1 REINTRODUKCJA MIKOŁAJKA NADMORSKIEGO NA HISTORYCZNYCH STANOWISKACH NA TERENIE NADMORSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO Charakterystyka problemu W ostatnich dziesięcioleciach dochodzi do postępującego zaniku stanowisk mikołajka nadmorskiego (Eryngium maritimum) na wybrzeżu Bałtyku. Na Pomorzu Gdaoskim mikołajek uważany jest za takson bliski zagrożenia (Markowski, Bulioski 2004). Mikołajek jest rośliną wieloletnią, o bardzo głębokim systemie korzeniowym osiągającym długośd 4m. Częśd nadziemną tworzy rozeta liści, a u osobników dojrzałych występują rozgałęzione pędy kwiatostanowe, o wysokości dochodzącej do 70 cm wysokości (Stasiak 1988). Ze względu na atrakcyjny wygląd oraz zdolnośd do zachowania przez długi czas po zerwaniu koloru i formy, mikołajek przez lata był zbierany i traktowany jako cenna pamiątka znad morza. W efekcie mikołajek bardzo szybko z rośliny rozpowszechnionej stał się gatunkiem zagrożonym. Już na początku XX wieku mikołajek został objęty ochroną gatunkową. Obecnie zgodnie z ostatnim rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną - mikołajek nadmorski jest rośliną podlegającą ścisłej ochronie. Poza niszczeniem i zbieraniem największym zagrożeniem dla mikołajka nadmorskiego jest utrata siedlisk. Siedliskiem mikołajka są nadmorskie wydmy białe i szare występujące w obrębie piaszczystego brzegu morza Bałtyckiego. Oba siedliska są rzadkie i silnie zagrożone, głównie w skutek stosowania różnych form ochrony technicznej i biologicznej brzegu morskiego oraz nasilającej się penetracji i użytkowania turystycznego. Poważnym zagrożeniem jest również utrwalanie wydm poprzez wprowadzanie nasadzeo drzew i krzewów. Często (szczególnie na terenie Półwyspu Helskiego) stosowane były nasadzenia ekspansywnie rozrastającej się róży pomarszczonej i wierzby wawrzynowej. Rozrastające się krzewy powodują utrwalenie wydm, przyspieszają proces glebotwórczy, a w efekcie powodują zanik typowych gatunków nawydmowych w tym mikołajka nadmorskiego. Ostatnia inwentaryzacja mikołajka nadmorskiego obejmująca teren Nadmorskiego Parku Krajobrazowego miała miejsce pięd lat temu - w roku 2006 r. Wykonana była w ramach projektu "Mikołajek nadmorski - wizytówka województwa pomorskiego" przez pracowników katedry Taksonomii Roślin i Ochrony Przyrody UG pod kierownictwem pani Katarzyny Żółkoś. Projekt był dofinansowany ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdaosku.
2 Rozmieszczenie mikołajka nadmorskiego na zachodnim wybrzeżu Zatoki Gdańskiej A częsty, B rzadki, C niepewne dane (Źródło: Żółkoś K., Afranowicz R., Bloch-Orłowska J., Kozieł K. 2007. Distribution and the resources of Sea Holly (Eryngium maritimum L.) on the western shore of the Gulf of Gdańsk. Biodiv.Res.Conserv., 5-8: 55-60) Tylko jedno miejsce występowanie mikołajka nadmorskiego nad Zatoką Gdaoską jest objęte ochroną rezerwatową jest to rezerwat przyrody Mechelioskie Łąki. Populacja mikołajka jest tu liczna. Na dwóch kilometrach brzegu stwierdzono występowanie ponad połowy wszystkich egzemplarzy występujących w rejonie Zatoki Gdaoskiej (ponad 3300 roślin) (Żółkłoś, 2006r.). Na Półwyspie Helskim największa populacja mikołajka występuje na nadmorskich wydmach pomiędzy miejscowościami Jastarnia i Jurata oraz w pasie od około 2 km na wschód od Juraty do kooca Półwyspu (Żółkoś, 2006). Populacja mikołajka po stronie zatokowej Półwyspu zgodnie z inwentaryzacją jest największa w pasie wydm pomiędzy Helem a Juratą oraz na krótkim odcinku brzegu pomiędzy Jastarnią i Kuźnicą (obecnie występują tu pojedyncze egzemplarze mikołajka). Opisane wyżej miejsca dośd licznego występowania mikołajka na Półwyspie Helskim to najtrudniej dostępne dla turystów a przez to najrzadziej penetrowane rejony półwyspu. W roku 2006 stwierdzono, że na terenach w pobliżu miejscowości wypoczynkowych na Półwyspie Helskim występowanie mikołajka jest rzadsze.
3 Po roku 2006 nastąpiła dalsza redukcja występowanie mikołajka nadmorskiego. Obecnie na terenie Cypla Helskiego oraz w części nadzatokowej przy miejscowościach Jastarnia, Kuźnica i Hel mikołajek nadmorski występuje bardzo rzadko, jedynie na pojedynczych stanowiskach, w okolicach Władysławowa, zanikł zaś zupełnie (na podstawie obserwacji terenowych pracowników Nadmorskiego Parku Krajobrazowego). Utrzymująca się silna antropopresja na małe, niestabilne populacje mikołajka nadmorskiego, bez podjęcia działao reintrodukcji gatunku, spowoduje postępujące ograniczenie występowania tej chronionej rośliny. Cele realizacji projektu a) Zwiększenie liczby mikołajków o rodzimym genotypie oraz miejsc jego występowania na terenie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego b) Zwiększenie świadomości i wiedzy turystów oraz mieszkaoców, co do potrzeby ochrony mikołajka c) Zmniejszenie zainteresowania zrywaniem mikołajka na jego naturalnych siedliskach przez turystów i mieszkaoców. Zadania, etapy w ramach projektu i metody realizacji projektu a) Przygotowania formalne Nadmorski Park Krajobrazowy wystąpił w kwietniu 2009 r. z wnioskiem do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Gdaosku o wydanie zezwolenia na zezwoliła na zbiór, przetrzymywanie, posiadanie oraz przetwarzanie mikołajka nadmorskiego Eryngium maritimum. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Gdaosku w decyzji z dnia 15.04.2010r. znak RDOŚ-22-PN.II- 6631-17/09/ds. wyraziła zgodę na zbiór 6 egzemplarzy mikołajka nadmorskiego w okolicach miejscowości Mechelinki, poza rezerwatem przyrody Mechelioskie Łąki w terminie do 30 kwietnia 2009 r. b) Zbiór i transport roślin W dniu 19.04.2009 r. zebrano 5 egzemplarzy mikołajka nadmorskiego z terenu sąsiadującego z rezerwatem przyrody Mechelioskie Łąki. Zbiór był wykonany ręcznie przez pracowników Nadmorskiego Parku Krajobrazowego. Zebrane rośliny zostały przekazane na podstawie protokołu przekazania materiału roślinnego do Związku Międzygminnego Zatoki Puckiej w Swarzewie w celu rozmnożenia in vitro.
4 Zbiór mikołajka nadmorskiego w okolicach m. Mechelinki c) Namnażanie i hodowla in vitro Rośliny zostały przetransportowane do ośrodka zajmującego się namnażaniem roślin w kulturach in vitro Ogrody Wodne w Starym Gorzycku (woj. wielkopolskie). Firma jest doświadczona w hodowli metodą in vitro zagrożonych gatunków roślin. Współpracowała z ośrodkami akademickimi przy reintrodukcji takich chronionych gatunków jak: mieczyk błotny Gladiolus palustris, oczeret sztyletowaty Scirpus mucronatus, Marsylia czterolistna Marsilea quadrifolia). Na miejscu ze stożków wzrostu roślin macierzystych pozyskano komórki z których została założona hodowla in vitro na podłożu stałym.
5 Hodowla mikołajka nadmorskiego w kulturze in vitro Sadzonki mikołajka nadmorskiego w multipaletach Uzyskane w ten sposób, odpowiedniej wielkości sadzonki mikołajka nadmorskiego były początkowo pikowane w multipaletach, następnie przesadzane do wysokich doniczek umożliwiających odpowiednie rozwinięcie się palowego systemu korzeniowego roślin.
6 Sadzonka mikołajka nadmorskiego w wysokiej doniczce Hodowla była prowadzona w inspektach ogrodniczych do wielkości, która umożliwi ponowne wprowadzenie ich do środowiska naturalnego tj. sadzonki dwu letnie. Uzyskano w sumie 1 000 sadzonek mikołajka nadmorskiego. Częśd roślin z matecznika została zabezpieczona jako materiał genetyczny do ewentualnego dalszego namnażania metodą in vitro. d) Wybór optymalnych miejsc reintrodukcji mikołajka Reintrodukcja mikołajka nadmorskiego obejmuje teren Nadmorskiego Parku Krajobrazowego. W kwietniu 2011 r. odbyło się spotkanie połączone z wizją terenową z udziałem przedstawicieli Związku Międzygminnego Zatoki Puckiej, pracowników Nadmorskiego Parku Krajobrazowego oraz prof. dr hab. Ewy Simonides z Instytutu Botaniki Uniwersytetu Warszawskiego - pełniącej nadzór merytoryczny nad realizacją projektu. W czasie wizji terenowej zweryfikowano zaproponowane wstępnie przez NPK miejsca reintrodukcji mikołajka. W efekcie wytypowano następujące miejsca reintrodukcji roślin: Wydmy na Cyplu Helskim, wydmy nadzatokowe w miejscowości Jastarnia, wydmy nadzatokowe w Kuźnicy Syberii, okolice portu we Władysławowie, pas wydm nadmorskich od Władysławowa do Jastarni, okolice miejscowości Mechelinki, wydmy nadmorskie na wschód od miejscowości Białogóra (lokalizacja rezerwowa).
7 e) Nasadzenia mikołajka nadmorskiego w wytypowanych miejscach Mikołajek nadmorski został przewieziony z laboratorium do miejsca czasowego przechowania teren oczyszczalni ścieków w Swarzewie i następnie do miejsc jego wysadzania. Nasadzenia były wykonane w dniach 27-30 marca br. w następujących lokalizacjach: 1. Pas wydm nadmorskich od Władysławowa do Chałup w czterech miejscach wysadzono ogółem 120 sztuk. 2. Pas wydm nadmorskich na zachód i na wschód od miejscowości Kuźnica w dziewięciu miejscach wysadzono ogółem 144 sztuki. 3. Pas wydm nadmorskich rozciągających się między Kuźnicą a Jastarnią w trzech miejscach wysadzono ogółem 48 sztuk. 4. Pas wydm nadmorskich przy miejscowości Jastarnia w siedmiu miejscach wysadzono łącznie 160 sztuk. 5. Pas wydm nadmorskich rozciągających się od Jastarni do Juraty w ośmiu miejscach wysadzono łącznie 168 sztuk. 6. Pas wydm nadmorskich na cyplu helskim w trzynastu miejscach wysadzono łącznie 336 sztuk. 7. Teren sąsiadujący z rezerwatem Mechelioskie Łąki w dwóch miejscach wysadzono łącznie 24 sztuki. Rośliny były wysadzane na dwa sposoby. Częśd sadzonek została przykryta w całości piaskiem wydmowym, częśd była osadzona w gruncie częścią korzeniową rośliny. Zróżnicowanie sposobu umieszczania sadzonek w gruncie ma na celu zwiększenie prawdopodobieostwa ukorzenienia roślin. Specyfika siedlisk wydmowych jest to siedlisko dynamiczne, ruchome, rozwiewane i rozmywane w wyniku działania czynników atmosferycznych, naraża sadzonki o jeszcze nie w pełni rozwiniętym systemie korzeniowym na zniszczenie. W trakcie prac wysadzono łącznie 1 000 sztuk mikołajka w 46 miejscach. Sposób sadzenia i rozmieszczenie sadzonek dostosowany został do lokalnego ukształtowania terenu i warunków siedliskowych wydmy szarej i białej. Na części stanowisk w obrębie wydmy szarej konieczne było oddarnienie gruntu na niewielkiej powierzchni w miejscu nasadzenia. Wszystkie miejsca nasadzeo zostały zaznaczone przy pomocy urządzenia GPS (dokładnośd pomiaru +/- 4 m), przy każdym ze stanowisk dokonano opisu warunków siedliskowych oraz dokumentację fotograficzną. Wszystkie dane uzyskane podczas prac terenowych zgromadzone zostały w bazie danych.
8 f) Kontrola nasadzeo Po nasadzeniach prowadzona będzie okresowa kontrola przyjęcia się nasadzeo. W miarę konieczności prowadzone będą zabiegi ułatwiające ukorzenianie się roślin. g) Monitoring przebiegu zadao i oceny wyników projektu Zgodnie z listem intencyjnym w sprawie współpracy monitoring reintroducji mikołajka nadmorskiego prowadzid będzie Nadmorski Park Krajobrazowy. Monitoring będzie prowadzony w przeciągu dwóch lat od nasadzeo. Na poszczególne miejsca nasadzeo mikołajka będą odnajdywane z wykorzystaniem odbiorników GPS. Monitoring obejmie: - ocenę stopnia przeżywalności sadzonek, - oceną kondycji zdrowotnej roślin, - ocenę stopnia ukorzenienia oraz rozwoju części naziemnych poszczególnych roślin, - ocenę antropopresji na nasadzone rośliny i ich siedliska. Sadzonki mikołajka w doniczkach przed wysadzeniem Nasadzenia mikołajka
9 Nasadzenia mikołajka Nasadzenia mikołajka Promocja projektu W ramach promocji projektu wykonane i ustawione zostały tablice (zawartośd tablicy poniżej), które będą upowszechniad wiedzę o samym mikołajku nadmorskim, o historii i stanie jego ochrony, głównych zagrożeniach dla zachowania populacji oraz o jego obecności w kulturze kaszubskiej. Na tablicach zamieszczono również informację o założeniach i sposobie realizacji projektu reintrodukcji mikołajka nadmorskiego na historycznych stanowiskach na terenie Nadmorskiego Parku Krajobrazowego.
10 Tablica na cyplu helskim C a Tablica przy przejściu na plażę w Jastarni Tablica przy przejściu na plażę w Kuźnicy Tablica przy przejściu na plażę we Władysławowie