mgr Łukasz Kołomański MZPPP Kielce Dopalacze groźne produkty współczesnej mody. Z roku na rok obserwujemy wzrost zagrożeń wiążących się z sięganiem przez młodzież a nierzadko i dzieci po substancje psychoaktywne. Z badań zrealizowanych przez CBOS w 2008 roku na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomani wynika, iż ok. 15% młodzieży sięga po środki psychoaktywne, z czego około 3,5% wskazało na kontakt z Dopalaczami [1]. W województwie świętokrzyskim mamy 24 sklepy tzw. smart shopy, oferujące dopalacze z czego: pięć w Kielcach, po trzy w Końskim i Skarżysku, po dwa w Busku, Jędrzejowie, Ostrowcu, Starachowicach i Staszowie oraz po jednym w Opatowie i Włoszczowe. W Polsce działa kilkaset tego typu sklepów. Zatem jak widać rozmiar zjawiska przybiera na sile, kosztem i zdrowiem dzieci oraz młodzieży. Warto bliżej przyjrzeć się temu zjawisku, o którym stało się ostatnio głośno za sprawą mediów a zwłaszcza ofiar, które przypłaciły życiem. Z historii dopalaczy W Polsce produkty o działaniu psychoaktywnym tzw. dopalacze pojawiły się, w odróżnieniu od Europy w 2008 roku i wówczas miały one charakter ograniczony - występowały głównie w Internecie (sklepy wysyłkowe). Na bazie sklepów internetowych zaczęły powstawać sklepy stacjonarne. Pierwszy z nich został otwarty na przełomie sierpnia i września w Łodzi. Fakt ten wywołał szeroką debatę społeczną i wzbudził zainteresowanie mediów, społeczności lokalnej oraz władz. Okazało się, że nie ma prawnych instrumentów pozwalających na zamknięcie sklepu. Oferowane produkty sprzedawane były pod szyldem wyrobów kolekcjonerskich. Do końca 2008 roku otwarto ponad 40 stacjonarnych sklepów. Władze centralne znalazły się pod presją opinii publicznej i mediów. Problem dopalaczy miał zostać szybko rozwiązany. Zaplanowano nowelizację ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, w wyniku której na listę substancji kontrolowanych wprowadzono 15 dodatkowych roślin najczęściej występujących w składzie dopalaczy oraz syntetyczny kanabinoid JWH-018. Nowelizacja przeszła przez obie izby parlamentu, została podpisana przez prezydenta i weszła w życie 8 maja 2009 roku. Jej celem było ograniczenie zjawiska handlu dopalaczami [2].
Pomimo iż historia dopalaczy jest dość młoda, zapisała się ona niechlubnie w świadomości naszego społeczeństwa. Przez dwa lata rósł i to w bardzo szybkim tempie, odsetek osób zażywających dopalacze jako środków legalnych, pełniących niejako rolę substytutu zastępczego dla zakazanych środków psychoaktywnych a właściciele sklepów i producenci byli w tym bezkarni. Ostatnie wydarzenia i boom wokół dopalaczy rozpoczął dyskusję oraz szeroko zakrojoną akcję uderzając w właścicieli sklepów. Państwowy Inspektorat Sanitarny wydał decyzję o zakazie rozprzestrzeniania jednego ze środków o nazwie handlowej Tajfun, co w konsekwencji doprowadziło do zamknięcia sklepów, prowadzących sprzedaż tego typu środków [3]. Doplacze rozważania nad terminologią. Dopalacze (ang. smarts, legal highs, herbal highs, boosters). Dopalacz - czy dopalacze to termin nie posiadający charakteru naukowego. Używa się go potocznie dla nazwania grupy różnych substancji lub ich mieszanek o rzekomym bądź faktycznym działaniu psychoaktywnym, nie znajdujących się na liście substancji kontrolowanych przepisami ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Najczęściej przyjmują postać suszu do palenia i pigułek. Sprzedaż ww. substancji i ich mieszanek odbywa się za pośrednictwem wyspecjalizowanych sklepów (tzw. smart shops ). Nazwa smart shop pochodzi od właściwości sprzedawanych substancji, reklamowanych jako usprawniające funkcje poznawcze (tzw. smart drugs ) [4], [5], [6]. Sklepy tego typu powstały jako rozwinięcie działalności tzw. head shop czyli sklepów oferujących produkty i literaturę związaną z używaniem cannabis (nie mylić z holenderskimi coffee shopami ). W praktyce smart shopy oferują całą gamę produktów - od literatury związanej z narkotykami, poprzez różne akcesoria (fajki wodne, fajki, fifki), po rozmaite substancje pochodzenia naturalnego (zioła i ich mieszanki) i syntetycznego (tzw. party pills ). W asortymencie sklepów pojawiają się zarówno specyfiki o działaniu stymulującym, relaksującym, jak i psychodelicznym czy halucynogennym. Sklepy tego typu działają od kilku lat w większości krajów Europy, głównie w Wielkiej Brytanii, Niemczech i Holandii. Jak dotąd placówki te nie są zdelegalizowane w żadnym z krajów UE. Różnice pomiędzy krajami w dopuszczalności do sprzedaży poszczególnych substancji związane są z zakresem kontroli w ramach realizacji prawa krajowego dotyczącego narkotyków [7]. Dopalacze, podobnie jak narkotyki, są substancjami zarówno pochodzenia roślinnego jak i syntetycznego, działającymi na ośrodkowy układ nerwowy wywołując pobudzenie, zaburzenia świadomości czy halucynacje. Na dzień dzisiejszy istnieje cała gama substancji, których działanie toksykologiczne jest trudno określić, co zwiększa ryzyko ich zażywania. Najgorsze, jeśli młodzi
ludzie zmieszają dopalacze z alkoholem (tzw. mixy), gdyż nie jesteśmy w stanie określić interakcji substancji zawartych w dopalaczach z alkoholem, innymi substancjami czy też lekami. Co zawierają dopalacze charakterystyka produktów. Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii (EMCDDA ) w Raporcie z 2008 roku [8] wprowadziło rozróżnienie na dopalacze legalne (legal highs) lub dopalacze ziołowe (herbal highs), Legal highs to produkty o działaniu stymulującym reklamowane jako legalna alternatywa dla ecstasy. Do tej grupy możemy zaliczyć następujące produkty [9]: BZP (1-benzylpiperazynę), która jest substancją o działaniu zbliżonym do amfetaminy, choć zdecydowanie słabszym (posiada ok. 10% jej potencjału) - produkty z tej grupy rzadziej zawierają materiał roślinny czy substancje półsyntetyczne. Efekty działania: BZP działa stymulująco na Ośrodkowy Układ Nerwowy (OUN), podobnie jak amfetamina i metamfetamina, jednak dziesięciokrotnie słabiej. Próby kliniczne wykazały, iż efekty działania BZP subiektywnie przypominają objawy występujące po użyciu amfetaminy. Zagrożenia: Istnieją przesłanki, które świadczą o tym, że BZP może uzależniać. Używanie tej substancji może także spowodować odwodnienie organizmu i przyspieszenie tętna, obciążając tym samym układ krążenia. Jeszcze jednak nie wszystko wiadomo na temat zagrożeń związanych z tą substancją, a także skutków długotrwałego jej używania. Interakcje z innymi lekami pozostają nieznane. Sytuację dodatkowo utrudnia fakt, że substancja ta jest jednym ze składników tabletek/kapsułek i zazwyczaj występuje w połączeniu z 3-trifluorometylofenylpiperazyną (TFMPP). TFMPP (3-Trifluorometylofenylpiperazyna) - substancja psychoaktywna z grupy pochodnych piperazyny, o działaniu stymulującym. Efekty działania: Większość źródeł podaje, że TFMPP nie powoduje atrakcyjnych dla użytkowników efektów psychoaktywnych. Efekt stymulacji Ośrodkowego Układu Nerwowego (OUN) następuje po użyciu łącznie TFMPP i BZP. Mechanizm działania, według niektórych źródeł jest zbliżony do MDMA, a według innych przypomina raczej LSD zmieszane z metamfetaminą (!), choć o dużo słabszym działaniu (przy bardzo niskich dawkach). Zagrożenia: Istnieją przesłanki, które świadczą o tym, że TFMPP może uzależniać. Używanie tej substancji może także spowodować odwodnienie organizmu i przyspieszenie tętna, obciążając tym samym układ krążenia. Jeszcze jednak nie wszystko wiadomo na temat zagrożeń związanych z przyjmowaniem tej substancji, a także skutków długotrwałego jej używania. Interakcje z innymi lekami pozostają nieznane. Sytuację dodatkowo utrudnia fakt, że substancja ta działa w
połączeniu z BZP. Drugą z wyróżnionych grup, czyli herbal highs, stanowią substancje pochodzenia naturalnego - roślinnego. W tej grupie ma miejsce zdecydowane zróżnicowanie asortymentu. Oferowana jest tutaj cała gama substancji opartych na egzotycznych roślinach oraz mieszankach ziół o działaniu psychoaktywnym. Do najczęściej występujących należą: Salvia divinorum, Mitragyna speciosa, Argyreia nervosa, Fly Agaric oraz mieszanki ziołowe posługujące się m.in. takimi brandami, jak Spice (pol. przyprawa) [10]: Szałwia wieszcza (Salvia divinorum) charakteryzuje się krótkim, ale silnym działaniem halucynogennym. Szałwia wieszcza to roślina wieloletnia występująca w południowym Meksyku, gdzie ze względu na właściwości halucynogenne, jest tradycyjnie używana do celów obrzędowych. Główny składnik aktywny, salwinoryna A, to silny agonista receptora opioidowego kappa. Sposoby rekreacyjnego zażywania szałwii wieszczej obejmują: żucie liści, palenie lub umieszczanie pod językiem skoncentrowanego ekstraktu, który wydaje się mieć intensywne działanie. Spożycie liści lub nasion rośliny daje dłuższy, ale mniej intensywny efekt. Zagrożenia i działania niepożądane natury psychicznej: Palona szałwia (w szczególności jej ekstrakty) działa krótko, ale bardzo silnie. U wielu palaczy mogą wystąpić ataki szału, łącznie z koszmarnymi halucynacjami i urojeniami (niektórzy użytkownicy donoszą o stanach podobnych do psychozy). Nie jest wykluczone, że podobnie jak niektóre inne halucynogeny (LSD, psylocybina), szałwia może indukować choroby psychiczne. Zagrożenia i działania niepożądane natury fizycznej: Bezpośrednio po zapaleniu, palący może zostać wprowadzony w stan, w którym całkowicie utraci kontrolę nad swoimi czynami. Trwa to stosunkowo krótko, ale wystarczająco długo, by wyrządzić sobie poważną krzywdę (wypadek, uszkodzenie ciała itd.). Ból głowy, spowodowany wdychaniem z dymem różnych produktów spalania, może utrzymywać się nawet kilka godzin po użyciu. Mitragyna speciosa, czyli tzw. kratom, jest to jedna z popularnych nazw drzewa liściastego Mitragyna Speciosa. Wykazuje skojarzone działanie licznych naturalnych składników liści, z których najistotniejsze są mitragyna i jej hydroksylowa pochodna. Efekty działania: Kratom stymuluje i działa depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy (OUN). Uważany jest za łagodniejszą formę opium. Od dawna stosowany był jako używka w krajach dalekiego wschodu, co wpisało się w uwarunkowania kulturowe. Żucie świeżych i suszonych liści lub picie wywarów z nich, w niewielkiej ilości, lekko pobudza. W wyższych dawkach wywołuje kolejno euforię, błogostan i senność. Zagrożenia: Przy częstym używaniu mogą wystąpić wszystkie konsekwencje przyjmowania opium łącznie z uzależnieniem. Potęguje działanie innych środków psychoaktywnych, w tym pochodzenia naturalnego (nawet ziół) oraz leków i alkoholu. Obniża sprawność psychomotoryczną, czyli zdolność do prowadzenia pojazdów mechanicznych. Produkt można łatwo
przedawkować. Z 30 g liści otrzymuje się 1 g ekstraktu, który jest dostępny jako np. złoty kratom. Powój hawajski (Argyreia nervosa) to pnąca roślina wieloletnia. Jej nasiona zawierają aktywny składnik amid kwasu D-lizergowego (LSA, zwana rónież erginą), substancję blisko spokrewnioną z LSD, i mogą mieć łagodne działanie halucynogenne.. Fly Agaric zazwyczaj muchomor czerwony (Amanita muscaria), ale podobne działanie wykazuje muchomor plamisty (Amanita pantherina) Efekty działania: Żucie świeżych lub wysuszonych owocników oraz wypijanie wywarów z nich wywołuje stan odurzenia, który w początkowym okresie przypomina stan upojenia alkoholowego, charakteryzujący się nadmierną gadatliwością, wesołym nastrojem i dobrym samopoczuciem. Następnie występują halucynacje wzrokowe i słuchowe. U innych użytkowników może wystąpić uspokojenie i przygnębienie. Czasem pojawia się pobudzenie psychomotoryczne, które przechodzi w napady szału, charakteryzujące się nadmiernym rozdrażnieniem i wściekłością. Może wystąpić nadmierna wrażliwość wszystkich zmysłów. Najsłabsze dźwięki, normalne oświetlenie stają się trudne do zniesienia. Drobne przedmioty przyjmują olbrzymie rozmiary. Zagrożenia: Wszystkie opisane objawy należy uznać za objawy zatrucia składnikami czynnymi muchomora, czyli muskaryną i muskardyną oraz związkami o działaniu przeciwstawnym kwasem ibotenowym i muscymolem. Inny składnik bufotenina jest odpowiedzialna za działanie halucynogenne grzyba. W ciężkich zatruciach mogą wystąpić skurcze, głęboka śpiączka z obniżeniem ciśnienia krwi i zaburzeniami oddechu. Mieszanki ziołowe maja najczęściej postać suszu roślinnego często aromatyzowane, także w postaci skrętów. Badania i analizy chemiczne wykazały, że przynajmniej w kilku mieszankach ziołowych oferowanych także na polskim rynku znajduje się co najmniej kilka syntetycznych agonistów receptorów kanabinoidowych takich jak JWH-018 czy CP-47,487 najprawdopodobniej dodawanych do materiału roślinnego w procesie produkcyjnym. Najprawdopodobniej substancja ta ma działanie zbliżone do THC. Substancje JWH-018 i CP 47,497 i jej homologi nie były do tej pory znane jako powszechnie zażywane środki psychoaktywne [Tamże, s. 102 nn]. Efekty działania: Działanie, podobnie jak w przypadku konopi, lekko psychodeliczne; w zależności od typu mieszanki, indywidualnych cech organizmu użytkownika oraz jego nastroju może działać bardziej euforyzująco i stymulująco lub uspokajająco i relaksująco. Zagrożenia: W opisie składu mieszanek ziołowych znaleźć można informacje, że ich poszczególne składniki są pochodzenia naturalnego i od wieków używane były w różnych rejonach świata w celach rytualnych. Choć może nie ma udokumentowanych doniesień o szkodliwości czy ryzyku związanym z ich okazjonalnym używaniem, trzeba jednak sobie zdawać sprawę z zagrożeń.
Więcej informacji o nowych substancjach znajduje się na stronie akcji Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomani: Dopalacze mogą Cię wypalić www.dopalaczeinfo.pl Zagrożenia jakie niosą dopalacze Dopalacze, podobnie jak narkotyki, to środki psychoaktywne silnie działające na ośrodkowy układ nerwowy, wywołujące stany pobudzenia, podrażnienia, zaburzenia świadomości czy halucynacje. Musimy pamiętać, że są to substancje o różnej charakterystyce a stan naszej wiedzy nie sięga, na tyle byśmy mogli określić działanie każdej z substancji, jaką zawierają produkty pod powszechnie dominującą nazwą dopalacze, stąd tak trudno jest pomóc osobie, która doznała zatrucia dopalaczami. Posiłkując się przypadkami osób, które trafiły do szpitala w ostatnim czasie oraz opiniami lekarzy i specjalistów można stwierdzić, iż zwykle są to zaburzenia świadomości, zaburzenia orientacji, bełkotliwa mowa, omdlenia, kołatanie serca, spadek ciśnienia tętniczego, wahania nastroju. Takie stany mogą się utrzymywać czasem nawet ponad dobę. Jak większość środków psychoaktywnych tak i substancje zawarte w dopalaczach mogą powodować uzależnienie. Podsumowanie Zażywanie legalnych i nielegalnych środków odurzających jest bardzo rozpowszechnione, a ich nadużywanie to bardzo duże obciążenie społeczne, ekonomiczne i osobiste, zarówno dla jednostki, jak i całego społeczeństwa. Najlepszym sposobem zapobiegania tym problemom jest zapewnienie młodzieży właściwych perspektyw, wskazanie im drogi rozwoju oraz ukazanie alternatywnych form spędzania wolnego czasu. Punktem wyjścia do walki ze zjawiskiem narkomanii jest wiedza, w którą powinni zostać wyposażeni rodzice, wychowawcy, nauczyciele. Najskuteczniejszymi, z kolei, strategami profilaktycznymi są działania angażujące szkołę i rodzinę. Kluczową rolę w zapobieganiu i leczeniu problemów wynikających z nadużywania alkoholu oraz narkotyków przez dzieci i młodzież odgrywa zrozumienie i uwzględnienie wpływu grupy rówieśniczej. Tylko wtedy, kiedy młodzi ludzie nauczą się rozumieć siebie i motywy swego postępowania, i brać za nie odpowiedzialność, można będzie złagodzić negatywny wpływ alkoholu i narkotyków na życie społeczne. Rodzice natomiast powinni rozmawiać ze swoimi dziećmi. Bliżej siebie - dalej od narkotyków - im lepszy mamy kontakt z dzieckiem, tym łatwiej ustrzeżemy je przed narkotykami. Im więcej wiemy na temat środków uzależniających, tym łatwiej przekonamy dziecko o ich szkodliwości. Przypisy: CBOS, Konsumpcja substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną Młodzież 2008,
raport na zlecenie Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2008, źródło: http://www.cbos.pl/spiskom.pol/2009/k_011_09.pdf z dn. 10.10.2010 Kidawa M., Dopalacze przejściowa moda czy realne zagrożenie. Serwis Informacyjny NARKOMANIA. Nr 1 (45)/2009, s. 2 nn. http://www.pis.gov.pl/?news=229 z dn. 26.10.2010. Kidawa M., Dopalacze przejściowa moda czy realne zagrożenie. Serwis Informacyjny NARKOMANIA. Nr 1 (45)/2009, s. 3. Kolbowska A., Dopalacze. Serwis Informacyjny NARKOMANIA. Nr 1 (45)/2009, s. 6. www.dopalaczeinfo.pl z dnia 10.10.2010. www.dopalaczeinfo.pl z dnia 10.10.2010 EMCDDA, Sprawozdanie roczne 2008. Stan problemu narkotykowego w Europie, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Luksemburg 2008. www.dopalaczeinfo.pl z dnia 10.10.2010 EMCDDA, Sprawozdanie roczne 2009. Stan problemu narkotykowego w Europie, Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Luksemburg 2009. Nota o autorze: Mgr Łukasz Kołomański - Pedagog w Miejskim Zespole Poradni Psychologiczno - Pedagogicznych w Kielcach. Zajmuje się profilaktyką współczesnych. negatywnych zjawisk społecznych wśród dzieci i młodzieży (uzależnienia od środków psychoaktywnych, cyberbulling, agresja, przemoc rówieśnicza). Prowadzi Trening Zastępowania Agresji, zajmuje się poradnictwem w zakresie zaburzeń zachowania (CD, ODD, ADHD), zaburzeń odżywiania u dzieci i młodzieży. Współpracuje z licznymi ośrodkami naukowymi w Polsce, wydawnictwami, redakcjami czasopism pedagogicznych m.in. Wychowanie na co dzień oraz instytucjami społecznymi zajmującymi się działaniami na rzecz dzieci i młodzieży. Jest członkiem Amnesty International Polska oraz certyfikowanym trenerem Aggresion Replacement Training i prowadzi badania z zakresu zapobiegania agresji oraz przemocy wśród dzieci i młodzieży. Członek Polskiego Towarzystw Dysleksji. Od marca 2009 roku jest członkiem zarządu Polskiego Stowarzyszenia Terapii Behawioralne w Krakowie. Współpracuje z miesięcznikiem pedagogicznych Wychowanie na co dzień, gdzie publikuje treści o tematyce pedagogicznej, profilaktycznej, a także prezentuje autorskie programy profilaktyczne. Publikuje od 2004 roku, bierze udział w licznych konferencjach, seminariach, sesjach czy zjazdach naukowych.