PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXIII 1989 TRZMIELE WYZYNY MAŁOPOLSKIEJ, A n d r z e j R u s z k o w s k i, M i e c z y s ł a w B i l i ń s k i, A n d r z e j K o s i o r, J o l a n t a Bąk, Krystyna Kaczmarska Oddział Pszczelnictwa ISK, Zakład Ochrony Przyrody PAN w Krakowie Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Kielcach Streszczenie Na Wyżynie Małopolskiej stwierdzono występowanie 20 gatunków trzmieli. W połowie miejscowości dominowały Bombus terrestris L. i B. Iucor um L., w innych B. lapidarius L., B. hortorum L., B. ruderatus F., B. pascuorum Scop., B. pratorum L. lub rzadko - B. muscorum F., B. ruderarius Miiil. albo B. humi!is III. Zagęszczenie trzmieli wystarczające dla uzyskania opłacalnych plonów nasion koniczyny czerwonej wystąpiło w latach 1972-1974 tylko w niektórych okolicach woj. częstochowskiego i kieleckiego oraz Chrzanowa i Przysuchej. WSTĘP Trzmiele są bardzo ważną gospodarczo grupą owadów zapylających, przy czym różne ich gatunki zapylają różne rośliny uprawne (R u s z- k o w s k i 1969). Znajomość ich rozsiedlenia w Polsce jest jednak bardzo niepełna. Stosunkowo najlepiej zbadane były południowe i północne obrzeża Polski (A l f k e n, B l li t h g e n, T o r k a, D i t t r i c h, S n i e- ż e k, N o s k i e w i c z, D Y l e w s k a, B a n a s z a k i inni), najgorzej - rolniczy pas środkowy oraz część wschodnia kraju. W ramach prowadzonych w latach 1972-19'75 badań nad owadami zapylającymi koniczynę czerwoną (S o w a i in. 1974, 1977, 1983) zebraliśmy duży materiał dotyczący składu gatunkowego i zagęszczenia trzmieli na terenie całego nieomal kraju. Materiały te, po uzupełnieniu innymi, pozwalają na próbę syntetycznego ujęcia rozsiedlenia trzmieli w Polsce, choć ujęcie takie będzie zawierać luki, zwłaszcza w odniesieniu do gatunków omijających tereny rolnicze. W obecnej pracy zajęliśmy się Wyżyną Małopolską, a więc terenem województw: radomskiego (bez części na północ od Pilicy), kieleckiego, piotrkowskiego, częstochowskiego, leżącą na zachód od Wisły częścią lubelskiego i tarnobrzeskiego, północną częścią krakowskiego i wschodnią katowickiego. Za południową i wschodnią granicę tego rejonu przyjęliś- 3 - Pszczelnicze zeszyty naukowe 33

my Wisłę, za zachodnią granicę ze Śląskiem - Przemszę, za pozostałe granice na zachodzie i północy - granice wspomnianych wyżej województw. Tereny te były mało badane przez innych autorów (D r o g 0- ~ t4 e w ~ Ki 1832, Kar c z e w:) k i 1862, li Q ń c z y k 1865, D Y l e w B k a, z a b ł o c k i 1972, D Yl e w s k a - niepubl.). Mapkę badanego terenu podajemy na ryc. 1. METODYKA Badania koniczynowe prowadzono w okresie od końca lipca do połowy sierpnia. Zagęszczenie trzmieli na polach koniczyny czerwonej (w pełni kwitnienia i przy temperaturze co najmniej 18 C) obliczano zmodyfikowaną metodą przemarszu (D y l e w s k a i in. 1970, S o w a i in. 1977,1983, Ruszkowski i in. 1988) czyli metodą pasów (Banas z a k 1980). Skład gatunkowy zaś ustalano metodą nieselektywnego odłowu na upatrzonego przy pomocy siatki entomologicznej (czerpaka), starając się złowić co najmniej 30 okazów trzmieli. Badania te finansowane były głównie przez IUNG poprzez ART w Olsztynie, a prowadzone przez Oddział Pszczelnictwa ISK przy współudziale A. K o s i o r a (PAN Kraków). Oprócz tego wykorzystano wcześniejsze obserwacje własne i połowy z lat 1959-1971 oraz późniejsze - z lat 1975-1987, a także dane z literatury. Okazy trzmieli oznaczał lub sprawdzał A. R u s z k o w ski. W Górach Świętokrzyskich faunę trzmieli badała J. S z c z y p c i a k-b ą k (WSP Kielce), przy czym wyniki tych badań zostały częściowo opublikowane (C m a k, S z c z y p c i a k 1987). Dane uporządkowano według województw, a w każdej tabeli według kolejnych dziesięcioleci, zaczynając od ostatniego. Rozpatrywano w poszczególnych miejscowościach dominację gatunków (w opariu o udział procentowy każdego gatunku) oraz ich zagęszczenie na 1 ha koniczyny czerwonej. Liczebność i skład gatunkowy trzmieli zależy w znacznej mierze od warunków pogody, która wpływa na tempo i intensywność rozwoju rodzin poszczególnych gatunków. Dlatego liczebność ta i skład mogą być w każdym roku nieco inne, przez co miejscowości badane w dwu różnych latach stają się ze sobą nieporównywalne. Dla wyeliminowania tego zjawiska kilkanaście miejscowości w różnych rejonach Polski przyjęliśmy za.testowe punkty stałe, gdzie badania prowadzone były co roku, co pozwalało sprowadzić wyniki z poszczególnych lat do wspólnego mianownika. Na terenie Wyżyny Małopolskiej mieliśmy 3 takie punkty stałe: Korzeoko i Pacanów (woj. kieleckie) oraz Pieczenogi (woj. krakowskie). Podzieliliśmy trzmiele na 4 grupy Q języczku u robotnic: krótkim (średnio 5,7-5,9 mm), średnim (średnio 6,0-7,2 mm), długim (średnio 7,4-8,0 mm) i bardzo długim (średnio 9,5 mm). Długość wysuniętego języczka mierzyliśmy (A. R u s z k o w s k i i M. Z ad u r a w latach 1961-34

PIOT1l.KoY o. 5' ~o -u RADOM O '40 ~ \\ 3 CZę~TOC.HOw... O..~. SO ~9 (IELCE 'ss lf. ~~ ~. :-0 '~4 '~3 36 '1. l! '. 'Jl ~,.,!f '~.z. 19 ~.II 'JS Ryc. 1 Rozmieszczenie badanych mlejscowoscl The distribution of investigated localities LUBLIN - province: 1 - Janowiec, 2 - Trzcianki, 3 - Sadłowice, 4 - Góra Puławska, 5 - Jaroszyn. 6 - Łęka, 7 - Bronowice. RADOM - province: 8 - Czarnolas, 9 - Załazy, 10 - Kozienice, 11 - Gózd, 12 - Gardzienice, 13 - Walentynów, 14 - Józefów, 15 - Władysławów, 16 - Ludwików, 17 - Rzeczniów, 18 - Pawliczka. 19 - Dobrut, 20 - Jaszowice, 21 - Gózd Nowy, 22 - Jabłonica, 23 - Krzeslawice. TARNOBRZEG - province: 24 - Ćmielów, 25 - Opatów, 26 - Jurkowice, 27- Sobótka, 28 - Mokoszyn. 29 - Wysiadłów, 30 - Kleczanów, 31- Stodoły, 32 - Goźlice, 33 - Kurozwęki. KIELCE - province: 34 - Pacanów, 35 - Dobrowoda. 36 - Klemencice, 37 - Potok Mały, 38 - Skroniów, 39 - Łysaków, 40 - Zagaje, 41 - Helenówka, 42 - Piotrkowice, 43 - Glinka, 44 - Miłków, 45 - Zamkowa Wola, 46 - Chybice, 47 - Górno, 48 - Korzecko, 49 - Ruda Strawczyńska, 50 - Snochowice, 51 - Końskie, 52 - Błogosz6w, 53 - Czarnca, 54 - Miechów, 55 - Stawieszyce, 56 - Kazimierza Wielka, G. Sw. - Góry Świętokrzyskie. PIOTRKOW - province: 57 - GaIków, 58 - Longinówka, 59 - Alfonsów, 60 - Szadkowice, 61 - Dzielna. CZĘSTOCHOWA - province: 62 - Krzywanice, 63 - Witkowice, 64 - Opatów, 65 - Wędzina, 66 - Koziegłówki. 67 - Moskorzew. KRAKOW - province: 68 - Pieczenogi, 69 - Kraków, 70 - Zamlynie, 71- Nawojowa Góra. KATOWICE - province: 72 - Kosmolów. 1967) od jego końca do widocznej nasady, nie preparując okazów. Do gatunków o języczku 'krótkim należą trzmiele: ziemny, gajowy, różnobarwny, leśny, drzewny, wrzosowiskowy i kamiennik; o języczku średnim - rudonogi, rudy, rudoszary, szary, żółty, zmienny i grzbietoplam; o długim - wyżynny, rdzawoodwłokowy, wielkooki, paskowany i ozdobny; o bardzo długim - ogrodowy i ciemnopasy. Trzmiel ziemny i gajowy ujęte tu zostały łącznie, jako trzmiele ziemne (patrz: Ruszkowski i in. 1988). 35

c.;) (j) Tabela 1 Skład gatunkowy trzmieli (w %) w zawiślańskiej części woj. lubelskiego The bumblebee species percentage in the part of Lublin province western of Vistula river l Miejscowość. lata. miesiące Lecality. years, months I n? I Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 RI r ] TI LID I AIMI si El U HI dom. Janowiec 4 1986.5 25 - - 12 36 12 8-20 - - 12 LSTDH 5 1985.7 33 - - - 97 - - - - - - 3 L Trzcianki 4 1986.7 281 - - 25 71 3 l - - - - LT Sadłowice 6 1984.4 25 4 4 92 - - - - - - - T Góra Puławska 7 1984-1985.7 259 0.5 l 33 54 9 1 - l - 0.5 LT 1984.9 144-2 6 50-42 - - - - - LA Jaroszyn! 1985-1987.7 270 0.4 4 21 45 2 26 - - 0.8-0.8 LAT 1984--1985.8 97 - l 22 75 - - - - 2 - - LT 1984-1987.9 157 - - 7 39 2 49 17-17 l - AL Bronowice 8 - LTS 1987.7 36 5.5-19 42 11 5.5 3 11 - - 3(Ho).. 1987.8 34-6 12 53 2 15-12 - - - LATS Łęka8 1987.6 9 - x x x x - - - - - x(ru) - 1987.7 26 4 8 23 38 - - 4 19 4 - - LTS 1987.8 24 - - - 79 5 8 - - 8 - - L

s Janowiec s 1964.7 26-4 38 33 17 4 - - - 4 - TLD Sadłowice 5 1962-1963.4 62 5 5 81 2-7 -.- - - - T.. 1961.7 63 2-50 10 25 8 - - - 2 3 TD Góra Puławska 5 1961.7 66 8.1S 33 2 14 12 - - 4 12 TYDAH 1962-1964.9 34 - - 12 41-23 - 9-3 12 LATH Jaroszyn s 1961.8 31 - - - 100 - - - - - - - L Odnośniki - Notes: 1 Do 1975 r. powiat Puławy - To 1975 Puławy distrlct 'R - Bombus pratorum (L.) - trzmiel leśny J - B. jonellus (K.) - t. wrzosowiskowy Y-B. hypnorum (L.) - t. drzewny T-B. terrestrts (L.) - t. ziemny + B. lucorum KL.) - t. gajowy L-B. laptdartus (L.) -t. kamiennik D-B. ruderartus (MUli.) - t. rudonogi A-B. pascuorum (Scop.) - t. rudy M-B. muscotum (F.) - t. żółty V-B. humms (III.) - t. zmienny S-B. sylvarum (L.) - t. rudoszary, Gatunki dominujące - The dominant species leg. M. B il i ń s k i, K. K a c z m a r s k a,.j. Woj d a s z k a, P. A b r a m ck, leg. et observ. A. R u s z k o w s k i leg. et observ. M. B i i i ń ki 7 leg. et observ. M. B i l i ń s k l, A. R u s z k o w s k i leg. A. R u s z k o w s k i, K. K a c z m a r s k a,.j. G o s e k, Liczba zbadanych okazów - The num ber oi investtgated specimens E-B. veteranus (F.) - t. szary Mc - B. macultdo rsts Skoro - t. grzbietoplam Le - B. laesus mocsatyi Kriechb. - t. naddunajski El - B. elegans Seidl. - t. wyżynny P-B. pornorurn (Pz.) - t. rdzawo odwłokowy C-B. confusus Schenck. - t. wielkooki I-B. distinguendus Mor. - t. ozdobny U-B. subterraneus (L.) - t. paskowany H {HO - B. hottotum (L.) - t. ogrodowy Ru - B. ruderatus (F.) - t. ciemnopasy x - występuje (present) m - licznie (numerous) w -;J

~ CXl Skład gatunkowy trzmieli (w Ufo) w woj. radomskim oraz w zachodniej części woj. tarnobrzeskiego The bumblebee species percentage in Radom province and in the western part of Tarnobrzeg province Tabela ~ Miejscowość, powiat', data Locality, district', dat e n I Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 R I y I T I L I D l A I M I V l S I E I Me l El I P I C I l I U IHo l Ru I dom 3 woj. radomskie - Radom province Załazy 4, Zwoleń 1974.8.16-18 6 24 - - 42 5 - - 32 - - - - - - - - - 21 - TMHo Walentynów 4, Lipsko 1973.7.20 7 20-90 5 - - - - - - - - - - - - 5 T Pawliczka 4, Iłża 1974.8.16 8 15 - - 33-7 - 7-7 33 - - - - - - - I3 TERu. Gózd 4, Radom 1973.8.8 9 49 - - 74 - - - 16 6-2 - - - 2 - - - - TM Dobrut 4, Szydłowiec 1974.8'ss 26 - - 4 12 15 4 7,5 23-7.5 - - 7,5-8 4 7,5 VDL Jabłonica 4, Przysucha 1973.8.8 9 48 - - 23 2 17-54 - 2 - - - - - - 2 - - MTD Krzesławice 4 1974.8.5 8 27 - - 52 4 - - 26 - - 4 - - - - - - 14 - TMHo Gózd Nowy 4, Białobrzegi 1973.8.8 9 27 - - 78 4 - - 4 - - - - - - - - - 7 7 T Jaszowice 4, Radom 1974.8.5 8 6 - - x - - - - - - -.- - - - - x x x - Ludwików, Lipsko 1963.8.9'0 67 - - 19 70 - - - - - 5 - - - - - 3-3 LT Gardzienice 1963.8.9'0 21 - - 33 24 5-5 5 5 5 - - - - 9 9 TL powiat (distriet) Lipsko 4 1963.8.9'0 34 - - 17 38 3-6 - 3 11 4 - - - - 6 6 6 LTE Rzeczniów, Iłża 15 1963.8.9'0 25-4 64 4 4-12 - - - - - - - - - 12 - TM=Ho Władysławów, Lipsko 1963.8.9 10 6 - x - x x - - x x - - - - - - - - Józefów, 1963.8.9\0 5 - - x x - x - - - - - - - - - - - - - Czarnolas, Zwoleń 1964.6.6 8 - x x - - x x - - - - - - - x Kozienice, Kozienice 1968.6.30'2 12 - - x x - - - - - - - - - x - - Pawliczka, Iłża 1963.6.12 10 6 - - - x - - - - - x - - - - - - x x I

woj. tarnobrzeskie' - Tarnobrzeg province Kurozwęki 4, Staszów 1973.7.30 9 47 - - 89 1-2 - - - - - - - 2 - - T Ćmielów 4, Opatów 1974.8.12 8 70 - - 30-42 7-6 1 - - - - - - 1 13 DTRu Opatów 4, Opatów 1973.7.30 9 38 - - 61 10 8-5 - - - - - - - - 3 5 8 TL Goźlice 5, Sandomierz 1974.8.10 8 31 - - 7l 11 6 - - - 3 - - - - - - 3 6 T Kleczanów 4 1972.7.29 13 21 5-76 9-5 - - - - - - - 5 - T Sobótka 5 1974.8.10 8 12 - - m - x - - - - - - - - - - x - x - Jurkowice 4, Opatów 1972.7.29 13 3 - - x - x - - - - - - - - - - - - - - Jurkowice, Opatów 1963.8.23'4 3 - - x - - - - - x - - - - - - - - x - Stodoły 5 1963.8.23'4 5 - - x - - - - x x - - - x - - - - - - Mokoszyn 5, Sandomierz 1963.6.12 10 6 - - m x - - - - - - - - - - - x - - Wysiadłów ś 1963.6.12'0 2 - - - - - - - - - - - - - - x - x - Opatów, Opatów <1932 16 - - - x x - x - x x - - x x - - x x x - Odnośniki - Notes: 1 powiaty do roku 1975 - the districts to the year 1975, jak w talb. 1 - as in the table l gatunki dominujące - the dominant species koniczyna czerwona - Tri10tium pratense głównie koniczyna czerwona - mainly red clover e leg. A. K o s i o r, B. J a b ł o ń s k i, A. R U S z k o w s k i 1 leg. A. R li S z k o w s k i, A. K o s i o r, K. K a c z m a r s k a K. C z a r n e c k a, J. P a r t y k a leg. A. K o s i o r, Z. M i rek, J. P a r t y k a leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka leg. A. R li S z k o w s k i 11 leg. A. R li S z k o w s k i, B. O P o k a 11 leg. M. R li S z k o w S k i!3 leg. M. B i l i ń s k i, K. K a c z m a r 5 k a, E. Wal i gór a, L. B i l i ń s k a leg. W. R o m a n k o w -I-j 1963. 6. 12 16 KD r o g o li z e w 5 k i 1932) t..) ~

WYNIKI l. Skład gatunkowy trzmieli w różnych miejscowościach i rejonach Lewobrzeżna część woj. lubelskiego (dawnego powiatu puławskiego) ujęta została w tab. 1. Skład gatunkowy trzmieli tego rejonu był już publikowany, choć w innym aspekcie (R u s z k o w s k i i lin. 1988). Badania prowadziliśmy tu tylko w latach 1961-1964 i 1984-1987, podczas gdy w innych województwach Wyżyny Małopolskiej głównie w latach 1972-1974, a dorywczo tylko w latach wcześniejszych. Badane miejscowości należące do woj. lubelskiego były zresztą położone nie na samej Wyżynie Małopolskiej, ale w dolinie Wisły i na jej bezpośrednim obrzeżu. Dominowały tu krótkojęzyczkowe trzmiele ziemne (ziemny i gajowy), najsilniej w dolinie Wisły w Sadłowicach (51-920f0), lub kamiennik (zwłaszcza w latach 1984-1987). Subdominantami były często trzmiel rudy (który dominował w Jaroszynie pod lasem w latach 1984-1987), rudonogi, ogrodowy, ciemnopasy, drzewny (częstsze w latach 1961-1964), lub (w 1987) - rudoszary. Z rzadszych gatunków występowały tu lokalnie trzmiel szary (Jaroszyn, Lęka), paskowany (głównie w latach wcześniejszych), leśny (głównie na brzegach lasu) i żółty. W położonej na zachód od Wisły części woj. tarnobrzeskiego (dawne powiaty: Sandomierz, Staszów, Opatów - tab. 2) dominowały trzmiel ziemny i gajowy (61-890f0), czasem z subdominacją kamiennika (do 11Ofo),jedynie w Ćmielowie trzmiel rudonogi (410f0) przy subdominacji trzmieli ziemnych (300f0)i ciemnopasego (130f0).Z trzmieli rzadszych występowały tu nielicznie lecz w wielu miejscowościach: ogrodowy, paskowany, rudoszary i rudy; lokalnie zaś w rejonie Opatowa: rdzawoodwłokowy, wyżynny (D r o g o s z e w s ki 1932), żółty i zmienny, a w rejonie Sandomierza - leśny. W woj. radomskim (tab. 2) dominowały trzmiele ziemne (okolice Zwolenia, Lipska, Iłży, Radomia, Przysuchej, Białobrzegów), kamiennik (rejon Lipska), zmienny (Dobrut, przy subdominacji rudonogiego i kamiennika) lub żółty (Jabłonica), przy czym ten ostatni często był subdominantem (rejon Radomia, Zwolenia, Przysuchej). Czasem też subdominowały trzmiel szary, ogrodowy lub ciemnopasy. Z innych gatunków obserwowano tu: trzmiela paskowanego (rejon Lipska, Przysuchej, Radomia, Szydławca), rudoszarego (rejon Lipska, Iłży i Przysuchej), rudego (rejon Lipska, Zwolenia, Szydłowca), drzewnego (rejon Zwolenia i Iłży), wielkookiego (rejon Radomia i Szydłowca), ozdobnego (Kozienice) i grzbietoplama (rejon Lipska). Ten ostatni gatunek ma tu prawdopodobnie południowo-zachodnią granicę swego zasięgu (R u s z k <OW s k i, A n a s i e- wicz, Sowa, 1980). W woj kieleckim (tab. 3) dominowały trzmiele ziemne przy subdominacji ciemnopasego (rejon Kielc, Włoszczowy i Kazimierzy Wielkiej) lub kamiennika (rejon Kielc i Buska); albo też dominował trzmiel rdzawoodwłokowy (Gacki, Helenówka) z subdominacją rudoszarego i kamiennika 40

lub ziemnych i ogrodowego lub ogrodowy z subdominacją żółtego i rudego (Snochowice) lub wreszcie ciemnopasy przy subdominacji ogrodowego, ziemnych i kamiennika. Z innych trzmieli występowały tu w szeregu miejscowości, choć raczej rzadko, trzmiel paskowany, szary, ozdobny, zmienny; a lokalnie także: wielkooki (Korzecko, Zamkowa Wola), drzewny (rejon Skarżyska i Jędrzejowa) i wrzosowiskowy (rejon Jędrzejowa). Góry Świętokrzyskie (tab. 4), miały na ogół skład gatunkowy trzmieli odmienny niż reszta woj. kieleckiego. Dominowały tu najczęściej trzmiele ziemne, ale przy subdominacji trzmiela rudego i ogrodowego, a czasem także (okolice Nowej Słupi) leśnego. Zupełnie natomiast nie występował trzmiel ciemnopasy i bardzo rzadko kamiennik (oba częste w reszcie woj. kieleckiego). Często też dominantem był trzmiel rudy (przy subdominacji leśnego, zwykle też ogrodowego i ziemnych, a czasem i drzewnego) lub leśny (przy subdominacji ziemnych i czasem ogrodowego lub paskowanego). W niektórych wreszcie miejscowościach dominował trzmiel ogrodowy, przy subdominacji rudego i ziemnych, lub także i leśnego. Ogólnie biorąc dominowały więc w Górach Świętokrzyskich trzmiele: ziemny, gajowy, leśny, rudy i ogrodowy; a z innych gatunków występowały częściej - paskowany, drzewny i rudonogi; rzadko zaś - kamiennik, szary, rudoszary i naj rzadziej - wrzosowiskowy (D y l e w s k a, Z a- b ł o c k i 1972). W woj. piotrkowskim i częstochowskim (tab. 5) skład gatunkowy trzmieli podobny był jak w radomskim. Najczęściej dominowały trzmiele ziemne, albo same (Dzielna, Alfonsów, Kłobuck - 70-86%), albo przy subdominacji trzmiela żółtego lub rudonogiego, rzadko kamiennika. W jednym wypadku (Krzywanice) dominantem był trzmiel żółty przy su b- dominacji trzmieli ziemnych. W woj. krakowskim i katowickim dominowały również trzmiele ziemne, zwykle przy subdominacji trzmiela rudonogiego, rudego lub kamiennika. Z innych gatunków nielicznie, choć w wielu miejscowościach, występowały trzmiele: ciemnopasy, ogrodowy, paskowany, szary, rudoszary, rudy, a w krakowskim także i drzewny, o- raz lokalnie lub bardzo rzadko: zmienny (rejon Myszkowa i Olkusza), wielkooki i ozdobny (rejon Włoszczowy) i wrzosowiskowy (rejon Proszowic - D Yl e w s k a, Z a b ł o c k i 1972). Ogólnie biorąc - na 79 przebadanych składów gatunkowych trzmieli w rejonie szeroko rozumianej Wyżyny Małopolskiej - 56% odznaczało się dominacją trzmieli ziemnych, z czego w jednej czwartej wypadków brak było subdominantów, a w pozostałych subdominantami były najczęściej trzmiel: rudy (głównie w Górach Świętokrzyskich), rudonogi (głównie w lewobrzeżnej części woj. lubelskiego), kamiennik i (w różnych rejonach) ogrodowy (w radomskim i Górach Świętokrzyskich), żółty (głównie w radomskim) i ciemno pasy (głównie w kieleckim, ale nie w Górach Świętokrzyskich). Rzadko subdominantem był trzmiel leśny, drzewny lub szary. I Stosunkowo często też (19 8 /0 miejscowości) dominował trzmiel ka- ~1

>I>e-.:l Tabela :I Miejscowość, powiat, data 5 Locality, district, date Skład gatunkowy trzmieli (w l/o) w: woj. kieleckim 1 The bumblebee species percentagę in Kielce province I Gatunki trzmieli - Bumblebee species n J I y I T I L I D I A I M I V I S I E I McrC I p I l i U I Ho I Ru I dom 3 Korzecko, Kielce 1972-1974.8. 139 - - 23 12 12 2 3 4 7 l - 5 10 2 2 3 14 THLD Górno 1973.7.30 53 - - 53 13 11 4 - - 4 - - - - - 4 4 7 TLD Snochowice 1974.8.7 23 - - 9 4 9 17 17-4 4 - - - 9-22 5 HMA Końskie, Końskie 1973.8.8 53 - - 72 9 13 2 4 - - - - - - - - - - TD Błogoszów, Włoszezowa 1974.8.7 27 - - 67 - - - - - 7 4 - - - 4-18 TH Czarnca 1973.8.7 51 - - 39-2 2 8 - - - - - - 4 8 6 31 TH Stawieszyce, 1972.7.28 43 - - 65 7 2,5 - - - 2,5 - - - 2-7 - 14 TH Kazimierza W. Helenówka ś, Jędrzejów 1972.7-8. 125 - - 18 2 3-2 - 17 8 5? - 22 l 5 16 1 PTSH Piotrkowice, Busko 1974.8.7 26 - - 19 II 8-4 - - 4 - - 4 8 4 15 23 HTL Glinka 1973.7.30 52 - - 75 21 2 - - - - - - - - - - 2 TL Dobrowoda 1974.8.9 22 - - 41 27 5 - - - 9 9 - - 9 - - - - TL Pacanów 1972-1974.7-8. 94 - - 21 l2 22 - - - 17 4 - - 4,5 - l 4,5 14 D TSHL Gacki 7 1976-1979. 16 - - - 13 - - - 6 31 - - - 50 - - - - PSL Krzyżanowice 7, Pińczów 1975.9.4 5 - - - - - - - - x - - - x - x - - - Miechów, Miechów 1973.8.6 2 - - x x - - - - - - - - - - - - - Zamkowa Wola, Opatów 1972,7.29 9 - - x x x - - - - - x x - - x x - Miłków 1974.8.12 1 - - - - - - - - - - - - - - - x - - Chybice, Iłża 1974.8.12 10 - - - - x x - m - - - - - - - x - -

Klemencice, Jędrzejów 1963.6.11 3 - - - x - - - - - - - - - - - x - Łysaków Potok Mały 1963.6.11 1 - - x - - - - - - - - - - - - - 1963.6.11 1 - - x - - - - - - - - - - - - - Zagaje 1963.6.11 1 - - - - - - - - - x - - - - - - - - x \ Skroniów 1964.7.28 3 - - x - - - - -.- - - - - - - - - Lasków + Mniszek (K a r c z e w- - x x x x - - - x - - - - - - - - - - s k i 1962) Kazimierza W. 1964.7.28 3 - - x - - - - - x - - - - - - - - - Skarżysko (D r o g o s z e w s k i 1932) Busko, Busko Odnośniki - Notes:.... x x x x x x x x x x x 1 Góry Swiętokrzyskie (mount ains) - tabela 4 jak w tab. 2 - as in the tahle 2, gatunki dominujące - the dominant species, powiaty do roku 1975- the districts to the year 1975 1972: leg. M. Biliński, K. Kaczmarska, Ł. Bilińska, E. Waligóra; 1973: leg. A. Kosior, K. Kaczmarska, J. Partyka, K. Czarnecka; 1974: leg. A. Kosior, J. Partyka, Z. Mirek; 1963: leg. et observ. A. R u s z k o w s ki; 1964: leg. B. O P o k a; 1972-1974 Trlfoltum pratense observ. M. D YI e w s k a (D y l e w s k a niepubl.) I(Ba n a s z a k 198ł) W

~ li>- Tabela. Skład gatunkowy trzmieli (w %) w Górach Świętokrzyskich (woj. kieleckie) The bumblebee species percentagę in montains: Góry Świętokrzyskie (Kielce province) Miejscowość i daty Localities and dates' n Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)Z J I R I y I T I L I D I A I S I E I U I Ho I dom 3 Góry Świętokrzyskie 4 1981. 5 11 - - - x - x x x x - x - Góra Psarska + Podgórze 1981. 8 28-18 - 18 - - 28 - - 4 32 liatr Mokry Bór + leśniczówka 1981. 8 24 - - - 50 - - 46 - - - 4 TA ŚW. Katarzyna 1981. 7 11 - m - x - - x - - x R... 1981. 8 33-10 - 45 - - 33 - - 6 6 TA Wola Szczygiełkowa 1981. 8 30-4 - 46 - - 23 - - 27 THA Dębno + Jeziorko 1981. 8 21-19 - 14-5 48 - - - 14 ARTH Góra Chełm owa 1981. 7 18-6 6 38-6 22 - - - 22 TAH Serwis + Słupianka 1981. 8 19 - - 5 37-32 - - - 26 TAH N., Słupia + Tr.zcianka + Baszowice 1981. 8 27-26 4 33 7 18 ' 4 4-4 TRA ŚW. Krzyż 1981. 7 60-13,- 30 - - 33 - - 4 20 ATHR 1981. 8 11 - x x - - - x x x - x Bielnik Łęka 1981. 7 9 - x - - - - - x - x x - 1981. 8 24-33 - 21 4-25 - - 13 4 BATU 'Gołoborze 1981. 8 16-38 6 12 - - 38 - - - 6 ART

Huta Stara + Huta Szklana 1981. 7 16-19 25 6 - - 25 - - 6 19 AYRH' Podłysica 1981. 8 23-57 - 31 - - 4 - - 4 4 RT Góra Barania + Bieliny 1981. 8 30-7 - 36-10 27-7 - 13 TAH Jastrzebi Dół 1981. 8 21-33 10 24 - - 10 - - - 24 RTH Zapusty 1981. 8 32 - - 3 25 9-28 - - - 35 HAT Łozy 1981. 8 13 - x x m - - x - - - - T... -- Ogółem - Total 7 477-17 2,5 30 0,8 2 27 0.4 0,8 2,5 17 Swinia Góra s 1976. 7. 12 4 - - - x - - x - x - - - Sw. Krzyż 8 1965. 8. 13 1 x - - - - - - - - - - -.. (D r o g o s ze w s k i 1932) - - x - - - - - - - x - - Odnośniki - Notes: 1 1981: leg. et det. ;T. Szczypciak-Bąk - sprawdził A. Ruszkowski (verified by, A. Ru $ Z k o ws k i) Jak w tatb. 1.:...As in the table 1 Gatunki dominujące - The' dominant specles Sw. Krzyż + Sw. Katarzyna + Góra Chelmowa leg. M. B t l i ń s k i (O Y l e w s k a, Z a b ł o c k i 1972) Koń c z y k (1965) podaje także występowanie innych 3 gatunków trzmieli: M, Et t 1. Koń c z Y k (1965)' stated also appear ing ot 3 other bumblebee specles: M, Et and l..,.. 1:/1

~ Tabela 5 Skład gatunkowy trzmieli (w %) w województwach: piotrkowskim i częstochowskim oraz w północnej części krakowskiego i wschodniej katowickiego The bumblebee species percentagę in the provinces: Piotrków, Częstochowa, Kraków (the northern part) and Katowice (the eastern part) Miejscowość, powiat', data Locality, district', date n I Gatunki trzmieli - Bumblebee species (%)2 J 1--yTTrLTD I A I M I V I S I itle ret /-rl!l Ho I Ru I dom. woj. piotrkowskie - Piotrków province Dzielna, Opoczno 1974.8.5 21 - - 86 - - 9 5 - - - - - - - - - T Szadkowice Alfonsów 5 1973.8.8 55 - - 56 7-3,5 24 - - 4 - - - 3,5 2 TM 1974. 8.5 28 - - 81 4 - - 7 - - 4 - - - - - 4 T Gałków, Brzeziny 1973. 7.24 10 - - x x x - x - x - - - - x - x - Longinówka, Piotrków 1973. 8.12 5 - - x - - - - - x x - - - - - - - Krzywanice, Pajęczno 1973. 8.11 60 - woj. częstochowskie - Częstochowa province - 25 10 - - 59-3 - - - - - - 3 MT Opatów, Kłobuck 1973. 8.7 60 - - 70 10 5-10 - - - - - - 2 -- 3 T Wędzina, Lubliniec 1973.8.7 40 - - 55 7,5 25 5 2,5 - - - - - - 2,5-2,5 TD Koziegłówki, Myszków 1973.8.6 61-2 39 13-2 3 2 15 3 - - - 10 5 6 TL Moskorzew, Włoszczo- 1972.8.3 40 - - 30 10 22-28 - - - - 2,5 2,5 2,5 2,5 - TMD wa Witkowice, Radomsko 1972.8. 13 3 - - x - - - - - - - - - - - - - -

woj. krakowskie - Kraków province Nawojowa Góra 5, Chrzanów 1974.8.8 54-2 69-15 2 - - - - - - - - 6 6 TD Zamłynie, Olkusz 1972. 7. 28 39-2,5 72-5 - - - - S - - - 2,5 5 5 T Pieczenogi, Proszowice 1972-1974 61 - - 57. 13 3 - - - 5 5 - - - 2 7 S TL Grodzisko 1968.4.3 l x - - - - - - - Sil? -1- - - Kraków, Kraków 1964.8.24 75 - l 72 14 - - - - - - - 2 TA Kraków 6 = I 2? <1957 3 - x - - - - - - x - - -1- - - Kosmolów, Olkusz 1973.8.6 19 1-84 Odnośniki - Notes: woj. katowickie - Katowice provmce 111-- 5 ---1- -1- -I TD 1 Powiaty do roku 1975 - The districts to the year 1975, Jak w tab. 1 - As in the table l, Gatunki dominujące - Dominant species 1972: leg. M. Biliński, K. Kaczmarska, L.BiIińska, E. Waligóra; 1973: leg. A. Kosior, K. Kaczmars k a, J. P a r t y k a, K. C z a r n e c k a; 1974: leg. A. K o s i o r, J. P a r t y k a, Z. M i rek; 1964: leg. et observ. A. R u s z k o w s k i; 1968 (D Y l e w s k a, Z a b ł o c k i 19n);<1S57 (D y l e w s k a 1957); 1972-1974 Trtjo!tum pratense s głównie koniczyna czerwona - mainly - the red clover leg. J e l s k i, A. W i e r z e j s k i, J. F u d a k o w s ki (D Y l e w s k a 1957) -.:;J

miennik, ale wyłącznie w lewobrzeżnej części woj. lubelskiego i rzadko w radomskim. Trzmiel leśny dominował jedynie w kilku miejscowościach Gór Świętokrzyskich, trzmiel rudy podobnie, 9.1et9.kż~ i w jqdllqj miqjscdwośei lubelskiego, a trzmiel ogrodowy wyłącznie w kieleckim (włączając Góry Świętokrzyskie). 2. Skład gatunkowy i zagęszczenie trzmieli w różnych latach Skład gatunkowy trzmieli i zagęszczenie ich na koniczynie czerwonej w punktach stałych zestawiliśmy w tab. 6. Widać z niej, że rok 1972 różnił się od 1973 i 1974 3 razy mniejszym udziałem procentowym trzmieli ziemnych i 3 razy większym udziałem trzmiela kamiennika i rdzawoodwłokowego, rok 1973 różnił się natomiast od pozostałych 2 razy większym udziałem trzmiela rudoszarego, przy 2 razy mniejszym udziale ciemnopasego. Nie są to na pewno wyniki miarodajne dla całego rejonu, nasuwają jednak wniosek, że jednoroczne badania nad składem gatunkowym w poszczególnych miejscowościach nie wystarczają do charakterystyki każdej z tych miejscowości, choć wystarczają do charakterystyki rejonu, jeśli prowadzone są w sumie przez kilka lat. Zagęszczenie trzmieli na 1 ha koniczyny czerwonej w Korzeoku było najwyższe w 1972 r., a najniższe w 1974, podczas gdy w Pieczenogach dokładnie odwrotnie, a w Pacanowie prawie równe we wszystkich latach, choć najniższe w 1972 r. Różnice między latami nie układają się więc regularnie i nie wydaje się uzasadnionym szukanie przelicznika dla zagęszczeń uzyskanych w poszczególnych latach. Zagęszczenie zaś w punktach stałych charakteryzowaliśmy tu przy pomocy średniej z zagęszczenia w poszczególnych latach. 3. Zagęszczenie trzmieli na koniczynie czerwonej W tabelach 7 i 8 zestawiliśmy zagęszczenie trzmieli (na 1 ha) na polach koniczyny czerwonej, zarówno ogólne, jak i rozbite na poszczególne grupy trzmieli, różniące się długością języczka. Dla uzyskania opłacalnych plonów nasion koniczyny czerwonej (200 kg nasion z 1 ha) konieczne jest zagęszczenie trzmieli krótkojęzyczkowych co najmniej 1700 na l ha, a średnio lub długojęzyczkowych co najmniej 770 na l ha (S o w a i in. 1977). Ogólne zagęszczenie trzmieli wahało się w tym rejonie (w latach 1972-1974) od O do 6400 na 1 ha. Największe zagęszczenia (6000-6400 na l ha) obserwowaliśmy w woj. częstochowskim (rejon Pajęczna i Kłobucka). Zagęszczenie to pozwala teoretycznie na oczekiwanie co najmniej 600 kg nasion koniczyny czerwonej z 1 ha. W woj. częstochowskim (w rejonie Myszkowa), krakowskim (w rejonie Chrzanowa), radomskim (w rejonie Przysuchej) i kieleckim (w rejo- 48

.. I Tabela 6 '1 tn ~.~ N ' [ () N ' et> '4 '.:;r ::I Ol C :ot o :lil Porównanie składu gatunkowego i zagęszczenia trzmieli na l ha koniczyny czerwonej w różnych latach Comparison of species percentagę and of density of bumblebees per l hectare of red clover in different years i data I Skład gatunkowy (%) - Species percentage? Miejscowość Lecality and date n T I L l D I A I M I V I S l E I C I p I U I I I Ho I Ru I dom. l na l ha per l hectare Korzecko 1972.8.3 69 14 17 16 3 1 l 4-3 14 - - 3 22 HLDTP 1400} (woj. Kielce) 1973.8.7 52 40 6 12 2 4 10 12 - - 8 - - 2 6 TSD 1200 950 1974.8.16 17 x x - x - - - x m - x x - x - 250 Pacanów 1972. 7. 28 8 - x x - - - - x - - - - - x - 240} (woj. Kielce) 1973.7.30 53 32 II 17 - - - 19 6 - - 2-8 6 TSDL 350 313 1974. 8. 10 33 9 6 33 - - - 18 - - 12 - - - 21 DHSP 350 Pieczenogi 1972.7.28 13 x m x - - - x - - - - - x - - (woj. Kraków) 1973.8.6 15 m x x - - - x x - - - - x x - 350 377 1974.8. 10 33 85 3 - - - - - - - - 3 - - 9 T 700 Srednio 1972 90 12 23 14 2 1 1 6 1 2 11 - - 6 20 HLDTP 573] Averagę 1973 120 37 8 13 1 2 4 14 5-3 1-5 7 TSD 633 546 1974 83 39 6 13 - l - 7 1 6 5 5 2-14 THD 433 Odnośniki - Notes: 1 Gatunki dominujące - Dominant specfes, Jak w ta:b. l '\As in the table l 80} ~ ~,

Tabela 7 Zagęszczenie trzmieli na l ha koniczyny czerwonej w województwie kieleckim i zachodniej części tarnobrzeskiego The density 01 bumblebees per one hecjare or red clover in Ki~lM provincll Qnd in the western part of Tarnobrzeg province Województwo, miejscowość, rok Zagęszczenie trzmieli - Density of burnblebees o języczku - with the tongu e : Province, locality, year krótkim I średnim I długim bardzo długim short middle long very long l Ogółem Total woj. Kielce: Korzecko 1972 440 360 240 360 1400 1973 550 470 95 95 1210 1974 45 30 145 30 250 Górno 1973 1285 360 75 230 1950 Końskie 1973 1215 285 - - 1500 Błogoszów 1974 110 30 10 50 200 Czarnca 1973 585 180 180 555 1500 Stawieszyce 1972 405 25 50 80 560 Ruda Strawczyńska 1974-100 150-250 Helenówka 1972 460 830 640 390 2320 Piotrkowice 1974 45 45 60 150 300 Glinka 1973 1970 40-40 2050 Dobrowoda 1974 205 70 25-300 Pacanów 1972 90 60-90 240 1973 150 145 5 50 350 1974 55 180 40 75 350 Miechów 1973 - - - - O Chybice 1974-180 - 20 200 woj. Tarnobrzeg: Kurozwęki 1973 720 15 15-750 Ćmielów 1974 165 305-80 550 Opatów 1973 395 70 15 70 550 Goźlice 1974 430 60-60 550 Kleczanów 1972 510 30-30 560 Sobótka 1974 35 50 15 50 150 Jurkowice 1972 55 25 - - 80 nie Kielc, Jędrzejowa i Buska) obserwowano 1950-2450 trzmieli na 1 ha, a więc liczebność wystarczającą jeszcze do uzyskania opłacalnych plonów nasion. Jeżeli weźmiemy pod uwagę liczebność trzmieli średnio i długojęzyczkowych, to opłacalnego plonu nasion można się spodziewać także w innych rejonach woj. kieleckiego (Czarnca rejon Włoszczowy i Korzeoko rejon Kielc, ale tylko w jednym z trzech lat). Zagęszczenie trzmieli w pozostałych z badanych rejonów wszędzie było zbyt niskie. W niektórych miejscowościach woj. 'kieleckiego (Czarnca, Helenówka, 50

Tabela 8 Zagęszczenie trzmieli na l ha koniczyny czerwonej w województwach: radomskim, piotrkowskim, częstochowskim oraz części krakowskiego i katowickiego The density of bumblebees per one hectare of red clover in provinces: Radom, Piotrków, Częstochowa and partially also: Kraków and Katowice woj. Województwo. miejcewość. rok Zagęszczenie trzmieli - o języczku - with the tongue: I Density of bumblebees Province, locality, year krótkim I średnim I długim bardzo długim Radom: short middle long very long Ogółem Total Załazy 1974 115 80-55 250 Walentynów 1973 425 - - 25 450 Pawliczka 1974 85 135-30 250 Gózd 1973 555 180 15-750 Dobrut 1974 55 200 55 40 350 Jabłonica 1973 565 1640 45-2250 Krzesławice 1974 335 175-90 600 Gózd Nowy 1973 535 25-90 650 Jaszowice 1974 20-15 65 100 woj. Piotrków: Dzielna 1974 385 65 - - 450 Szadkowice 1973 220 110-20 350 Alfonsów 1974 340 45-15 400 Gałków 1973 30 40-30 100 Longinówka 1973 - - - - O woj. Częstochowa: Krzywanice 1973 2100 3700-200 6000 Opatów 1973 5120 960 130 190 6400 Wędzina 1973 125 65 5 5 200 Koziegłówki 1973 1050 500 200 250 2000 Moskorzew 1972 200 265 40 15 520 Witkowice 1972 640 - - - 640 woj. Kraków: Nawojowa Góra 1974 1740 415-295 2450 Zamłynie 1972 600 100 20 80 800 Pieczenogi 1972 40 20 20 80 1973 165 115-70 350 1974 615-20 65 700 woj. Katowice: Kosmolów 210 40 250 Korzecko) wystąpiło stosunkowo duże zagęszczenie (360-555 na 1 ha) trzmieli o najdłuższym języ-czku (tab. 7), albo też wyraźna dominacja takich trzmieli (Snochowice, Piotrkowice, Góra Psarska, Zapusty). Wydaje się, że mogą to być potencjalne rejony upraw nasiennych roślin o głęboko położonym nektarze, jak wyka kosmata czy inne. 4 51

PODSUMOWANIE WYNIK6W I WNIOSKI 1. W rejonie szeroko rozumianej Wyżyny Małopolskiej stwierdzono 20 g~tunków trzmtel! występowanie 2. Z gatunków tych 9 występowało we wszystkich województwach (pominięto tu katowickie) tego rejonu: trzmiel ziemny i gajowy, kamiennik, rudonogi, rudy, rudoszary, paskowany, ogrodowy i ciemnopasy (ten ostatni bez Gór Świętokrzyskich), a 3 prawie we wszystkich: szary (bez tarnobrzeskiego), żółty (bez krakowskiego i Gór Świętokrzyskich) i drzewny (bez tarnobrzeskiego i piotrkowskiego). 3. Bardziej lokalnie występowały: trzmiel zmienny (tarnobrzeskie, radomskie, kieleckie, częstochowskie, katowickie), leśny (lubelskie, tarnobrzeskie, kieleckie), ozdobny (radomskie, kieleckie, częstochowskie), wielkooki (kieleckie, częstochowskie), rdzawoodwłokowy (kieleckie, tarnobrzeskie), wrzosowiskowy (kieleckie, krakowskie), grzbietoplam (tylko wschodnia część radomskiego, gdzie prawdopodobnie przebiega zachodnia granica jego zasięgu) oraz wyżynny, podany jedynie z okolic Opatowa przez D r o g o s z e w s k i e g o (1932). 4:. W ponad połowie (56%) badanych miejscowości dominowały trzmiele ziemne (ziemny i gajowy), same albo przy subdominacji rudego, kamiennika, ogrodowego lub ciemnopasego. 5. Trzmiel kamiennik dominował w większości miejscowości lewobrzeżnejczęści woj. lubelskiego i rzadko w woj. radomskim. W rejonie tym częstym subdominantem był też trzmiel rudonogi. 6. Trzmiel leśny lub rudy dominowały jedynie w kilku miejscowościach Gór Świętokrzyskich, a rudy lokalnie jesienią i w woj. lubelskim. 7. Trzmiel ogrodowy dominował wyłącznie w woj. kieleckim (także i w Górach Świętokrzyskich), a częstym subdominantem był w Górach Świętokrzyskich i woj. radomskim. 8. Trzmiel ciemnopasy był częstym subdominantem (w 1 wypadku dominantem) w woj. kieleckim, z wyjątkiem Gór Świętokrzyskich gdzie zupełnie nie występował. 9. Rzadko dominował trzmiel żółty, rudonogi, lub zmienny. 10. Zagęszczenie trzmieli na koniczynie czerwonej wahało się w badanym rejonie w latach 1972-1974 od O do 6400 na 1 ha. Największe było (6000-6400 trzmieli na 1 ha) w rejonie Pajęczna i Kłobucka (woj. częstochowskie), a dostateczne dla uzyskania opłacalnych plonów koniczyny czerwonej (1950-2450 trzmieli na 1 ha, lub 915-960 trzmieli co najmniej średnio języczkowych) także w rejonie Kielc, Jędrzejowa, Buska, Włoszezewy (woj. kieleckie), oraz w rejonach Myszkowa, Chrzanowa i Przysuchej. 11. Potencjalnyml rejonami upraw nasiennych roślin o bardzo długiej rurce korony (np. wyki ozimej) wydają się Czarnca, Helenówka, Korzecko, Snochowice, Piotrkowice, Zapusty, Podgórze (wszystkie w woj. kieleckim).

LITERATURA B a n a s z a k J., 1980: Studies on methods of censusing the numbers of bees (Hymenoptera, Apoidea). Pol. Ecol. Stud. 6, 2: 355-366. B a n a s z a k J., 1984: Materiały do znajomości pszczół (Hymenoptera, Apoidea) fauny Polski. III, Bad. Fizjogr. Pol. Zach., 34 C: 127-147. C m a k J., S z c z y p c i a k J. 1987: Trzrniele Bombus Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Chroń. Przyr. Ojcz., 43, 5-6: 60-64. D r o g o s z e w s k i K., 1932: Wykaz żądłówek zebranych w Polsce środkowej. PoL Pismo Entomol., Lwów, 11: 113-118. D y l e w s k a M., 1957: Zarys rozsiedlenia gatunków z rodzaju Bombus Latr. na obszarze Polski. Acta Zool. Crac., 2: 259-278. D y l e w s k a M.: Niepublikowane dane z 1972 r. - unpublished data from 1972. D y l e w s k a M., R u s z k o w s k i A, J a b ł o ń s k i B., B i l i ń s k i M., S 0- was., W r o n a S., 1970: Badania nad metodami określania liczebności owadów zapylających na plantacjach lucerny nasiennej. Wiad. Ekol., 16 (3); 232-245. D Yl e w s k a M., Z a b ł o c k i J., 1972: Nowe i mało znane Apoidea (Hymenoptera) z obszaru Polski. Acta Zool. Crac., 17 (18): 405-414. Kar c z e w s k i J., 1962: Znaczenie borówki czernicy (Vaccinium myrtillus L.) dla entomocenozy leśnej. Folia Forestalia Polonica, A, 9: 67. Koń c z y k J., 1965: Trzmiele i trzmielce Świętokrzyskiego Parku Narodowego (maszynopis - typescript, UJ Kraków - cit.: Cmak, Szczypciak 1987.). R u s z k o w s k i A, 1969: Skład gatunkowy trzmieli oblatujących rośliny uprawne. Pam. Puł., 36: 301-320. R u s z k o w s k i A, A n a s i e w i c z A., S o was., 1980: Polskie trzmiele (Bombus Latreille) z podrodzaju Laesobombus Skorikov (Hymenoptera, Apidae). PoL Pismo EntomoL, 50: 509-513. R u s z k o w s k i A., B i l i ń s k i M., K a c z m a r s k a K., 19E8: Występowanie trzmieli w chronionych i niechronionych środowiskach okolic Kazimierskiego Parku Krajobrazowego Pszczelno Zesz. Nauk., 32: 135-168. S o was., R u s z k o w s k i A., B i l i ń s k i M., K o s i o r A., 1974: Liczebność i skład gatunkowy owadów zapylających koniczynę czerwoną w niektórych rejonach Polski w latach 1972 i 1973. Wstępne wyniki badań nad nasiennictwem koniczyny czerwonej. IUNG Puławy, R. 100: 17-19. S o was., R u s z k o w s k i A, B a w o l s k i S., B i l i ń s k i M., 1977: Number of pollinator insects with reference to seed setting in red clover in different regions of Poland. Int. Conf. for Pollination of Red Clover, August 18-20, 1976, Puławy, Poland. Pszczelno Zesz. Nauk., 21: 219-227. S o was., R u s z k o w s k i A, B i l i ń s k i M., K o s i o r A, 1983: Liczebność i skład gatunkowy owadów zapylających koniczynę czerwoną (TrifoZium pratense L.) w Polsce w latach 1972-1(175. BiuL Inst. Hod. i Aklimat. Rosl; 151: 147-162. THE BUMBLEBEES OF MAŁOPOLSKA UPLAND A R u s z k o w s k i, M. B i l i ń s k i, A. K o s i o r, J. Bąk, K. K a c z m a r s k a Summary The bumblebee species percentage and the density of bumblebees per 1 hectare of red clover (in 1972-1974) were investigated (1961-1987) in the Małopolska Upland in a wide meaning (provinces: Kielce, Piotrków, Częstochowa, and

partially provinces: Radom, Tarnobrzeg, Lublin, Kraków, Katowice) and they were completed with data of the literature. Appearing of 20 bumblebee species was stated in this region. The dominant species were most frequently: B. terrestris (L.) and B. lucerum (L.) and - in Lublin province - B. lapidarius (L.); more locally - only in Kielce province - B. pcscuorum (Scop.), B. protorusa (L.) and B. hortorum (L.); rarely - B. muscorum (F.), B. ruderarius (Mul!.), B. ruderatus (F.) or B. humilis (IJl.). In au provinces (Katowice was not counted) there were observed: B. terrestris (L.), B. lucorum (L), B. lapidarius (L.), B. ruderarius (MUlI.), B. pascuorum (Scop.), B. sylvarum (L.), B. subterraneus (L.), B. hortorum (L.) and B. ruderatus (F.); in nearly al!: B. veteranus (F.), B. muscorum (F.) and B. hypnorum (L.); besides, in 2-4 provinces: B. humilis (111.), B. pratorum (L.), B. distinguendus Mor., B. conjusus Schenck, B. pomorum Pz. and B. jonellus (K.), only in Radom province - B. maculidorsis Skor., and onl y near Opatów (before 1932) - B. elegans Seidl, The density of bumblebees per l hectare was highest (6000-6400) near Kłobu ck and Pajęczno (Częstochowa province) and it was ais o sufficient (1950-2450) to obtain the payable seed yield of red clover in some localities of Kielce province.