PERSPEKTYWY ROZWOJU KRAINY DINOZAURÓW

MATERIAŁY KONFERENCJI Wpływ zasobów przyrodniczych, historycznych i kulturowych na rozwój i promocję obszaru LGD Kraina Dinozaurów 30 maja 2015 r., Kadłub Wolny PERSPEKTYWY ROZWOJU KRAINY DINOZAURÓW organizator: Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania Kraina Dinozaurów redakcja tomu: Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba

Spis treści: strona Anna Golec: Wprowadzenie 5 Anna Golec, Beata Świerczyńska, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba: Dotychczasowe projekty LGD Kraina Dinozaurów i ich znaczenie dla rozwoju regionu 7 Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba, Gerard Mańczyk: Tradycje hutnicze regionu LGD Kraina Dinozaurów wczoraj i dziś. 11 Leszek Litwin, Ireneusz Malik: Nowoczesne technologie i geoinformacja propozycje wdrożenia 19 Ireneusz Malik, Anna Golec: Projekty zrealizowane dla dzieci inwestycja w przyszłość.. 23 Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba: Kościoły i budowle drewniane regionalne perełki 31 Ireneusz Malik, Grzegorz Hajduk, Małgorzata Wistuba: Rozwój polityki kajakowej stan dotychczasowy i perspektywy rozwoju 37

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Wprowadzenie Upłynęło siedem lat od czasu, kiedy organizowano Stowarzyszenie Lokalną Grupę Działania Kraina Dinozaurów. Od tego czasu organizacja rozwinęła się znacznie uczestnicząc i pośrednicząc w licznych projektach zrealizowanych głównie ze środków Unii Europejskiej, a pozyskanych w ramach osi 4 Leader działanie 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Powstało szereg wartościowych inicjatyw, które doprowadziły do rozwoju obszaru LGD Kraina Dinozaurów. Zrealizowano prawie 200 projektów, których efekty widoczne są w gminach zrzeszonych w obrębie LGD: Chrząstowice, Dobrodzień, Kolonowskie, Ozimek, Turawa Zawadzkie, Zębowice. Z funduszy dystrybuowanych przez LGD Kraina Dinozaurów korzystały nie tylko organizacje samorządowe, ale także stowarzyszenia, przedsiębiorstwa i osoby fizyczne. Efekty działań organizacji i osób zamieszkujących obszar LGD Kraina Dinozaurów, które zrealizowały projekty są widoczne w wielu miejscach. Powstały liczne miejsca rekreacji, boiska, place zabaw, siłownie, doposażono świetlice i biblioteki. Stworzono szereg miejsc, w których promowane są zasoby i produkty regionalne. Odbyło się wiele imprez, w czasie których kultywowano lokalne tradycje. Powstały także liczne publikacje, w których zebrano informacje przyrodnicze, historyczne i kulturowe, często nie tylko z obszaru LGD, ale z całej Opolszczyzny. Po zakończeniu wdrażania lokalnej strategii rozwoju w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 LGD Kraina Dinozaurów stanęła przed trudnym zadaniem zaplanowania swoich działań w przyszłości. Swoje przyszłe zamierzenia organizacja musi wpisać w nową strategię rozwoju, która powinna dać gwarancję kontynuacji podjętych wcześniej działań. Stąd organizacja konferencji, która z jednej strony ma być podsumowaniem działalności LGD, a z drugiej ma wyłonić przyszłe kierunki działania. W czasie konferencji przewidziano wiele referatów, które wygłoszą osoby związane z LGD Kraina Dinozaurów, a które reprezentują różne organizacje. Mam nadzieję, że konferencja nie tylko podsumuje dotychczasowe działania LGD i nakreśli nowe ich kierunki, ale także będzie okazją do poszerzenia wiedzy o historii, przyrodzie i kulturze regionu. Anna Golec 5

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Dotychczasowe projekty LGD Kraina Dinozaurów i ich znaczenie dla rozwoju regionu Anna Golec, Beata Świerczyńska, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba Artykuł jest swego rodzaju podsumowaniem dotychczasowej działalności LGD Kraina Dinozaurów w pośredniczeniu przy realizacji projektów zrealizowanych ze środków Unii Europejskiej pozyskanych za pośrednictwem Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Kraina Dinozaurów w ramach osi 4 Leader działanie 413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. W ramach funkcjonowania Lokalnej Grupy Działania odbyło się 8 naborów wniosków na tzw. MAŁE PROJEKTY, w czasie których złożono 173 wnioski, a ostatecznie zrealizowano 95 małych projektów. Pięć naborów zostało przeprowadzonych w ramach ODNOWY I ROZWOJU WSI. Złożono w nich 43 wnioski, a zrealizowano 26 projektów. Sześciokrotnie ogłaszano nabór na projekty w ramach: RÓŻNICOWANIA W KIERUNKU DZIAŁALNOŚCI NIEROLNICZEJ. Złożone zostały 23 wnioski, spośród których zrealizowano 12. Lokalna Grupa Działania ogłosiła także czterokrotnie nabór na TWORZENIE I ROZWÓJ MIKROPRZEDSIĘBIORSTW, w ramach którego złożono 28 wniosków, a zrealizowano 3 z nich. MAŁE PROJEKTY podzielono na kilka grup zależnie od realizowanej tematyki. Problemem były projekty, których realizacja dotyczyła dwóch lub trzech obszarów tematycznych. W takich przypadkach o zakwalifikowaniu projektu do jednej z grup decydował główny nurt realizowanego projektu. Wśród MAŁYCH PROJEKTÓW wyróżniono: 1. remonty budynków i wnętrz, w tym zabezpieczenie cmentarzy, 2. infrastruktura turystyczna i rekreacja, 3. wydawanie publikacji dotyczących historii, przyrody i kultury regionu, 4. organizację uroczystości (dożynki, majówki, biegi itp.), 5. kultywowanie tradycji, 6. szeroko pojętą edukację, w tym kształcenie dzieci, 7. promocja przedsiębiorczości. Wśród zrealizowanych projektów dominują nieznacznie remonty budynków i wnętrz, w tym zabezpieczenie cmentarzy. Stosunkowo dużo zrealizowano także projektów rozwijających infrastrukturę przyrodniczo-turystyczną i rekreację. Znaczna liczba MAŁYCH PROJEKTÓW dotyczyła wydawania publikacji historycznych i przyrodniczych. Strukturę ilościową zrealizowanych MAŁYCH PROJEKTÓW przedstawia rycina 1. 7

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) Rycina 1. Liczba MAŁYCH PROJEKTÓW realizowanych za pośrednictwem LGD Kraina Dinozaurów z podziałem na grupy: 1 remonty budynków i wnętrz, w tym zabezpieczenie cmentarzy, 2 infrastruktura turystyczna i rekreacja, 3 wydawanie publikacji dotyczących historii, przyrody i kultury regionu, 4 organizację uroczystości (dożynki, majówki, biegi itp.), 5 kultywowanie tradycji, 6 szeroko pojętą edukację, w tym kształcenie dzieci, 7 promocja przedsiębiorczości. Rycina 2. Portal promujący produkty regionalne Krainy Dinozaurów, który powstał w ramach jednego z MAŁYCH PROJEKTÓW realizowanego na terenie LGD Kraina Dinozaurów. Należy zwrócić uwagę na różnorodność MAŁYCH PROJEKTÓW realizowanych za pośrednictwem LGD Kraina Dinozaurów. Są to zwykle bardzo ciekawe przedsięwzięcia 8

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów wykonywane ze starannością przez Beneficjentów. Trudno jest jakikolwiek z projektów wyróżnić, wszystkie są z pewnością wartościowe. Uwagę przyciąga projekt: Portal promocji lokalnych produktów regionalnych i przedsiębiorstw Kadłuba Wolnego, gminy Zębowice oraz Krainy Dinozaurów. Projekt ten wyróżnia się spośród innych głownie swoją oryginalnością. Beneficjent podjął unikatową próbę wypromowania lokalnej przedsiębiorczości, co zasługuje na szczególną uwagę. W ramach projektu powstał portal prezentujący produkty lokalnych rękodzielników, jest on dostępny w Internecie pod adresem http://www.kataloglgd.pl/ (Rycina 2). Wydaje się, że jednym z kierunków działania LGD Kraina Dinozaurów w przyszłości powinno być właśnie wspieranie takich inicjatyw, które pozwalają promować produkty lokalne i czerpać z nich w przyszłości zyski. Za pośrednictwem LGD Kraina Dinozaurów zrealizowano także projekty w ramach ODNOWY I ROZWOJU WSI. Zdecydowana większość z nich dotyczyła remontów budynków i wnętrz. Wiele miejsc odzyskało dawny blask, powstały także całkiem nowe obiekty. W mniejszym stopniu wykorzystywane były fundusze dostępne w ramach RÓŻNICOWANIA W KIERUNKU DZIAŁALNOŚCI NIEROLNICZEJ czy TWORZENIA I ROZWOJU MIKROPRZEDSIĘBIORSTW. Wydaje się, że sięganie po duże środki finansowe powiązane z pewnym ryzykiem związanym z tworzeniem przedsiębiorstwa skutecznie zniechęcało potencjalnych Beneficjentów do składania wniosków. Projekty te były trudniejsze do realizacji, wymagające zgromadzenia znacznej ilości dokumentacji i związane z koniecznością utrzymania lub utworzenia miejsca pracy. Należałoby pomyśleć o promowaniu i wskazaniu konkretnych działań pobudzających przedsiębiorczość na terenie LGD. Być może należy stworzyć mechanizmy do rozpoznawania możliwości rozwoju różnych rodzajów biznesu i tworzenia warunków do rozwoju przedsiębiorczości np. asysta przy zakładaniu firmy, przy prowadzeniu księgowości itp. Zrealizowane projekty przyczyniły się z pewnością do rozwoju regionu obejmującego LGD Krainę Dinozaurów, co widoczne jest w wielu miejscach. Obszar LGD stał się znacznie bardziej przyjazny nie tylko dla turysty, ale także dla mieszkańca. W wielu miejscach aktywnie promowane są zasoby przyrodnicze, historyczne i kulturalne regionu. Powstał szereg opracowań, folderów, portali internetowych. Wyremontowano wiele miejsc ważnych dla historii regionu. Naturalną konsekwencją są pytania, które należy dziś zadać: Co dalej? W jakim kierunku rozwijać działania LGD Kraina Dinozaurów? Mamy nadzieję, że w trakcie konferencji zorganizowanej w Kadłubie Wolnym podjęta będzie próba odpowiedzi na te pytania. 9

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Tradycje hutnicze regionu LGD Kraina Dinozaurów wczoraj i dziś Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba, Gerard Mańczyk Miejscowości położone na terenie obszaru LGD Kraina Dinozaurów mają często rodowód ściśle związany z hutnictwem żelaza. Osadnictwo nad dużymi rzekami, takimi jak Mała Panew, a także niewielkimi ciekami wynikało głównie z możliwości pozyskiwania energii wodnej na potrzeby hutnictwa. Rycina 1. Ślady nieistniejącego zakładu hutniczego/młyna? w Zawadzkiem widoczna grobla z porastającymi ją 150 letnimi sosnami datującymi groblę na co najmniej połowę XIX wieku i zbiornik powstały po wykorzystaniu dawnej grobli przez bobry, które odbudowały jej zniszczonej fragment. Początki osadnictwa związanego z hutnictwem żelaza na ziemiach polskich mogą sięgać pradziejów i obecnie niewiele na ich temat wiadomo (Bednarek i in., 1992). Rozkwit hutnictwa żelaza nastąpił od II w p.n.e. do IV/V w. n.e. Stosowano wtedy duże piece dymarskie. Najlepiej poznanym i największym ośrodkiem hutniczym na ziemiach polskich był ośrodek świętokrzyski, jednak obok niego rozwijały się także mniejsze ośrodki hutnicze, w tym ośrodek opolski (Piskowski, 1971; Bielenin, 1974). Od V do XIII wieku n.e. hutnictwo 11

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) żelaza na ziemiach polskich podupadło. Wielkie ośrodki hutnicze przestały istnieć lub znacznie obniżyły swoją produkcję. Hutnictwo rozwijało się w oparciu o zastosowanie małych dymarek, w których wytapiano głównie rudę darniową o niewielkiej zawartości żelaza. Dopiero zastosowanie koła wodnego do napędu miechów i młotów kowalskich pozwoliło rozwinąć hutnictwo żelaza na dużą skalę. Początki hutnictwa z wykorzystaniem energii wodnej datowane są na terenie Polski na XIV wiek. Informacje o wytopie żelaza z tego okresu pochodzą z doliny Małej Panwi (Szczech, 2001). Nie można także wykluczyć wcześniejszego zastosowania kół wodnych, ponieważ z pewnością nie wszystkie informacje o dawnym hutnictwie przetrwały do dzisiaj. Przykładem może być grobla zidentyfikowana pomiędzy Żędowicami a Zawadzkiem, którą trudno przyporządkować do istniejących opisów historycznych dotyczących hutnictwa. Być może jest to obiekt stary, dokumentujący bardzo dawne hutnictwo lub też forma młodsza związana z jednym z opisywany w źródłach historycznych zakładów (Rycina 1). Grobla wybudowana została na Potoku (Rowie) Kokockim, ma ona maksymalną wysokość 4 m i długość 45 m. Jej kulminację porastają sosny o maksymalnym wieku 152 lat, co oznacza, że grobla powstała z pewnością przed 1863 rokiem. Powyżej grobli istniał w przeszłości staw. Obecnie jego misę zajmuje rozlewisko powstałe wskutek działalności bobrów, które odbudowały rozmytą w przeszłości tamę. Najstarsze wzmianki o podopolskich kuźnicach napędzanych energią wodną zlokalizowanych w Dębiu, Domaradzu, Domecku i Prószkowie pochodzą z XVI w (Juros, 2012). Według inwentaryzacji hutniczej przeprowadzonej przez J. T. Jurosa (2012) na terenie Krainy Dinozaurów istniało w przeszłości co najmniej 35 zakładów hutniczych. Informacje o części z nich, jak pisze autor (Juros, 2012) mogły zostać zatarte i nie przetrwały do dzisiejszych czasów. W 2012 otwarto Muzeum hutnictwa w Ozimku, gdzie gromadzone są zbiory związane z historią hutnictwa w regionie. Muzeum położone jest w sąsiedztwie zabytkowego żelaznego mostu wiszącego na rzece Małej Panwi zbudowanego w roku 1827 (Rycina 2). Stała ekspozycja prezentuje rozwój hutnictwa w dolinie Małej Panwi począwszy od średniowiecza do czasów nowożytnych. W Muzeum zostały zgromadzone zachowane eksponaty hutnicze, głównie z XVIII i XIX wieku. Ekspozycja dokumentuje przede wszystkim tradycje Pruskiej Królewskiej Huty Malapane, których kontynuatorem jest działająca do dziś w Ozimku Huta Małapanew. Obok zabytków w Muzeum prezentowane są technologie produkcji żelaznych mostów z końca XVIII i początku XIX wieku, pozwala to poznać ogólny obraz hutnictwa doliny Małej Panwi w tym okresie. W Muzeum zgromadzono także zabytkowe wyroby, ryciny, dokumenty kartograficzne zachowane w zbiorach prywatnych lub będące w posiadaniu Stowarzyszenia (Ryciny 3, 4). Zadaniem organizacji zajmujących się rozwojem regionalnym takich jak LGD Kraina Dinozaurów jest inwentaryzacja i popularyzacja informacji dotyczących dziedzictwa 12

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów historycznego regionu. Stąd LGD Kraina Dinozaurów podejmuje działania mające utrwalić informacje o dawnym hutnictwie np. inwentaryzowanie zasobów hutniczych, wydawanie i wspieranie wydawania publikacji dotyczących przeszłości hutniczej regionu. Rycina 2. Zabytkowy żelazny most wiszący w Ozimku. Rycina 3. Eksponaty w muzeum hutnictwa w Ozimku. 13

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) Rycina 4. Eksponaty w muzeum hutnictwa w Ozimku. Rycina 5. Pale drewniane wystające z dna koryta Brzyniczki będące częścią grobli i obiektów hutniczych funkcjonujących niegdyś w Rogolowcu. 14

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Obok utrwalania informacji o dawnym hutnictwie powinny być podejmowane działania służące poszerzaniu wiedzy o dawnym wytopie żelaza na terenie LGD Kraina Dinozaurów. Przykładem takich działań może być próba odtworzenia czasu powstania i funkcjonowania osady hutniczej w Rogolowcu. W korycie rzeki Brzyniczki przepływającej przez Rogolowiec zidentyfikowano pale drewniane stanowiące trzon dawnych budowli hutniczych, które kiedyś istniały na terenie osady w Rogolowcu (Rycina 5). Datowania dendrochronologiczne pali wykazały, że osada powstała dużo wcześniej niż informują o tym źródła historyczne (Malik i in., 2014). Osada istniała na pewno już w XVII wieku, a być może jest nawet starsza i pochodzi z przełomu XV i XVI wieku. Nie udało się jednak jednoznacznie ustalić czasu powstania osady Rogolowiec, być może zanim zaczęła ona pełnić funkcje hutnicze, istniał w niej młyn. Rycina 6. Ślady po wypale węgla drzewnego na potrzeby hutnictwa żelaza w dolinie Małej Panwi: A wzniesienie będące śladem po dawnym mielerzu, miejscu wypału węgla drzewnego, B węgle drzewne znalezione po rozkopaniu wzniesienia/mielerza, gdzie wypalano w przeszłości węgiel drzewny. 15

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) Historia dawnego hutnictwa żelaza jest zachowana na terenie LGD Kraina Dinozaurów w postaci niewielkich wzniesień położonych w lesie, stanowiących ślady po mielerzach. Po rozkopaniu pagórków odnaleziono w ich obrębie węgle drzewne (Ryciny 6A i 6B). Mielerze to obiekty, w których wypalano węgiel drzewny. Drewno układano w pionowe stosy, na planie koła. Stosy obkładano darnią i wypalano powoli, regulując dopływ powietrza. Efektem wypału był węgiel drzewny wykorzystywany w procesie produkcji żelaza. Spalanie zwykłego drewna nie pozwalało na osiągnięcie temperatury przekraczającej 1000ºC, w której możliwy jest wytop żelaza. Dopiero skierowanie strumienia powietrza na rozżarzone węgle drzewne umożliwiało osiągnięcie wystarczająco wysokiej temperatury. Ślady po mielerzach można zidentyfikować poprzez zastosowanie obrazów LIDAR pochodzących ze skanowania lotniczego o dużej rozdzielczości, uwzględniającego różnice w rzeźbie terenu nawet rzędu 5 cm. Poprzez użycie obrazowania lidarowego, dzięki któremu eliminuje się z analiz drzewostan, możliwa jest identyfikacja niewielkich wzniesień śladów po mielerzach. W terenie są one słabo widoczne, jednak w ich wnętrzu występują często węgle drzewne. Węgle te można z powodzeniem wydatować metodą izotopu węgla C14 i uzyskać datę odzwierciedlającą czas użytkowania mielerza z dokładnością nawet około 50 lat. Pilotażowe datowanie jednego z mielerzy z doliny Małej Panwi wykazało, że powstał on około 900 temu. Czyżby mielerze w regionie były aż tak stare? Rycina 7. Młot kowalski w kuźni wodnej w Gdańsku Oliwie. 16

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Proponuje się by promocja dawnego hutnictwa polegała w przyszłości na odtworzeniu zakładu hutniczego napędzanego energią wodną, najlepiej w miejscu, gdzie taki zakład istniał w przeszłości. Przedsięwzięcie takie ma szansę stać się lokalną atrakcją turystyczną, a podczas różnego rodzaju imprez można będzie wypalać pokazowo węgiel drzewny i topić żelazo. Jednak realizacja tego typu inwestycji wymaga wielu uzgodnień i pokonania szeregu barier organizacyjnych. Rozwiązania tego typu istnieją na świecie i niejednokrotnie są źródłem dochodu dla mieszkańców dawnych regionów hutniczych. Przykładem takich obiektów jest kuźnia wodna w Gdańsku Oliwie, gdzie mieści się muzeum (Rycina 7), czy też skansen Zlotorudné mlýny w Czechach, gdzie zrekonstruowano XIV-wieczne młyny, które kruszyły skały dla łatwiejszego pozyskiwania złota (Rycina 8). Rycina 8. Zrekonstruowane młyny do kruszenia skał ułatwiające w XIV wieku pozyskiwanie złota (skansen Zlotorudné mlýny w Czechach). Literatura Bednarek A, 1992. Hutnictwo na ziemiach polskich. Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Przemysłu Hutniczego w Polsce, Katowice. 17

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) Bielenin K., 1974. Starożytne górnictwo i hutnictwo żelaza w Górach Świętokrzyskich. Warszawa Kraków, PWN. Juros J. T., 2012. Historia, zabytki i ślady hutnictwa w dolinie Małej Panwi na obszarze działania Stowarzyszenia LGD Kraina Dinozaurów. Stowarzyszenie LGD Kraina Dinozaurów, Spórok. Malik I., Opała M., Wistuba M., Franek M., Tyrol C., Mańczyk G., Bielarczyk P., 2014. Rekonstrukcja funkcjonowania historycznego hutnictwa żelaza na podstawie datowania dendrochronologicznego pozostałości budowli drewnianych i węgli drzewnych z mielerzy (Równina Opolska). Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 40, 194-202. Piaskowski J., 1971. Zagadnienie ciągłości rozwoju hutnictwa żelaza na ziemiach polskich w starożytności i we wczesnym średniowieczu. Rocznik Dziejów Społecznych i Gospodarczych 32, 1-6. Szczech B, 2001. Z dziejów hutnictwa nad Małą Panwią. Montes Tarnovicensis, 1-8. 18

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Nowoczesne technologie i geoinformacja propozycje wdrożenia Leszek Litwin, Ireneusz Malik Geoinformacja, jako dziedzina wiedzy o danych przestrzennych (geodanych) oraz możliwościach ich wykorzystania rozwija się dynamicznie od wielu lat. Dane przestrzenne stanowią specyficzny typ danych, które umożliwiają wizualizację otaczającego nas świata oraz zjawisk w nim zachodzących w powiązaniu z przestrzenią. Możliwości i potencjał szerokiego wykorzystania danych przestrzennych umożliwiają dynamicznie rozwijające się technologie informatyczne i telekomunikacyjne. Systemy i narzędzia geoinformatyczne powszechnie funkcjonują na urządzeniach mobilnych (tabletach i smartfonach) oraz w postaci bardziej tradycyjnej, na laptopach i komputerach stacjonarnych, nie ma zatem ograniczeń technologicznych w ich tworzeniu i rozpowszechnianiu. Rycina 1. Geoportal regionalny Szlaki turystyczne Małopolski. Współcześnie podstawowym narzędziem geoinformatycznym jest geoportal, czyli portal (serwis) internetowy dedykowany publikacji i udostępnianiu danych przestrzennych (Ryciny 1-5). Geoportal stanowi niezwykle istotny sposób promocji wartości turystycznych, krajobrazowych przyrodniczych, historycznych czy kulturowych w sposób powiązany bezpośrednio z przestrzenią dla wybranego obszaru w Internecie na podkładzie mapowym. Geoportal Internetowy umożliwia zaawansowany dostęp i wyszukiwanie nieograniczonych zasobów informacji zawartych w bazie danych w sposób prosty i jednocześnie niezwykle intuicyjny. Informacje przestrzenne o różnym charakterze (przyrodnicze, turystyczne, 19

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) historyczne, kulturowe i inne) opisane za pomocą danych przestrzennych umieszczane są na tzw. warstwach tematycznych. Dzięki temu użytkownik geoportalu selekcjonuje warstwy wybierając te, którymi jest zainteresowany i może samemu komponować zestaw warstw tworząc własną mapę. Warstwy tematyczne, zawierające bardzo różne informacje gromadzone w profile jednorodne tematycznie (przyrodnicze historyczne i kulturowe, społeczne itd.), dzięki czemu ułatwiony jest dostęp do informacji. Na przykład profil przyrodniczy może zawierać informacje geologiczne, geomorfologiczne, hydrologicznoklimatyczne i biologiczne w tym dotyczące elementów chronionych na obszarze LGD. Rycina 2. Geoportal dla gminy Rokietnica. Rycina 3. Geoportal dla miasta Gliwice. W zasobach geoportalu mogą się znajdować również informacje praktyczne dotyczące np. rozmieszczenia aptek na terenie LGD wraz z godzinami otwarcia oraz sklepów, 20

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów restauracji, czy też szczególnie oczekiwanych przez turystów informacji np. o miejscach noclegowych. Niezwykle istotną cechą geoportalu jest możliwość dodawania informacji bezpośrednio poprzez zainteresowanych mieszkańców obszaru LGD, które odbywa się w prosty sposób i jest możliwe również za pomocą urządzeń mobilnych. Funkcję taką w celach promowania wartości turystyczno-kulturowych LGD można udostępnić również turystom. Zatem baza danych przestrzennych w geoportalu może być aktualizowana na bieżąco, dzięki czemu potencjał i zakres informacyjny geoportalu LGD jest stale poszerzany. Rycina 4. Geoportal dla Gorczańskiego Parku Narodowego. Rycina 5. Geoportal rowerowy dla Dolnego Śląska mobilny (smartfon). 21

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) Korzystanie z zasobów informacyjnych geoportalu LGD ułatwiają intuicyjne narzędzia do wyszukiwania i zarządzania danymi, dzięki którym możliwe jest między innymi planowanie tras pieszych, rowerowych oraz innych popularnych sportów. W związku z dynamicznym wzrostem aktywności fizycznej Polaków udostępnianie takich funkcji w geoportalach jest coraz bardziej oczekiwane i staje się standardem. Nawiązując do współczesnych trendów geoportal może funkcjonować na urządzeniach mobilnych (smartfon, tablet). Wersja mobilna geoportalu zawiera dodatkowe funkcje, z których najpopularniejsze to prowadzenie po wybranej trasie (pieszej, rowerowej, nordicwalking, itd.). Wydaje się, że utworzenie geoportali tematycznych może być w przyszłości ważnym elektem promocji obszaru LGD Kraina Dinozaurów. Przykładem projektu który został już zrealizowany w oparciu o nowoczesne technologie jest projekt Przewodnik i e-przewodnik po jeziorach turawskich kluczem do rozwoju turystyki na terenie LGD Kraina Dinozaurów. W ramach projektu wydano przewodnik pt. Jeziora Turawskie-przewodnik, w którym zostały zamieszczone informacje o atrakcjach turystycznych zarówno gminy Turawa jak i terenu całego LGD Kraina Dinozaurów. Znalazły się w nim również informacje o aktualnej bazie gastronomicznej i noclegowej. Uzupełnieniem wersji papierowej przewodnika jest tzw. e-przewodnik czyli portal internetowy umożliwiający stały dostęp do jego treści. Niezwykle innowacyjnymi i atrakcyjnymi wizualnie elementami e-przewodnika jest 10 wirtualnych panoram 3D prezentujących najciekawsze atrakcje turystyczne. Dodatkowo została przygotowana wersja aplikacji na telefony komórkowe. Uzupełnieniem całości treści przewodnika jest interaktywna mapa skorelowana z tekstem. 22

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Projekty zrealizowane dla dzieci inwestycja w przyszłość Ireneusz Malik, Anna Golec Zdecydowana większość projektów realizowanych w ramach PROW to projekty, których efekty mają przynieść korzyści dla osób dorosłych, często dla instytucji. Powstaje infrastruktura, remontowane są kościoły, kapliczki, remizy, organizowane są imprezy okolicznościowe. Jednak w ostatnim czasie coraz częściej realizowane są projekty dla dzieci, rzadziej dla młodzieży. Najbardziej popularną formą wspierania aktywności fizycznej dzieci są liczne place zabaw powstające w ostatnim czasie. Przykładem może być nowy plac zabaw położony Bzinicy Starej (Rycina 1). Ta rozpowszechniona inicjatywa jest z pewnością dobra, a powstające place zabaw pozwalają na rozrywkę i rozwijają kondycję fizyczną najmłodszych dzieci. W dobie ciągłego korzystania przez dzieci ze zdobyczy elektroniki każdy przejaw aktywności fizycznej jest cenny. Rycina 1. Plac zabaw w Bzinicy Starej który powstał w ramach MAŁEGO PROJEKTU. Należy jednak dbać także o rozwój intelektualny dzieci i młodzieży poprzez organizację przedsięwzięć mających na celu rozpowszechnienie wiedzy o kulturze, historii i przyrodzie regionu a także o możliwości wykorzystania zasobów regionalnych do prowadzenia w przyszłości działalności gospodarczej przez młodych ludzi. Przekonanie młodzieży o wartości zasobów regionalnych może skutkować częściowym zatrzymaniem niekorzystnej tendencji polegającej na odpływie zdolnej młodzieży z obszaru LGD. 23

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) Rycina 2. Eksponaty zgromadzone w izbie regionalnej w Zębowicach w ramach projektu Szkoła Marzeń. Przykładem bardzo ciekawej inicjatywy dla dzieci i młodzieży jest realizacja projektu Szkoła Marzeń, projekt powstał dzięki inicjatywie nauczycieli Gimnazjum Publicznym w Zębowicach. Polegał on między innymi na utworzeniu izby regionalnej, w której w ramach projektu zgromadzono eksponaty zebrane z terenu całej gminy (Ryciny 2, 3). Przy renowacji eksponatów pomagali rodzice uczniów. W ramach projektu organizowano także zajęcia pozalekcyjne, w czasie których organizowano wycieczki, imprezy szkolne i środowiskowe. Uczniowie wzbogacali także swoją wiedzę o regionie, jego tradycji i kulturze. Inicjatywę tę należy uznać za szczególnie cenną i godną naśladowania. Kolejnym przykładem działań mających na celu rozpowszechnienie wśród młodzieży wiedzy o regionie jest realizacja projektu w ramach osi 4 LEADER działanie 421 WDRAŻANIE PROJEKTÓW WSPÓŁPRACY. Polegało ono na opracowaniu gry Geoskarby o atrakcjach geologicznych, w szczególności paleontologicznych Ziemi Opolskiej (Rycina 4). Gra polega na poszukiwaniu skarbów w terenie. Jej opis jest dostępny na stronie LGD Kraina Dinozaurów. W wyniku realizacji jednego z projektów powstały także scenariusze lekcji terenowych dla młodzieży oraz zeszyty ćwiczeń. Opracowane scenariusze lekcji terenowych mogą być wykorzystywane przez nauczycieli na różnych poziomach kształcenia. W zależności od grupy uczniów należy swobodnie modyfikować proponowane treści, tak, aby dopasować poziom trudności przekazywanych informacji do wieku uczniów. 24

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Rycina 3. Eksponaty zgromadzone w izbie regionalnej w Zębowicach w ramach projektu Szkoła Marzeń. Rycina 4. Logotyp gry terenowej Geoskarby, której zasady i treść jest dostępna na stronie LGD Kraina Dinozaurów. 25

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) Rycina 5A. Jeden ze scenariuszy lekcji, które powstały w ramach Małych Projektów realizowanych w ramach PROW Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. 26

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Rycina 5B. Jeden ze scenariuszy lekcji, które powstały w ramach Małych Projektów realizowanych w ramach PROW Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. 27

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) Rycina 6A. Jedno z zadań w zeszycie ćwiczeń, które powstały w ramach Małych Projektów realizowanych w ramach PROW Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. 28

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Rycina 6B. Jedno z zadań w zeszycie ćwiczeń, które powstały w ramach Małych Projektów realizowanych w ramach PROW Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. 29

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) Opracowując scenariusze starano się nauczycielowi uprościć maksymalnie organizację zajęć wskazując między innymi pomoce naukowe potrzebne do realizacji lekcji. Przygotowano także dokładną lokalizację stanowisk, w których można prowadzić zajęcia wraz z trasą dojazdu/dojścia do nich. Zaproponowano także pozycje literaturowe, które pozwolą nauczycielowi lepiej przygotować się do zajęć. Każda lekcja terenowa posiada nadany subiektywnie poziom trudności, co ma pomóc nauczycielom w wyborze lekcji zależnie od wieku uczniów. Przykładowy scenariusze lekcji zaprezentowano na rycinach 5A i 5B. Zeszyt ćwiczeń postały także w wyniku jednego z MAŁYCH PROJEKTÓW realizowanych w ramach PROW Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Głównym celem opracowania jest pogłębienie wiedzy o regionie wśród dzieci i młodzieży. Zeszyty ćwiczeń mogą być wykorzystane przez nauczycieli edukujących różne grupy wiekowe uczniów, ze wskazaniem na uczniów szkół podstawowych (klasy IV-VI) oraz uczniów gimnazjum. Zeszyt ćwiczeń został opracowany tak, by na wstępie każdego z zagadnień znajdowały się ćwiczenia łatwiejsze, a następnie trochę trudniejsze. Nauczyciel po zapoznaniu się z kolejnymi ćwiczeniami powinien wytypować te, które są odpowiednie dla grupy wiekowej, z którą prowadzi zajęcia. Przykładowe ćwiczenia z zeszytu zaprezentowano na rycinach 6A i 6B. Zachęcamy zainteresowanych uczestników konferencji do pobrania i przekazania nauczycielom scenariuszy lub rozpowszechnienia wśród nauczycieli z poszczególnych gmin informacji o możliwości pobrania scenariuszy jak i zeszytów ćwiczeń w siedzibie LGD Kraina Dinozaurów. Bardzo ciekawą inicjatywą jest także projekt Morawsko polskie ścieżki tradycji i poznania, w ramach którego powstał szlak izb regionalnych i obiektów zabytkowych gdzie można kształcić młodzież. W przyszłości ciekawym przedsięwzięciem byłoby stworzenie obszernego pakietu edukacji regionalnej dla dzieci i młodzieży obejmującego nie tylko nauczanie w zakresie historii, przyrody i kultury regionu, ale także podstaw przedsiębiorczości z uwzględnieniem zajęć praktycznych uczących jak założyć i prowadzić własną firmę. Warto uwzględnić taką inicjatywę przy budowie strategii działania w kolejnym etapie funkcjonowania LGD Kraina Dinozaurów. 30

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Kościoły i budowle drewniane regionalne perełki Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba Na terenie LGD Kraina Dinozaurów położonych jest kilka zabytkowych obiektów drewnianych. Do najciekawszych należą kościoły położone w Bierdzanach, Dobrodzieniu, Radawiu i Zakrzowie Turawskim. Kościoły powstały dzięki pracy wielskich cieśli wykorzystujących do budowy drewno z lasów, które były powszechne na Opolszczyźnie kilka stuleci temu. Większość budowli drewnianych na Opolszczyźnie ma konstrukcję zrębową. Jest to technologia budowania polegająca na wznoszeniu ścian z układanych poziomo bali drewnianych. Bale w narożach były łączone za pomocą tzw. zaciosów, które zależnie od kształtu nazywano na rybi ogon, na jaskółczy ogon, na zakładkę, na zamek. Z kościołami związane są liczne historie o dawnych wydarzeniach, dające wyobrażenie o zamierzchłych czasach. Rycina 1. Kościół drewniany w Bierdzanach. 31

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) W Bierdzanach znajduje się kościół drewniany pod wezwaniem św. Jadwigi z 1711 roku (Rycina 1). W 1961 roku, przy okazji prac restauratorskich, odkryto na wewnętrznych ścianach kościoła starą polichromię figuralną ze scenami ze Starego i Nowego Testamentu. Kościół posiada bogate barokowe wyposażenie. Przy drzwiach bocznych kościoła znajduje się malowidło Bierdzka Śmierć przedstawiające wyobrażenie śmierci. Uważa się, że drewniany kościół św. Walentego w Dobrodzieniu cudem ocalał z pożaru, który wybuchł w mieście w 1846 roku (Rycina 2). Spłonął wtedy prawie cały zbudowany z drewna Dobrodzień, ocalały jedynie nieliczne zabudowania położone na peryferiach miasta oraz drewniany kościół świętego Walentego z 1630 roku, położony obecnie przy ulicy księdza Gładysza. Kościół ma bogate, barokowe wyposażenie. W Radawiu znajduje się drewniany kościół parafialny pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego z XVIII w (Rycina 3). Wewnątrz kościoła znajduje się ołtarz główny i dwa boczne klasycystyczne z 1842 roku, chrzcielnica z pierwszej połowy XIX wieku oraz organy z XVIII wieku. W Zakrzowie Turawskim znajduje się kościół drewniany pod wezwaniem św. Piotra i Pawła z 1759 roku (Rycina 4). Posiada on zabytkowe wyposażenie, m.in. barokową chrzcielnicę z XVIII wieku, gotycką figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem z drugiej połowy XIV wieku. Obok kościołów drewnianych na terenie LGD Kraina Dinozaurów znajdują się dwie zabytkowe chaty drewniane: w Kielczy i w Kolonowskiem. Rycina 2. Kościół drewniany w Dobrodzieniu. 32

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Rycina 3. Kościół drewniany w Radawiu. Rycina 4. Kościół drewniany w Zakrzowie Turawskim 33

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) Chata drewniana w Kolonowskiem znajduje się przy ulicy Leśnej (Rycina 5). Budynek powstał pod koniec XIX wieku w sąsiedztwie nieistniejącej już huty żelaza. Mieściła się tu siedziba kierownika huty, pomieszczenia biurowe a także jednoklasowa szkoła dla dzieci rodzin ewangelickich. Obecnie w budynku zorganizowano Izbę Historii Regionalnej, gdzie znajdują się m.in. archiwalne mapy, dokumenty, książki oraz przedmioty codziennego użytku. Drewniana chata w Kielczy powstała na początku XIX wieku (Rycina 6). Przypuszczalnie mieściła się tu plebania albo szkoła. Budynek przeznaczony był także na cele szpitalne podczas epidemii tyfusu i cholery w połowie XIX wieku. Być może chata była także zamieszkiwana przez robotników przemysłowych. Obecnie mieści się w niej Muzeum Wsi Opolskiej ekspozycja w Kielczy. Rycina 5. Chata drewniana w Kolonowskiem. Wydaje się, że kościoły i chaty drewniane powinny zostać bardziej wyeksponowane jako atrakcje turystyczne terenu LGD Kraina Dinozaurów. Konieczne jest umieszczenie w Internecie filmów prezentujących kościoły wraz ze spacerami wirtualnymi po ich wnętrzach oraz wokół obiektów. Przy kościołach powinny zostać zainstalowane przewodniki multimedialne, których uruchomienie pozwoliłoby odwiedzającym zapoznać się z informacjami związanymi z samym kościołem oraz dotyczącymi historii regionu. Bardzo ciekawą inicjatywą jest obecnie realizowany projekt Wirtualne Zwiedzanie Lokalnych Obszarów Turystycznych w ramach którego powstaje wirtualny spacer po obszarze LGD, który pozwala obejrzeć m.in. zabytki architektury drewnianej. 34

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Rycina 6. Chata drewniana w Kielczy. 35

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Rozwój polityki kajakowej stan dotychczasowy i perspektywy rozwoju Ireneusz Malik, Grzegorz Hajduk, Małgorzata Wistuba Od kilku lat notowany jest intensywny rozwój turystyki kajakowej na terenie LGD Kraina Dinozaurów. Spływy kajakowe są organizowane na Małej Panwi będącej największą rzeką regionu (Rycina 1). Obecnie działa już na terenie LGD kilkanaście firm zajmujących się obsługą spływów kajakowych. W dolinie Małej Panwi pojawia coraz więcej kajakowiczów chcących czynnie wypocząć. Mając w sąsiedztwie duże ośrodki miejskie, jakimi są Opole i obszar Górnego Śląska wydaje się, że spływy kajakowe mogą stawać się w regionie coraz bardziej popularne i zapewniać źródło dochodów dla dużej grupy mieszkańców. Wydaje się, że promocja przez oplakatowanie w miejscach, które odwiedzają potencjalni klienci np. w siedzibach dużych firm i przez reklamę radiową kierowaną do osób z Górnego Śląska i Opola mogłaby znacznie zwiększyć liczbę osób chętnych do uprawiania turystyki kajakowej na Małej Panwi. Rycina 1. Kajakowicze w trakcie spływu po rzece Małej Panwi. 37

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) Rycina 2A. Zalesione dno doliny Małej Panwi oraz kłody w korycie urozmaicające spływy kajakowe. Rycina 2B. Zalesione dno doliny Małej Panwi oraz kłody w korycie urozmaicające spływy kajakowe. 38

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów Firmy organizujące spływy kajakowe na Małej Panwi już dziś konkurują ze sobą. Potrzebne są jednak działania w celu rozpowszechnienia turystyki kajakowej, jako formy wypoczynku, co jest wspólnym interesem wszystkich firmy związanych ze spływami na Małej Panwi. Firmy te powinny podjąć wspólne działania mające na celu upowszechnienie informacji o spływach kajakowych. Jednym z rozwiązań może być nowoczesny, profesjonalny geoportalu, dostępny w Internecie, a który prezentowałby przebieg tras spływu wraz z opisem atrakcji w dnie doliny, fotografiami, filmami, etc. Trzeba zauważyć, że turystyka kajakowa jest inicjowana także na innych rzekach położonych w pobliżu Górnego Śląska i Opola, np. Białej i Czarnej Przemszy. Konkurencja nie dotyczy zatem jedynie poszczególnych właścicieli firm obsługujących kajakowiczów na Małej Panwi, ale także firm działających w innych obszarach. Mała Panew wyróżnia się na tle innych rzek regionu przede wszystkim bogactwem lasów nadrzecznych, z czym wiąże się szereg atrakcji przyrodniczych w dnie doliny sprawiających, że spływ kajakowy na Małej Panwi jest bardziej urozmaicony. Występują tu na przykład ciekawe formy rzeźby dna koryta, kłody zalegające w korycie, które trzeba ominąć, podwodne łachy piaszczyste itp. (Rycina 2A i 2B). Obecnie głównym elementem polityki konkurencyjnej pomiędzy firmami organizującymi spływy kajakowe jest cena. Sytuacja ta cechuje usługi, które istnieją na rynku od niedawna, czyli takie jak turystyka kajakowa na Małej Panwi. Można się spodziewać, że w przyszłości w ramach tej konkurencji konieczne będzie oferowanie klientom pakietu usług o bardzo wysokiej jakości, wtedy cena straci na znaczeniu. Ludzie oczekiwać będą czegoś więcej niż tylko samego spływu. Być może nowe rozwiązania będą obejmować organizację przystanków na trasie spływu, gdzie będą prezentowane turystom informacje przyrodniczohistoryczne, rzadkie gatunki roślin, zwierząt, fakty związane z odwiedzanymi miejscami itp. Działania tego typu już mają miejsce. Przykładem są opowieści prezentowane kajakowiczom przez brata Pawła Siennickiego, które dotyczą sylwetki Hrabiego Andreasa Maria Grafa von Renarda. Brat przyjmuje grupy kajakowiczów w pałacu Malepartus w dolinie Małej Panwi i w barwny sposób opowiada o jego historii. Specjalizacja i rozwój usług obejmujących turystykę kajakową wydaje się w przyszłości nieuchronna. Wyprzedzając te działania został realizowany w ramach MAŁYCH PROJEKTÓW PROW projekt pt.: Wykorzystanie potencjału turystycznego doliny Małej Panwi położonej na terenie LGD Kraina Dinozaurów na przykładzie turystyki kajakowej. W ramach projektu powstały przewodniki popularyzujące turystykę kajakową na Małej Panwi, przewodniki do kajaka wydrukowane na materiale wodoodpornym oraz film promujący politykę kajakową na Małej Panwi (Rycina 3A i 3B). W przewodnikach zwrócono między innymi uwagę na następujące atrakcje występujące w korycie Małej Panwi: polodowcowe skały skandynawskie, rudę darniową, mające kilka tysięcy lat pnie drzew odsłaniane w brzegach koryta. 39

Anna Golec, Ireneusz Malik, Małgorzata Wistuba (red.) Rycina 9A. Okładka przewodnika kajakowego, który powstał w ramach MAŁYCH PROJEKTÓW PROW Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. Rycina 9B. Okładka przewodnika kajakowego, który powstał w ramach MAŁYCH PROJEKTÓW PROW Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013. 40

Perspektywy rozwoju Krainy Dinozaurów W rozwoju turystyki kajakowej, koniecznym elementem, o który należy dbać jest jak najlepsza organizacja interwencji w nagłych przypadkach, w których niezbędna jest pomoc medyczna, w których pojawia się zagrożenie dla kajakowiczów np. burza. Jednym z elementów, który pozwala ograniczać takie ryzyko jest opracowania mapy kryzysowej z uwzględnieniem optymalnych dróg dojazdu do rzeki wraz z dokładnymi wytycznymi czasowymi. Ponadto, bardzo ważnym elementem koniecznym w przyszłości do uregulowania jest sprawa dostosowania spływów kajakowych do wymogów związanych z objęciem części doliny Małej Panwi ochroną w postaci wytyczeniu obszaru Natura 2000. Podsumowując, turystyka kajakowa rozwija się na Małej Panwi w ostatnim czasie bardzo szybko. Potrzebne są zabiegi związane z promocją tego typu wypoczynku i upowszechnienie informacji o spływach na Małej Panwi i wyróżnienie tej rzeki w świadomości klientów, jako szczególnie atrakcyjnej. W takim kierunku należałoby zaplanować przyszłe projekty. Należy także wziąć pod uwagę rozszerzenie usług kajakowych o dodatkowe elementy i zaplanować warianty usługi o bardziej wyspecjalizowanym charakterze. W przyszłości oferta usług związanych ze spływami kajakowymi z pewnością będzie musiała być przygotowana na przyjęcie bardziej wymagającego klienta. 41