Załącznik 1 AUTOREFERAT dotyczący osiągnięć w pracy naukowo badawczej, organizacyjnej i dydaktycznej Olsztyn, 2017
1. Imię i nazwisko Tomasz Pokój 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej 2001 tytuł zawodowy magister inżynier ochrony środowiska, specjalność technologia wody i ścieków, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wydział Ochrony Środowiska i Rybactwa; praca magisterska pt. Efektywność usuwania Czerni DN w reaktorze air-lift metodą adsorpcji na chitynie, opiekun naukowy prof. dr hab. inż. Ewa Klimiuk. 2006 stopień naukowy doktora nauk rolniczych, dyscyplina kształtowanie środowiska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa, praca doktorska pt. Kumulacja polihydroksykwasów przez mieszane populacje mikroorganizmów w warunkach limitowanego stężenia tlenu oraz azotu, promotor prof. dr hab. inż. Ewa Klimiuk. 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych 2001-2006 uczestnik studiów doktoranckich przy Wydziale Ochrony Środowiska i Rybactwa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. 2006-2007 asystent w Katedrze Biotechnologii w Ochronie Środowiska Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. od 2007 adiunkt w Katedrze Biotechnologii w Ochronie Środowiska Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. 2
4. Osiągnięcie wynikające z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.) a) tytuł osiągnięcia naukowego Wytwarzanie polihydroksykwasów z udziałem mieszanych kultur mikroorganizmów jako metoda zagospodarowania gliceryny surowej b) autor, rok wydania, nazwa wydawnictwa, recenzenci wydawniczy Tomasz Pokój, 2016, Rozprawy i Monografie 199, Wydawnictwo UWM, Olsztyn, dr hab. inż. Ewa Liwarska-Bizukojć, dr hab. Małgorzata Pawłowska c) omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania Zainteresowanie wytwarzaniem naturalnych poliestrów alifatycznych, będących pochodnymi polihydroksykwasów, wynika zarówno z ich właściwości aplikacyjnych jak i metod produkcji. Technologie polihydroksykwasów (PHA) z udziałem mikroorganizmów są oparte na surowcach odnawialnych i z tego powodu wpisują się w rozwój biogospodarki. Na skalę przemysłową są wytwarzane w hodowlach czystych kultur bakterii, na pożywkach zawierających jako źródło węgla cukry, w tym glukozę lub sacharozę. W fazie rozwoju pozostają natomiast technologie PHA z udziałem mieszanych kultur mikroorganizmów. W tym przypadku uprzywilejowanym substratem są kwasy organiczne. Umożliwia to integrację procesów przetwarzania ścieków i odpadów na drodze fermentacji, z procesami produkcji PHA z wykorzystaniem, zasobnych w lotne kwasy tłuszczowe, cieczy pofermentacyjnych. Z uwagi na właściwości fizyczne i chemiczne oraz zdolność do biodegradacji, PHA znajdują zastosowanie przede wszystkim w opakowalnictwie. Perspektywicznie, z uwagi na brak toksyczności i biozgodność mogą być używane jako biomateriały. W tym zakresie lista ich potencjalnych zastosowań pozostaje otwarta. Z nielicznych badań wynika możliwość syntezy polihydroksykwasów na glicerolu. W Polsce, podobnie jak w większości krajów Unii Europejskiej, biodiesel zajmuje czołowe miejsce wśród produkowanych biopaliw. Produktem ubocznym jest gliceryna surowa zawierająca ok. 80-85% wag. glicerolu. Rynkowa dostępność gliceryny surowej była jedną z ważnych przesłanek, przemawiających za wykorzystaniem jej jako substratu. 3
Wdrożenie produkcji PHA z udziałem mieszanych kultur na skalę przemysłową wymaga doskonalenia procesu, a zwłaszcza poprawy jego produktywności. W pracy jako cel naukowy przyjąłem rozpoznanie wpływu sposobu dozowania pożywki zawierającej glicerynę surową oraz stężenia i proporcji związków organicznych do azotu na zdolność kumulacji polihydroksykwasów krótkołańcuchowych przez mieszane kultury mikroorganizmów. Założyłem, że uzyskane dane umożliwią wskazanie czynników, które w istotny sposób wpływają na wydajność i produktywność procesu oraz warunków hodowli gwarantujących najwyższą produktywność. Obecnie, w hodowlach z udziałem mieszanych kultur bakterii powszechnie jest stosowana strategia porcjowego zasilania substratem. Strategia jest znana pod akronimem FF (ang. Feast-Famine), z uwagi na występowanie w cyklu pracy reaktora fazy odżywiania i głodowania mikroorganizmów. W przypadku kwasów organicznych, ich stężenie oraz proporcja węgla do azotu (C:N) w pożywce są podstawowymi, dobrze rozpoznanymi parametrami decydującymi o wydajności procesu. Wykorzystanie gliceryny surowej do produkcji PHA wymaga rozpoznania szybkości jej zużywania przez mikroorganizmy i na tej podstawie wyznaczenia istotnej dla projektowania procesu proporcji pomiędzy długością czasu trwania faz odżywiania i głodowania mikroorganizmów w cyklu. Ponadto, dla określenia optymalnego składu pożywki zawierającej jako substrat glicerynę surową niezbędne jest rozpoznanie na drodze eksperymentalnej, w jaki sposób zmiana proporcji C:N wpłynie na wydajność i rodzaj kumulowanych PHA. Innym problemem dotyczącym wykorzystania gliceryny surowej do produkcji polihydroksykwasów jest toksyczność glicerolu przejawiająca się wzbudzaniem u mikroorganizmów stresu osmotycznego. W strategii FF, porcjowe zasilanie reaktorów pożywką zawierającą glicerynę surową niesie potencjalne ryzyko wystąpienia takiego zjawiska. W celu uniknięcia inhibicji nadmiarem glicerolu, zaproponowałem niestosowany do tej pory przy syntezie PHA, ciągły sposób zasilania, różnicując w czasie trwania cyklu skład chemiczny pożywki w zależności od fazy hodowli. Od trzech faz w cyklu pracy reaktora (odżywiania mikroorganizmów, akumulacji PHA i endogennego wzrostu) strategię hodowli nazwałem akronimem FAE (ang. Feast - Accumulation - Endogenous growth). 4
W hodowli FF wpływ stężenia gliceryny surowej i proporcji C:N w pożywce oceniałem na podstawie szybkości zużywania związków organicznych, szybkości kumulacji polihydroksykwasów, współczynników wydajności biomasy z rozdzieleniem na frakcję aktywną i polihydroksykwasy oraz produktywności objętościowej procesu. Badałem również rodzaj syntezowanych PHA. Wykazałem, że zwiększanie stężenia gliceryny surowej w pożywce, przy porównywalnej proporcji C:N, skutkowało zmniejszeniem zarówno szybkości wykorzystywania związków organicznych jak i szybkości kumulacji polihydroksykwasów. Wraz ze wzrostem stężenia gliceryny surowej długość fazy odżywiania, w której mikroorganizmy kumulowały PHA rosła, a fazy głodowania, w której mikroorganizmy wykorzystywały polihydroksykwasy na procesy wzrostu malała. Współczynnik wydajności biomasy ulegał zmniejszeniu, przy czym spadek przyrostu frakcji aktywnej był 2-krotnie mniejszy aniżeli spadek kumulacji polihydroksykwasów. Nie wykazałem natomiast jednoznacznego wpływu stężenia gliceryny surowej na rodzaj kumulowanych PHA. W badaniach wykazałem, że w hodowli FF, kluczowym parametrem decydującym o kumulacji PHA, niezależnie od stężenia gliceryny surowej w pożywce, była proporcja C:N. Szybkości kumulacji PHA rosła wraz ze zwiększaniem C:N. Dla najniższego stężenia gliceryny surowej (ok. 5000 mg ChZT dm -3 ) wzrost szybkości kumulacji PHA był mniejszy aniżeli dla stężeń ok. 9000 mg ChZT dm -3 i powyżej. Zmiana proporcji C:N w pożywce z 8,4 do 12,6 mg C mg -1 N spowodowała wzrost współczynnika wydajności PHA dla wszystkich testowanych stężeń gliceryny surowej. Analogicznie, wraz ze zmianą proporcji C:N w pożywce, stężenie polihydroksykwasów w suchej masie organicznej w fazie kumulacji uległo zwiększeniu. W hodowli FAE, jako parametr zmienny przyjąłem stężenie gliceryny surowej dozowanej z pożywką w fazie akumulacji PHA. W konsekwencji zmieniała się również proporcja C:N w pożywce w przeliczeniu na cały cykl. Współczynniki wydajności frakcji aktywnej biomasy i polihydroksykwasów, przy zmieniającej się objętości cieczy hodowlanej w czasie cyklu, liczono na podstawie bilansu masowego związków organicznych, frakcji aktywnej biomasy i polihydroksykwasów dla każdej fazy cyklu. Z przeprowadzonych badań wynika, że stężenie gliceryny surowej w pożywce dozowanej w fazie akumulacji w małym stopniu wpłynęło na współczynnik wydajności frakcji aktywnej biomasy, natomiast znacząco 5
na współczynnik wydajności polihydroksykwasów. Na tej podstawie określiłem stężenie gliceryny surowej w pożywce, dla którego wartość współczynnika wydajności PHA była najwyższa. W pracy wykazałem, że w hodowlach FF większy udział kwasu 3-hydroksywalerianowego uzyskiwano przy najniższym stężeniu gliceryny surowej w pożywce i proporcji C:N (4,8 mg C mg -1 N), podczas gdy w hodowli FAE kumulacja polihydroksykwasów z dużym udziałem kwasu 3-hydroksywalerianowego w stosunku do 3-hydroksymasłowego zachodziła przy wyższych stężeniach gliceryny surowej i proporcji C:N (12,5-15,2 mg C mg -1 N). Reasumując, przeprowadzone w pracy badania pozwoliły określić parametry istotne z punktu widzenia projektowania procesu technologicznego w zależności od przyjętej strategii hodowli oraz zmiennego stężenia gliceryny surowej i proporcji C:N w pożywce. Uzyskane dane pozwalają stwierdzić, że testowane parametry silnie wpływały na zdolność kumulacji polihydroksykwasów, czego potwierdzeniem są wartości współczynników stechiometrycznych, stężenie i rodzaj kumulowanych PHA oraz produktywność objętościowa, które w zależności od przyjętych warunków technologicznych zmieniały się w szerokim zakresie: - obserwowany współczynnik wydajności PHA (mg ChZTPHA mg -1 ChZT): 0,06 0,28 (strategia FF); 0,08 0,39 (strategia FAE), - obserwowany współczynnik wydajności frakcji aktywnej biomasy (mg ChZTBA mg -1 ChZT): 0,27 0,84 (strategia FF); 0,33 0,40 (strategia FAE), - stopień kumulacji PHA w suchej masie organicznej (% s.m.o.): 6,3 55,6 (strategia FF); 17,3 53,1 (strategia FAE), - proporcja kwasu 3-hydroksymasłowego do 3-hydroksywalerianiowego (% mol): 99:1 74:26 (strategia FF); 94:6 47:53 (strategia FAE), - produktywność objętościowa (mg ChZTPHA dm -3 d -1 ): 57,1 757,3 (strategia FF); 158,4 838,2 (strategia FAE). Uzyskane dane mają znaczenie aplikacyjne, ponieważ mogą być wykorzystywane do celów projektowych. Ich znajomość umożliwiła również wytypowanie czynników, które w przypadku zmiany skali w największym stopniu oddziałują na zdolność kumulacji PHA przez mikroorganizmy. Należy do nich proporcja C:N, która pozwala kształtować stosunek między 6
wydajnością polihydroksykwasów i wydajnością biomasy aktywnej. Zmiana strategii hodowli pozwala kształtować skład gromadzonych polihydroksykwasów, w powiązaniu z obciążeniem ładunkiem organicznym (OLR). Przy średnich i wysokich OLR, strategia FF sprzyja kumulacji PHA o znacznym udziale kwasu 3-hydroksymasłowego, podczas gdy FAE kumulacji PHA z dużym udziałem kwasu 3-hydroksywalerianowego. W pracy, jako kryterium umożliwiające porównanie dwóch testowanych strategii i wybór optymalnego wariantu technologicznego przyjąłem produktywność objętościową procesu. Z uwagi na różny sposób zasilania rektora pożywką zawierającą glicerynę surową w różnym stężeniu w obu strategiach, produktywność objętościową odnosiłem do obciążenia objętości czynnej reaktora ładunkiem organicznym (OLR): - w hodowli FF wartość OLR zmieniała się w zakresie od 1,0 do 3,7 g ChZT dm -3 d -1. W testowanym zakresie OLR najwyższą produktywność wynoszącą 757,3 mg ChZTPHA dm -3 d -1 uzyskałem dla OLR = 2,7 g ChZT dm -3 d -1 i proporcji C:N = 15,9 mg C mg -1 N. - w hodowli FAE, OLR zmieniało się od 2,1 do 4,1 g ChZT dm -3 d -1. Maksymalną produktywność wynoszącą 838,2 mg ChZTPHA dm -3 d -1, uzyskałem dla OLR = 2,6 g ChZT dm -3 d -1 i C:N = 12,5 mg C mg -1 N. Dla porównywalnych wartości OLR (ok. 2,7 g ChZT dm -3 d -1 ) i C:N (ok. 12,5 mg C mg -1 N) strategia FAE pozwala uzyskać 1,4-krotnie wyższą produktywność objętościową. W optymalnych warunkach (maksymalna produktywność objętościowa), w hodowli FF mikroorganizmy kumulowały prawie homopolimer 3HB (97,8 % mol), podczas gdy w hodowli FAE mieszaninę 3HB i 3HV w proporcji molowej 67,7:32,3% mol. Zwiększenie konkurencyjności hodowli w stosunku do czystych kultur jest warunkiem koniecznym, aby technologia z użyciem mieszanych kultur mogła zostać wdrożona w skali technicznej. Z uwagi na produktywność objętościową i rodzaj kumulowanych 3-hydroksykwasów autorska strategia FAE wydaje się bardziej obiecującym rozwiązaniem. Uzyskana w badaniach produktywność objętościowa jest najwyższą jaką do tej pory odnotowano dla mieszanych kultur na glicerynie surowej. Jednak w porównaniu do produktywności uzyskiwanej dla czystych kultur bakterii na glukozie, wciąż jej wartość kształtuje się na poziomie 1,5 5,0-krotnie niższym, co wskazuje na celowość dalszego doskonalenia strategii FAE. 7
5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo badawczych W okresie 9 lat jakie upłynęły od uzyskania stopnia doktora, moje zainteresowania naukowo-badawcze koncentrowały się na interdyscyplinarnych zagadnieniach z zakresu biotechnologii w ochronie środowiska. Do głównych obszarów działalności naukowej zaliczam wykorzystanie mieszanych kultur mikroorganizmów do przetwarzania odpadów, produktów ubocznych z sektora biopaliw oraz biomasy roślinnej, w użyteczne produkty. Zajmowałem się również problematyką usuwaniu metali ze ścieków oraz remediacji gruntów zanieczyszczonych metalami. Prowadzone badania głównie koncentrowały się na: określeniu czynników decydujących o wydajności i szybkości produkcji biogazu/ metanu z roślin jednorocznych i wieloletnich pochodzących z upraw celowych i energetycznych, intensyfikacji produkcji biogazu/metanu w wyniku współfermentacji kiszonek z upraw dedykowanych z wybranymi odpadami i produktami ubocznymi, takimi jak odchody zwierzęce, wywar gorzelniany oraz frakcja glicerynowa z produkcji biodiesla, modelowaniu procesów beztlenowych za pomocą Anaerobic Digestion Model No. 1 (ADM1), doskonaleniu biotechnologii polihydroksykwasów krótkołańcuchowych z wykorzystaniem mieszanych kultur mikroorganizmów na kwasie octowym, melasie lub glicerynie surowej, remediacji gruntów zanieczyszczonych metalami metodą stabilizacji lub płukania oraz wykorzystaniem biosorbentów do usuwania metali ze ścieków. W ramach prac prowadzonych nad fermentacją biomasy roślinnej z upraw dedykowanych wykazałem wpływ składu kompleksu lignocelulozowego i pozostałych składników biomasy na produkcję biogazu. Jako substraty stosowałem kiszonki z upraw jednorocznych i wieloletnich oraz ich mieszaniny, w tym kukurydzę zwyczajną, sorgo cukrowe, miskant olbrzymi, miskant cukrowy, ślazowiec pensylwański oraz lucernę siewną z tymotką łąkową a także mieszaniny kiszonek o różnej proporcji kukurydzy i lucerny. We wszystkich substratach określiłem udział poszczególnych komponentów w materiałach włóknistych (celuloza, hemicelulozy i lignina) oraz niewłóknistych (skrobia, pektyny, cukry 8
proste, białko ogólne i tłuszcz surowy). Celuloza oraz hemicelulozy, pomimo że występowały w wysokich stężeniach w kompleksie lignocelulozowym, wykazywały słabą korelację z produkcją metanu, podobnie jak komponenty niewłókniste. Natomiast wysokie współczynniki korelacji stwierdziłem dla sumy komponentów w materiałach włóknistych (r = 0,9728) i niewłóknistych (r = 0,9866). Na tej podstawie wyznaczyłem współczynniki wydajności metanu dla tych grup związków organicznych. Ich wartości mogą być użyte do szacowania dobowej produkcji metanu, gdy znane są stężenia materiałów włóknistych i niewłóknistych w biomasie. Wyniki badań stężenia lotnych kwasów tłuszczowych (LKT) w wodach pofermentacyjnych opracowałem za pomocą funkcji mapninmax (MATLAB INN Toolbox). W efekcie, dla każdego z kwasów występujących w mieszaninie LKT (octowego, propionowego, izomasłowego, masłowego, izowalerianowego i walerianowego) uzyskałem wartości bezwymiarowe mieszczące się w przedziale [-1, 1]. Po ich zsumowaniu, oceniłem kumulacyjny efekt kwasów dla każdej z testowanych kiszonek jako substratu. Pozwoliło to na uszeregowanie badanych kiszonek pod kątem potencjalnego ryzyka zakwaszenia komór fermentacji. Przy obciążeniu fermentora ładunkiem organicznym (OLR 2,0 g s.m.o. dm -3 d -1 ) i hydraulicznym czasie zatrzymania (HRT = 45 d), w utworzonym szeregu wg rosnących wartości znormalizowanych stężeń, najwyżej plasowały się kiszonki miskantów olbrzymiego i cukrowego, a najniżej mieszanina kiszonek kukurydzy zwyczajnej i lucerny siewnej z tymotką łąkową. W przypadku monofermentacji kiszonek z biomasy roślinnej wykazałem, że sprawność usuwania celulozy i hemiceluloz rosła liniowo wraz ze wzrostem proporcji stężenia poszczególnych polisacharydów do stężenia ligniny w substratach (jako ln CCel/Hem/CADL). W całym badanym przedziale stężeń sprawność usuwania hemiceluloz była o ok. 20% wyższa w porównaniu z usuwaniem celulozy. Na podstawie składu elementarnego określiłem produkcję biogazu (jako suma metanu i ditlenku węgla) dla kiszonek i pofermentatu, a dysponując udziałem ligniny w kiszonkach wyznaczyłem stężenie frakcji ulegającej konwersji w biogaz. Wykazałem, że znając teoretyczną wydajność biogazu oraz stężenie biofrakcji, dla kiszonek o małej zawartości ligniny takich jak kukurydzy zwyczajnej i sorgo cukrowego, można określić ilość biogazu uzyskiwaną w warunkach rzeczywistych. 9
Na realizację badań uzyskano grant Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (II.J poz. 2), a uzyskane wyniki badań zostały opublikowane w Bioresource Technology (II.A poz. 1 i 8) oraz prezentowane na konferencjach międzynarodowych (III.B poz. 5, 6, 10 i 11). Problematyką intensyfikacji produkcji biogazu w wyniku współfermentacji zająłem się w 2008 roku. Początkowo prowadziłem badania nad współfermentacją osadów ściekowych z dostępnymi na lokalnym rynku odciekami poprodukcyjnymi z przetwórstwa owocowowarzywnego. Korzystny wpływ odcieków po termicznej obróbce surowca, pochodzących z Zakładów Produkcji Soków Tymbark S.A. w Olsztynku w stosunku objętościowym 1:1 potwierdziły parametry produkcji biogazu. Przy hydraulicznym czasie zatrzymania (HRT) substratu w fermentorze wynoszącym 15 dni odnotowałem 2-krotnie wyższą jednostkową szybkość produkcji metanu oraz 3,5-krotnie wyższy współczynnik wydajności metanu, w porównaniu z parametrami uzyskanymi dla monofermentacji osadów ściekowych. Gdy istnieją rezerwy w objętości komór fermentacyjnych w oczyszczalniach ścieków komunalnych, wówczas współfermentacja pozwala zwiększyć produkcję biogazu bez ponoszenia dodatkowych kosztów inwestycyjnych. Wyniki badań zostały opublikowane jako rozdział w monografii (II.E poz. 15) oraz zaprezentowane na konferencji krajowej (III.B poz. 24). W kolejnych latach, moje zainteresowania badawcze skierowałem na intensyfikację produkcji biogazu rolniczego. Badania koncentrowały się na określeniu optymalnej proporcji pomiędzy udziałem kiszonek z roślin z upraw dedykowanych i gnojowicy z chowu trzody chlewnej w substracie dozowanym do komór fermentacji. Interpretację wyników wpływu zmiennej proporcji składników w substracie na przebieg fermentacji metanowej oparłem na analizie wieloczynnikowej korelacji pomiędzy produkcją biogazu/metanu a wybranymi wskaźnikami fizyko-chemicznymi procesu. Wykazałem, że dla OLR = 2,1 g s.m.o. dm -3 d -1 oraz HRT = 45 d, proporcja mieszaniny kiszonek kukurydzy zwyczajnej i miskanta cukrowego (90:10% s.m.o.) do gnojowicy świńskiej jest optymalna wówczas, gdy wynosi 87,5:12,5% w odniesieniu do suchej masy organicznej. Potwierdziły to brak inhibicyjnego wpływu stężenia azotu amonowego i poszczególnych lotnych kwasów tłuszczowych oraz najwyższe wartości szybkości produkcji oraz współczynnika wydajności biogazu/metanu. Pozytywna korelacja pomiędzy stężeniem azotu amonowego i LKT, którą wykazałem przy niższej 10
proporcji kiszonek do gnojowicy świńskiej wynoszącej 75:25% s.m.o. wskazywała na potencjalne ryzyko inhibicji azotem amonowym. Analogiczne badania prowadziłem dla współfermentacji kiszonki kukurydzianej i frakcji glicerynowej. Wykazałem, że udział frakcji glicerynowej korzystnie wpływał na produkcję biogazu/metanu, gdy stężenie frakcji glicerynowej w mieszaninie wynosiło 5% wag., co odpowiadało 34,1% w przeliczeniu na suchą masę organiczną. Wzrost stężenia gliceryny surowej do 10% wag. (60.2% s.m.o.) prowadził do utraty stabilności procesu, czego objawem był wzrost udziału kwasów propionowego i walerianowego w pofermentacie. Przy udziale frakcji glicerynowej 34,1% s.m.o. uzyskano o 86% wyższą jednostkową szybkość produkcji biogazu i o 30% wyższy współczynnik wydajności biogazu w porównaniu z fermentacją samej kiszonki. Prowadzone badania były współfinansowane przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju w ramach programu strategicznego Zaawansowane Technologie Pozyskiwania Energii (II.J poz. 1). Wyniki badań przedstawiono w artykułach naukowych w czasopismach Bioresource Technology oraz Archives of Environmental Protection (II.A poz. 4 i 6), rozdziale w monografii (II.E poz. 6) oraz prezentowane na konferencjach międzynarodowych (III.B poz. 1, 3, 7 i 9). Podczas badań współfermentacji kiszonki kukurydzianej, obornika bydlęcego oraz wywaru gorzelnianego wykazałem, że gdy udział wywaru w mieszaninie wynosił co najmniej 73% wag. (co odpowiadało ok. 44% suchej masy organicznej) wówczas bardziej korzystne jest rozdzielenie fermentacji wywaru gorzelnianego i fermentacji kiszonki kukurydzianej z obornikiem bydlęcym. Rozdzielenie substratów pozwala fermentować sam wywar przy krótkim hydraulicznym czasie zatrzymania (HRT), z uwagi na obecność w wysokim stężeniu łatworozkładalnych związków organicznych. Współfermentacja z kiszonką i obornikiem bydlęcym wymaga HRT wynoszącego 45 d. Rozdzielenie fermentacji jest również korzystne z punktu widzenia produkcji biogazu, która przy rozdzielnej fermentacji wywaru i kiszonki z obornikiem była ok. 2-krotnie wyższa. Wyniki badań zostały opublikowane jako rozdział w monografii (II.E poz. 5) oraz zaprezentowane na konferencji międzynarodowej (II.L poz. 1, III.B poz. 2). Uzyskane wyniki były również podstawą opracowania założeń przedprojektowych pilotażowej instalacji technologicznej do produkcji 11
biogazu rolniczego dla Gospodarstwa Rolnego w Komorowie (woj. kujawsko-pomorskie), które zaliczam do osiągnięć o charakterze aplikacyjnym (III.M poz. 1). W ostatnich latach zająłem się problematyką modelowania produkcji biogazu z kiszonek z upraw dedykowanych i odpadów z przetwórstwa rolno-spożywczego. Do tego celu wykorzystywałem Anaerobic Digestion Model No. 1 (ADM1), który w założeniach został skonstruowany dla fermentacji osadów ściekowych. W celu modelowania produkcji biogazu z wykorzystaniem substratów innych niż osady ściekowe rozbudowałem matryce zmiennych stanu, włączając do niej biodegradowalne i niebiodegradowalne komponenty występujące w lignocelulozie. Weryfikację modelu prowadziłem dla substratu zawierającego mieszaninę kiszonki kukurydzianej i obornika bydlęcego. Wykazałem, że wysoki stopień dopasowania danych eksperymentalnych do modelu można osiągnąć zmieniając 10 (spośród 105) parametrów kinetycznych. Na tej podstawie stwierdziłem, że do poprawnego modelowania produkcji biogazu/metanu w biogazowniach rolniczych modyfikacji wymaga stała dezintegracji substratu, której wartość była 5-krotnie niższa niż wartość modelowa. W stosunku do wartości oryginalnych, zmiany dotyczyły również parametrów kinetycznych poboru lotnych kwasów tłuszczowych. Podczas weryfikacji modelu zachodziła konieczność obniżenia stałych inhibicji wodorem dla propionianiu oraz maślanu i walerianu (jako sumy), a także stałej inhibicji azotem amonowym dla octanu. Świadczy to o większej wrażliwości systemu w przypadku stosowania do fermentacji substratów typowych dla biogazowni rolniczych. Wyniki badań nad modelowaniem produkcji biogazu zostały przedstawione w formie artykułów naukowych w Archives of Environmental Protection (II.A poz. 2 i 3). Efektem badań nad intensyfikacją i modelowaniem produkcji biogazu z biomasy roślinnej i odpadowej było również opracowanie rozdziału w monografii, w którym przedstawiono aktualny stan wiedzy w zakresie przetwarzania na biogaz odpadów rolniczych, z przetwórstwa rolno-spożywczego oraz biomasy roślinnej pochodzącej z upraw celowych a także omówiono najważniejsze aspekty modelowania procesów beztlenowych w biogazowniach rolniczych za pomocą modelu ADM1 (II.E poz. 4). Ważnym obszarem moich zainteresowań są badania nad opracowaniem technologii wytwarzaniem polihydroksykwasów z udziałem mieszanych kultur bakterii. Badania były 12
kontynuacją problematyki naukowej będącej przedmiotem pracy doktorskiej. Badania prowadzone w latach 2006-2008, finansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSzW) (grant nr N207 069 31/3394, w którym byłem głównym wykonawcą) (II.J poz. 4), pozwoliły ocenić przydatność gliceryny surowej jako surowca do wytwarzania polihydroksykwasów. Wykazałem istotny wpływ sposobu zasilania rektora pożywką na rodzaj i stopień kumulacji polihydroksykwasów w biomasie. Badania umożliwiły również wyznaczenie współczynnika wydajności PHA oraz produktywności objętościowej procesu. Wykazałem, że gliceryna surowa w stężeniu ok. 12 000 mg ChZT dm -3 może stanowić substrat do syntezy PHA krótkołańcuchowych, z uwagi na możliwość kumulacji PHA wynoszącą ok. 50% suchej masy. W celu wyeliminowania negatywnego wpływu porcjowego dozowania gliceryny surowej w wysokim stężeniu zaproponowałem własne rozwiązanie polegające na ciągłym doprowadzeniu pożywki i poprzez okresowe wyłączenie azotu, stymulowanie procesów syntezy PHA. Taki sposób prowadzenia hodowli pozwolił uzyskać ok. 2-krotnie wyższe przyrost biomasy oraz produktywność objętościową procesu. Korzystny wpływ prowadzenia hodowli z ciągłym dozowaniem pożywki o zróżnicowanym składzie zaznaczył się również możliwością syntezy polimeru o dużym udziale kwasu 3-hydroksywalerianowego. Jest to szczególnie istotne z punktu widzenia zarówno jego właściwości przetwórczych jak i użytkowych. Część wyników badań technologicznych włączono do rozprawy habilitacyjnej. W latach 2008-2011 uczestniczyłem w realizacji grantu rozwojowego MNiSzW pt. Efektywne systemy produkcji biomasy na gruntach rolniczych i jej konwersja do paliw ciekłych i gazowych, zadanie: Zaprojektowanie i budowa linii technologicznej do wydobycia i estryfikacji oleju i oczyszczania estrów wraz z utylizacją produktów odpadowych estryfikacji (nr R12 071 03) (II.J poz. 3). Podczas realizacji projektu przyjąłem założenie, że w obiektach produkujących niewielkie ilości biodiesla, produkt odpadowy w postaci frakcji glicerynowej nie musi być oczyszczany ale może być przetwarzany w instalacji produkującej PHA z wykorzystaniem gliceryny surowej. Możliwość taka istnieje, gdy udział frakcji glicerynowej nie przekracza 5% wag. Stosując jako źródło węgla mieszaninę gliceryny surowej i frakcji glicerynowej w stężeniu 5% wag. można uzyskać porównywalną z samą gliceryną surową produktywność procesu oraz wydajność PHA. Wykazałem, że niezależnie od składu pożywki 13
mikroorganizmy kumulowały głównie kwas 3-hydroksymasłowy, a udział kwasu 3-hydroksywalerianowego nie przekroczył 5% mol. W hodowlach mieszanych kultur mikroorganizmów ważnym elementem badań z punktu widzenia optymalizacji procesu jest identyfikacja gatunków kumulujących polihydroksykwasy. Badania przynależności filogenetycznej mikroorganizmów za pomocą sekwencjonowania genu kodującego 16S rrna prowadziłem w hodowlach różniących się rodzajem substratu lub warunkami technologicznymi. W hodowlach beztlenowo-tlenowych prowadzonych na pożywce zawierającej mieszaninę kwasu octowego i melasy dominowały gatunki z rodzaju Pseudomonas. Zastosowanie metanolu jako substratu w warunkach tlenowych sprzyjało również rozwojowi bakterii z rodzaju Comamonas (zidentyfikowanej jako Comamonas testosteroni). W hodowlach, w których jako substrat użyto gliceryny surowej, genetyczną zdolność do syntezy PHA wykazywały Pseudomonas sp. Gl01 i Pseudomonas sp. Gl13 o sekwencji DNA wykazującej najbliższe podobieństwo z sekwencją u Pseudomonas putida F1, Pseudomonas sp. Gl06 spokrewniona z Pseudomonas pseudoalcaligenes oraz Rhodobacter sp. Gl32 zidentyfikowany jako Rhodobacter sphaeroides. Wykazałem ponadto, że w przypadku zastosowania gliceryny surowej jako substratu, na rodzaj gatunków kumulujących PHA wpływały warunki hodowli. Po zmianie sposobu dozowania pożywki z porcjowego na ciągły zdolność syntezy PHA wykazywały następujące szczepy: Comamonas aquatica, Bacillus thuringensis, Caulobacter fusiformis oraz Aeromonas hydrophila. Wyodrębnione szczepy bakteryjne, zdolne do syntezy PHA i reprezentujące unikalne taksony mogą posłużyć do skonstruowania populacji mikroorganizmów, która będzie mogła być wykorzystana w dalszych badaniach nad syntezą PHA z wykorzystaniem odpadów przemysłowych. Wiedzę i osiągnięcia w zakresie wytwarzania polihydroksykwasów z udziałem czystych i mieszanych kultur bakterii zostały opracowane w formie monografii pt. Polihydroksykwasy syntezowane przez mikroorganizmy: właściwości, metody wytwarzania i zastosowanie, w której jestem autorem lub współautorem sześciu rozdziałów (II.E poz. 7, 8, 9, 10, 11 i 12). Problemom syntezy PHA poświęcono również dwa rozdziały w monografii pt. Trendy w biotechnologii publikowanej cyklicznie przez Wydawnictwo UMM (II.E poz. 3 i 13) oraz jeden rozdział opublikowany na łamach kwartalnika Biotechnologia (II.E poz. 17). 14
Mikrobiologiczna produkcja polihydroksykwasów była również tematem rozdziału w monografii poświęconej przeglądowi osiągnięć naukowych UWM (II.E poz. 14). Wyniki badań zostały także przedstawione w postaci artykułów naukowych m.in. w Journal of Microbiology and Biotechnology, Journal of Applied Microbiology, Journal of Industrial Microbiology and Biotechnology (II.A poz. 5, 9, 10, 11 i 12 oraz II.E poz. 20 i 21) oraz zaprezentowane na konferencjach międzynarodowych (III.B poz. 12, 17, 20, 21, 22 i 23); jeden z abstraktów (III.B poz. 17) został opublikowany w New Biotechnology. Znaczną część mojego dorobku naukowo-badawczego zaprezentowałam w podręczniku we współautorstwie z Prof. Ewą Klimiuk oraz Prof. Małgorzata Pawłowską pt. Biopaliwa technologie dla zrównoważonego rozwoju, wydanego przez PWN w 2012 roku (II.E poz. 22). W podręczniku przedstawiono przegląd technologii biopaliw stosowanych obecnie w bioenergetyce, koncentrując się na nowych technologiach, w tym wytwarzaniu biopaliw syntetycznych z biomasy z wykorzystaniem procesów termicznych i katalizy chemicznej. Omówiono również metody produkcji biowodoru. Najnowszą wiedzę w zakresie przetwarzania biomasy w biopaliwa zaprezentowałem również w monografii pt. Biomass for biofules opublikowanej przez wydawnictwo Taylor & Francis Group, w której jestem jednym z edytorów i współautorem dwóch rozdziałów (II.E poz. 1 i 2). W pracy analizowano zależność pomiędzy strukturą biomasy lignocelulozowej a jej zdolnością do hydrolizy. Omówiono metabolizm wytwarzania butanolu w procesach fermentacyjnych i niefermentacyjnych z udziałem clostridiów oraz Escherichia coli oraz wskazano kierunki konstrukcji szczepów umożliwiających intensyfikację produkcji biobutanolu. Badania nad sorpcją/desorpcją metali, takich jak kadm i cynk z wykorzystaniem jako biosorbentów naturalnych polimerów alginianowych, chityny oraz immobilizowanego osadu czynnego, prowadziłem w ramach grantu MNiSzW (II.J poz. 6). Badałem usuwanie metali z roztworów zawierających pojedyncze metale oraz ich mieszaninę w różnych proporcjach. W przypadku biosorbentów alginianowych, nie wykazałem znaczącego współzawodniczenia pomiędzy kadmem i cynkiem o miejsca aktywne w biosorbencie, natomiast osad czynny immobilizowany w alginianie 2% wykazywał większe powinowactwo w adsorpcji kadmu niż cynku. Analogicznie, osad czynny immobilizowany w alginianie 1,5% z dodatkiem alkoholu poliwinylowego (APV) 0,5% i chitynie 2% wykazywał preferencyjną zdolność wiązania kadmu, 15
w porównaniu z cynkiem. W cyklicznych badaniach sorpcji/desorpcji wykazałem, że efektywność usuwania metali malała w kolejnych cyklach w porównaniu z cyklem pierwszym. Nośniki alginianiowe okazały się mniej trwałe w porównaniu z chityną. Liczba cykli dla osadu immobilizowanego w chitynie 2% była ponad 3-krotnie większa w porównaniu z samym alginianiem i wynosiła 17. Zastosowanie biosorbentów alginianowych umożliwiało prawie całkowity odzysk kadmu (94-99%) i cynku (97-99%) podczas desorpcji z kwasem siarkowym, co wskazuje na odwracalny charakter wiązania obu metali z biosorbentem. Efektywność desorpcji metali z osadu czynnego immobilizowanego w chitynie 2% zmieniała się w zakresie od 64% do 69% dla kadmu i od 72% do 75% dla cynku. Oznacza to, że część metali była związana w sposób trwały. Wyniki badań opublikowano w Polish Journal of Natural Sciences (II.E poz. 18 i 19). Byłem również współautorem badań nad remediacją zanieczyszczonej gleby pochodzącej z legnicko-głogowskiego okręgu miedziowego metodą płukania. Gleba zawierała miedź, ołów i cynk w stężeniach przekraczających odpowiednio 54, 15 i 1,7-krotnie wartość dopuszczalną dla terenów rolniczych. Do usuwania metali stosowałem naturalne związki takie jak saponina i kwas taninowy. Wykazałem, że oba środki skutecznie usuwały metale z gleby, co pozwoliło obniżyć indeks ryzyka ekologicznego (RI) ze znacznego (RI = 364) do niskiego (RI = 118, jako wartość średnia). Saponina efektywniej usuwała metale słabo związane z glebą takie jak miedź i cynk, podczas gdy kwas taninowy był skuteczniejszy w wymywaniu ołowiu tworzącego z frakcja organiczną gleby formy mniej mobilne. Badania potwierdziły, że 3-krotnie tańszy kwas taninowy może być stosowany jako zamiennik saponiny, co ma istotne znaczenie dla jego użycia w skali technicznej. Badałem również wpływ dojrzałego kompostu z osadów ściekowych z dodatkiem odpadowej biomasy lignocelulozowej jako czynnika korygującego na stabilizację miedzi w glebie z terenów zagłębia legnicko-głogowskiego. Stabilizację miedzi oceniałem na podstawie wskaźnika redystrybucji (IR), liczonego jako stosunek udziału metalu w czterech frakcjach, tj. jonowymiennej, redukcyjnej, organicznej i pozostałościowej do całkowitej liczby frakcji. Stężenie miedzi w zależności od miejsca pobrania próbki zmieniało się w zakresie od 9163 do 1761 mg Cu kg -1. Najlepsze wyniki stabilizacji po sześciu miesiącach eksperymentu uzyskano dla najniższego stężenia miedzi, dla którego dodatek kompostu 16
w ilości 30% wag. spowodował przejście metalu z formy mobilnej do trwałej i w efekcie zwiększenie współczynnika IR z 0,18 do 0,34. Wyniki badań poświęconych remediacji gleb przedstawiono w postaci artykułu naukowego w Environmental Biotechnology (II.E poz. 16) a także zaprezentowano na konferencjach międzynarodowych (III.B poz. 4, 13, 15 i 19); jeden z abstraktów (III.B poz. 19) został opublikowany w New Biotechnology. W czasie pracy w Uczelni odbyłem w 2006 roku staż w Biolacta Danisco Sp. z o.o. w ramach projektu Regionalny transfer wiedzy UWM staże pracowników i absolwentów w firmach (III.L poz. 6), a w 2010 roku staż wdrożeniowy związany z zagadnieniami fermentacji metanowej fitomasy i produktów ubocznych jako kosubstratów, w Zakładzie Techniki Sanitarnej TECHSAN w ramach projektu pt. Komercjalizacja wyników badań oraz kreowanie postaw przedsiębiorczych przez UWM w Olsztynie poprzez staże, szkolenia i działania uświadamiające z zakresu przedsiębiorczości akademickiej (III.L poz. 4). Byłem również uczestnikiem międzynarodowych warsztatów poświęconych wytwarzaniu biopaliw i biopolimerów (III.L poz. 5). Umiejętności w zakresie zaawansowanych technik analitycznych doskonaliłem odbywając krajowe i zagraniczne szkolenia z zakresu stosowania chromatografii gazowej w analityce środowiskowej (III.L poz. 1 i 2). Wiedzę na temat modelowania produkcji biogazu rolniczego poszerzyłem odbywając wizytę studyjną w firmie LimnoTec Abwasseranlagen GmbH w Nettelstedt-Lübbecke w Niemczech, podczas której zapoznałem się z metodami sporządzania matryc w modelu ADM1 (III.L poz. 3). Realizując, badania technologiczne koncentrowałem nie tylko na określeniu optymalnych warunków technologicznych procesu, co jest niezbędne do aplikacji uzyskanych wyników w praktyce inżynierskiej, ale również dążyłem do poszerzenia wiedzy w zakresie wyjaśnienia mechanizmów procesów na drodze identyfikacji bakterii z wykorzystaniem metod molekularnych. W badaniach nad przetwarzaniem biomasy do biogazu analizowałem strukturę biomasy lignocelulozowej pod kątem zdolności do biodegradacji poszczególnych jej komponentów. Umożliwiło to modelowanie produkcji biogazu. Wykorzystanie modelu ADM1 do opisywania procesów fermentacji dla różnych substratów i kosubstratów jest obecnie przedmiotem moich najnowszych badań. 17
Reasumując działalność naukowo-badawczą opublikowałem 12 prac wyróżnionych przez bazę Journal Citation Reports, 6 publikacji wydanych w innych recenzowanych czasopismach oraz 5 artykułów zamieszczonych w innych opracowaniach. Jestem współautorem 13 rozdziałów w monografiach w języku polskim i 2 rozdziałów w monografii w języku angielskim oraz 1 podręcznika akademickiego. Jestem współautorem 24 referatów prezentowanych na konferencjach i sympozjach naukowych, w tym 23 międzynarodowych. Uczestniczyłem w realizacji 7 projektów badawczych, w tym w 6 projektach KBN/MNiSzW/NCN i 1 projekcie strategicznym NCBiR. Jestem współautorem 5 dokumentacji prac badawczych oraz 3 opracowań w ramach projektów badawczych. Sumaryczny Impact Factor uzyskany za publikacje zgodnie z rokiem wydania wynosi 24,219 (wg bazy Web of Science), Index Hirsha 5 (wg bazy Web of Science), liczba cytowań 123 (bez autocytowań wg bazy Web of Science), a sumaryczna liczba punktów MNiSW 470. Za działalność naukowa zostałem wyróżniony Nagrodą Zespołową I stopnia Rektora UWM w Olsztynie w 2014 roku (II.K poz. 1). 6. Osiągnięcia w zakresie popularyzowania nauki Pracę naukową uzupełniałem aktywną działalnością popularyzatorską. W ramach Dni Otwartych Wydziału w roku 2016 prowadziłem wykłady poświęcone odnawialnym źródłom energii dla uczniów gimnazjów, a w latach 2014 i 2015 współprowadziłem zajęcia laboratoryjne z oczyszczania ścieków i uzdatniania wody pitnej dla dzieci w wieku wczesnoszkolnym (III.I poz. 18 i 19). 7. Osiągnięcia w zakresie działalności organizacyjnej W trakcie mojej pracy zawodowej realizowałem wiele zadań organizacyjnych na rzecz Wydziału Nauk o Środowisku (wcześniej Wydział Ochrony Środowiska i Rybactwa) UWM w Olsztynie. W dwóch kadencjach (2010-2012 oraz 2012-2016 rok) byłem członkiem Rady Wydziału. W latach 2006-2008 byłem członkiem Zespołu ds. Promocji Wydziału. W roku akademickim 2010/2011 oraz 2011/2012 uczestniczyłem w pracach zespołu przygotowującego wniosek o dofinansowanie kierunków zamawianych ochrona środowiska 18
i inżynieria środowiska, w ramach programu operacyjnego Kapitał Ludzki Szkolnictwo wyższe i nauka. Podziałanie zwiększenia liczby absolwentów kierunków o kluczowym znaczeniu dla gospodarki opartej na wiedzy. W roku 2013 zostałem powołany do pracy w Wydziałowym Zespole ds. Zapewnienia Jakości Kształcenia pełniąc w nim funkcję koordynatora ds. badania opinii i ankietyzacji na kierunku inżynieria środowiska. Wymiernym efektem pracy organizacyjnej były informatory ECTS zawierające informacje na temat systemu ECTS, informacje przydatne studentom dotyczące Uniwersytetu i Wydziału oraz informacje o kierunkach kształcenia realizowanych na Wydziale na studiach stacjonarnych i niestacjonarnych (II.F poz. 9, 10 i 11). W 2011 roku za szczególne osiągnięcia organizacyjne otrzymałem dyplom Rektora UWM w Olsztynie. Moja działalność organizacyjna została również wyróżniona Nagrodą Zespołową II stopnia Rektora UWM w Olsztynie w 2012 roku oraz Nagrodą Zespołową III stopnia Rektora UWM w Olsztynie w 2015 roku (III.D poz. 1, 2 i 3). 8. Omówienie osiągnięć dydaktycznych W ramach pracy dydaktycznej opracowałem i prowadziłem zajęcia na trzech wydziałach i czterech kierunkach kształcenia. Na Wydziale Nauk o Środowisku na kierunku ochrona środowiska na studiach stacjonarnych prowadziłem lub prowadzę następujące przedmioty: Toksykologia środowiskowa (ćwiczenia), Odnawialne źródła energii (ćwiczenia), Technologie bioenergetyczne (ćwiczenia), Biotechnologia (wykład i ćwiczenia), Projektowanie biogazowni rolniczych (wykład i ćwiczenia). Jestem koordynatorem przedmiotów Biotechnologia i Projektowanie biogazowni rolniczych. Zajęcia z przedmiotów Toksykologia środowiskowa i Technologie bioenergetyczne prowadziłem również w języku angielskim dla studentów zagranicznych realizujących kształcenie w ramach programu Erasmus. Na studiach niestacjonarnych prowadziłem: 19
Technologie stosowane w ochronie środowiska (wykład i ćwiczenia), Oceny oddziaływania na środowisko (ćwiczenia). Od roku akademickiego 2008/2009 do chwili obecnej współprowadzę w języku angielskim wykłady i ćwiczenia z przedmiotu Biotechnology in Environmental Protection, a od roku akademickiego 2014/2015 ćwiczenia z przedmiotów Analitycal Training i Design of Biotechnological Processes in Environmental Protection. Przedmioty te znajdują się w programie międzynarodowych studiów magisterskich, na specjalności Process Engineering, Environmental Protection and Biotechnology, realizowanych w ramach współpracy Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego oraz Uniwersytetu Nauk Stosowanych w Offenburgu. Na kierunku inżynieria środowiska na studiach stacjonarnych prowadzę następujące przedmioty: Technologie biopaliw (ćwiczenia), Biogazownie rolnicze (wykład i ćwiczenia), którego jestem koordynatorem. Od roku akademickiego 2007/2008 rozpocząłem realizację zajęć na Wydziałach Kształtowania środowiska i Rolnictwa oraz Biologii i Biotechnologii w UWM. Na Wydziale Kształtowania Środowiska i Rolnictwa prowadziłem ćwiczenia z przedmiotu Biotechnologia w ochronie środowiska realizowanego na 2. stopniu kształcenia studiów stacjonarnych i niestacjonarnych. Na Wydziale Biologii i Biotechnologii na studiach stacjonarnych 1. stopnia prowadziłem zajęcia z przedmiotu Biotechnologia w ochronie środowiska, a na studiach 2. stopnia realizowałem ćwiczenia z przedmiotów Biotechnologia w ochronie środowiska II i Odnawialne źródła energii. Byłem opiekunem naukowym 8 prac inżynierskich i 7 prac magisterskich oraz recenzentem prac na kierunkach ochrona środowiska, inżynieria środowiska, biotechnologia. Obecnie sprawuję opiekę nad realizacją 2 prac inżynierskich i 1 pracy magisterskiej. Wielokrotnie byłem członkiem komisji na egzaminach inżynierskich i magisterskich. Uczestniczę w szkoleniu kadry naukowej; w 2015 roku Rada Wydziału Nauk Technicznych UWM w Olsztynie powierzyła mi funkcję promotora pomocniczego 20
w przewodzie doktorskim Optymalizacja kofermentacji osadów ściekowych z odpadami z przemysłu rolno-spożywczego z wykorzystaniem modelu ADM1 (III.K poz. 1). 21