01_wstep.qxd 2014-06-09 00:07 Page 1 Monitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap I Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w 2010 roku (wersja pełna)
01_wstep.qxd 2014-06-09 00:07 Page 2
01_wstep.qxd 2014-06-09 00:07 Page 3 Andrzej Rosner Monika Stanny Monitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap I Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w 2010 roku (wersja pełna) Fundacja Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN Warszawa 2014
01_wstep.qxd 2014-06-09 00:07 Page 4 Publikacja prezentuje wyniki badań I etapu wieloletniego projektu Monitoring rozwoju obszarów wiejskich realizowanego w ramach Forum Inicjatyw Rozwojowych Fundacji Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej we współpracy z Instytutem Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Zespół realizujący projekt: dr Mirosław Drygas dr Iwona Nurzyńska prof. dr hab. Andrzej Rosner dr hab. Monika Stanny kierownik projektu Marek Zagórski prezes Fundacji EFRWP Zespół doradczy: prof. dr hab. Katarzyna Duczkowska-Małysz dr Stanisław Kluza prof. dr hab. Marek Kłodziński Ireneusz Niewiarowski Anna Owczarczak prof. dr hab. Paweł Swianiewicz prof. dr hab. Andrzej Wiatrak Recenzenci: prof. dr hab. Walenty Poczta prof. dr hab. Witold Orłowski Redaktor prowadzący: Elżbieta Wierzbicka Projekt okładki: Partner Poligrafia 2 Przygotowalnia: Dorota Majcher Druk i oprawa: Partner Poligrafia 2 Współpraca techniczna: Edyta Kozdroń W projekcie wykorzystano dane udostępnione przez: Główny Urząd Statystyczny, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, 8 okręgowych komisji egzaminacyjnych, Państwową Komisję Wyborczą, Ministerstwo Finansów, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Urząd Komunikacji Elektronicznej, Stowarzyszenie KLON/JAWOR, 16 urzędów marszałkowskich oraz przeprowadzono badanie ankietowe w 2173 urzędach gmin wiejskich i miejsko-wiejskich. Copyright by Fundacja Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej 2014 Copyright by Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN 2014 ISBN 978-83-938806-1-4 Fundacja Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej ul. Miedziana 3A, 00-814 Warszawa tel. +48 22 639 87 63, fax +48 22 620 90 93 e-mail: efrwp@efrwp.com.pl; www.efrwp.pl
01_wstep.qxd 2014-06-09 00:07 Page 5 Spis treści Wprowadzenie...................................................... 7 Rozdział I. Ogólne cele i charakter badań.............................. 9 Rozdział II. Założenia projektu badawczego........................... 23 Rozdział III. Składowe rozwoju społeczno-gospodarczego w agregacji według układów lokalnych........................................ 33 III.1. Dostępność przestrzenna gmin................................ 43 III.2. Dezagraryzacja gospodarki lokalnej............................ 60 III.3. Charakterystyka funkcji rolniczej.............................. 73 III.4. Rozwój funkcji pozarolniczych................................. 87 III.5. Lokalne finanse publiczne.................................... 100 III.6. Problematyka demograficzna gmin............................ 113 III.7. Zrównoważenie lokalnego rynku pracy......................... 132 III.8. Problematyka edukacyjna.................................... 150 III.9. Aktywność społeczna........................................ 165 III.10. Zamożność i spójność społeczności lokalnej..................... 182 III.11. Elementy warunków mieszkaniowych......................... 200 Rozdział IV. Zróżnicowanie przestrzenne poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego......................................... 211 Rozdział V. Typologia obszarów wiejskich pod względem struktury składowych osiągniętego rozwoju społeczno-gospodarczego......... 223 Rozdział VI. Uwagi końcowe........................................ 239 Aneks............................................................ 247 Wykaz rysunków i tabel............................................ 251 Tabele.......................................................... 251 Rysunki......................................................... 252 Bibliografia....................................................... 257 5
01_wstep.qxd 2014-06-09 00:07 Page 6
01_wstep.qxd 2014-06-09 00:07 Page 7 Wprowadzenie Polska wieś bardzo się zmieniła, a tempo zmian nasiliło się po akcesji Polski do Unii Europejskiej taka jest powszechna opinia o stanie polskiej wsi. Mówi się wręcz, że największymi beneficjentami naszego członkostwa we Wspólnocie są rolnicy, rolnictwo i obszary wiejskie, a pozytywne zmiany widać gołym okiem. No właśnie Czy wszystkie zmiany są pozytywne? Czy rzeczywiście są aż tak duże? Czy wszystko da się dojrzeć gołym okiem? Fundacja Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej we współpracy z Instytutem Rozwoju Rolnictwa i Wsi Polskiej Akademii Nauk, wdrożyła projekt badawczy, którego celem jest pomiar stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego polskiej wsi. Efektem dwuletnich prac zespołu naukowców jest niniejszy raport: Monitoring rozwoju obszarów wiejskich, który stanowi nie tylko swoistą fotografię zróżnicowania przestrzennego gmin wiejskich i miejsko-wiejskich dla 2010 roku, lecz także może (i powinien) być podstawą dalszych pogłębionych badań. Jednym z zasadniczych założeń projektu jest jego powtarzalność. Zamierzamy w cyklach dwuletnich poddawać analizie ten sam (co najmniej) zestaw zmiennych. Pozwoli to na uchwycenie dynamiki i kierunków zmian zachodzących w każdej gminie wiejskiej. W wieloletniej perspektywie umożliwi to między innymi ocenę skuteczności podejmowanych działań na rzecz obszarów wiejskich oraz wskazanie zmieniających się potrzeb lokalnych społeczności. Celem raportu jest także zdiagnozowanie lokalnych i regionalnych barier rozwojowych, z jakimi borykają się gminy. Ponadto chcielibyśmy, aby niniejsze opracowanie było jednym z punktów wyjścia do ustalania możliwych kierunków polityki społeczno-gospodarczej, adresowanej do obszarów wiejskich i tamtejszych mieszkańców. 7
01_wstep.qxd 2014-06-09 00:07 Page 8 Wprowadzenie Przygotowanie tak kompleksowego badania nie byłoby możliwe bez pomocy wielu osób i instytucji. Wszystkim, którzy pomogli nam w opracowaniu tego raportu, w tym przede wszystkim zespołowi badawczemu, kierowanemu przez dr hab. Monikę Stanny, chciałbym bardzo serdecznie podziękować. Słowa podziękowania należą się też pracownikom wszystkich instytucji udostępniających dane do projektu, w tym gmin, którzy cierpliwie odpowiadali na nasze pytania i prośby. Bardzo cenne było merytoryczne wsparcie Rady Programowej i Kapituły Fundacji EFRWP. Jestem przekonany, że pomysł na to badanie, który przyszedł mi kilka lat temu do głowy, znalazł fantastyczny finał w postaci niniejszego opracowania. Z tym większą radością dzielę się nim z Państwem. Marek Zagórski prezes zarządu Fundacji Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej