii Sklodowskiej-Currie Zaklad Meteorologii i Klimatologii 20-718 Lublin, Al. Kraśnicka 2c 88