Informacje dla osób osieroconych w wyniku morderstwa lub zabójstwa

Informacje dla osób osieroconych w wyniku morderstwa lub zabójstwa

Crown copyright 2006 ISBN: 0-7559-5205-7 Scottish Executive St Andrew s House Edinburgh EH1 3DG Opracowanie na zlecenie Scottish Executive: Astron B48052 11/06 (Polish) Publikacja: Scottish Executive, listopad 2006 Dokument dostępny jest także w innych wersjach językowych, na kasecie lub w wersji z powiększonym drukiem. Kontakt: tel. 0131 244 2213 Dokument dostępny jest na stronie internetowej Scottish Executive: www.scotland.gov.uk Wydrukowano na papierze z odzysku. Nadaje się w 100% do odzysku. Stwierdza się zgodność niniejszego egzemplarza z oryginałem.

i Wprowadzenie Informator opracowany został z myślą o osobach bezpośrednio dotkniętych śmiercią bliskiego człowieka w wyniku morderstwa lub zabójstwa, a także z myślą o osobach je wspierających. Osoby osierocone w sposób nagły zwykle nie wiedzą, czego się mogą spodziewać. W informatorze wyjaśniamy przebieg i długość postępowania, a także powody, dla których konieczne jest podjęcie określonych czynności. Udział w przygotowaniu informatora miały osoby, które same doświadczyły straty bliskiego człowieka w wyniku zabójstwa. Przedstawiamy w nim między innymi: zasady funkcjonowania policji, prokuratury i sądów; sprawy praktyczne, jakimi trzeba się zająć po śmierci bliskiej osoby; źródła pomocy i wsparcia dla osób w żałobie. W informatorze omawiamy cały szereg różnych zagadnień. Nie wszystkie informacje są potrzebne jednocześnie. Funkcjonariusz policji ds. kontaktów z rodzinami ofiar przestępstw (FLO) wyjaśni, co może być potrzebne już teraz. Informator można zachować i korzystać z niego później w miarę potrzeb. Odpowiadamy tu na najważniejsze pytania, jakie osoby w żałobie mogą zadawać w tych trudnych chwilach. Podajemy tu także dane kontaktowe organizacji udzielających szczegółowych informacji oraz wsparcia osobom w żałobie. W informatorze mogą występować nieznane czytelnikowi terminy prawnicze. Zawarliśmy je tutaj dlatego, ponieważ mogą się one pojawić podczas śledztwa lub rozprawy sądowej. Pojęciom, które pojawiają się po raz pierwszy, towarzyszy krótkie objaśnienie. Słowniczek najważniejszych terminów zamieszczamy w rozdziale 8.2.

ii Jeżeli śmierć bliskiej osoby nastąpiła w ciągu ostatnich kilku godzin, warto zapoznać się z rozdziałem Co trzeba wiedzieć teraz. Warto także: zapisać sobie nazwiska, adresy i numery telefonów osób, z którymi trzeba będzie rozmawiać (miejsce na numery telefonów itd. znajduje się w części 1.1; o pomoc w jej wypełnianiu można zwrócić się do FLO); zapisać sobie ewentualne pytania oraz informacje, jakie się otrzymało (miejsce na notatki znajduje się na następnych stronach); odłożyć w bezpieczne miejsce kopie wszystkich pism itd. O wyjaśnienie zagadnień omawianych w informatorze należy zwracać się do FLO, przedstawiciela wydziału informacyjnego dla ofiar przestępstw (Victim Information and Advice Officer) lub do jednej z organizacji pomocowych wymienionych w części 1.1, które postarają się jak najszybciej udzielić niezbędnych wyjaśnień. Warto także zapoznać się z treścią dołączonej do informatora ulotki pt. Żałoba po śmierci osoby bliskiej.

Miejsce na notatki iii

Miejsce na notatki iv

Miejsce na notatki v

Miejsce na notatki vi

Miejsce na notatki vii

Miejsce na notatki viii

ix Spis treści Str. Rozdział 1 Ważne kontakty 1.1 Najważniejsze dane teleadresowe 1 1.2 Family Liaison Officer (FLO) 4 1.3 Victim Information and Advice (VIA) Officer 6 Rozdział 2 Co trzeba wiedzieć teraz 2.1 Identyfikacja osoby zmarłej 9 2.2 Widok ciała osoby zmarłej 10 2.3 Informowanie innych osób o śmierci 11 2.4 Przedmioty osobistego użytku i mienie zmarłego 12 2.5 Sekcja zwłok 14 2.6 Zainteresowanie ze strony środków masowego przekazu 16 2.7 Organizacja pogrzebu 19 Rozdział 3 Dochodzenie 3.1 Śledztwo prowadzone przez policję 23 3.2 Zbieranie materiału dowodowego 23 3.3 Czas trwania śledztwa 24 3.4 Raport policji 24 3.5 Rola prokuratora (PF) 25 3.6 Przedstawienie zarzutów 27 3.7 Definicja morderstwa i nieumyślnego zabójstwa 28 3.8 Po wydaniu postanowienia o wszczęciu postępowania 29

x Rozdział 4 Postępowanie sądowe 4.1 Stawiennictwo w sądzie 31 4.2 Co dzieje się przed rozprawą 33 4.3 Zwolnienie warunkowe za kaucją 36 4.4 Sąd najwyższy (High Court) 39 4.5 Rozprawa 40 4.6 Występowanie w sądzie w charakterze świadka 41 4.7 Pomoc ze strony Witness Service 42 4.8 Przebieg rozprawy 43 4.9 Zastraszanie świadków 46 4.10 Środki specjalne stosowane podczas składania zeznań przez świadków szczególnej troski 47 4.11 Zwrot kosztów związanych z udziałem w rozprawie 50 4.12 Werdykt 51 4.13 Wyrokowanie 52 4.14 Niepoczytalni sprawcy czynów przestępczych 53 4.15 Oświadczenia ofiar przestępstw 55 4.16 Apelacja skazanego 56 4.17 Apelacja oskarżyciela 57 4.18 Sprawy z oskarżenia prywatnego 58 4.19 Powództwo cywilne 58 Rozdział 5 Po wydaniu wyroku 5.1 Victim Notification Scheme 59 5.2 Długość pobytu skazanego w zakładzie karnym 62 5.3 Przesłanki przedterminowego zwolnienia 63 5.4 Po zwolnieniu skazanego z zakładu karnego 64

xi Rozdział 6 Sprawy praktyczne 6.1 Rejestracja zgonu 65 6.2 Zabójstwa popełnione za granicą 66 6.3 Odszkodowania dla ofiar przestępstw 69 6.4 Pomoc prawna 71 6.5 Świadczenia i zasiłki 72 6.6 Testament 73 6.7 Kogo należy powiadomić o zgonie 74 6.8 Wstrzymanie korespondencji 75 6.9 Długi 76 6.10 Skargi i zażalenia dotyczące wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych 77 Rozdział 7 Źródła pomocy i wsparcia 7.1 Victim Support Scotland 79 7.2 Grupy samopomocowe i inne grupy wsparcia 81 7.3 Organizacje wyznaniowe 85 7.4 Inne źródła pomocy 85 Rozdział 8 Objaśnienie przebiegu procesu karnego i terminów prawniczych 8.1 Diagram przedstawiający przebieg śledztwa i postępowania karnego 87 8.2 Słowniczek najważniejszych pojęć 89

Rozdział 1 Ważne kontakty 1.1 Najważniejsze dane teleadresowe 1.2 Family Liaison Officer (FLO) 1.3 Victim Information and Advice (VIA) Officer

1 Ważne kontakty 1.1 Najważniejsze dane teleadresowe W tej części informatora można zapisywać sobie nazwiska, adresy i numery telefonów osób, z którymi być może trzeba będzie się kontaktować. Policja Porad i informacji na temat przebiegu śledztwa oraz postępowania karnego udziela: Family Liaison Officer (FLO, funkcjonariusz ds. kontaktów z rodzinami ofiar przestępstw): Tel. w godzinach służbowych: Tel. poza godzinami służbowymi: Skargi i zażalenia w sprawie dochodzenia przyjmuje: Senior Investigating Officer (SIO, starszy oficer śledczy): Adres do korespondencji i tel:

2 Prokurator (PF) Informacji na temat przebiegu postępowania karnego (a także na temat sekcji zwłok, jej wyniku oraz przewidywanego terminu wydania zwłok do pochówku) udziela prokurator (ang. Procurator Fiscal): Prokurator: Tel: Victim Information and Advice (VIA, wydział informacyjny przy prokuraturze) Informacji na temat przebiegu postępowania karnego udziela: Przedstawiciel VIA: Tel: Organizacje pomocowe Pomocy praktycznej i psychologicznej udziela: Miejscowy oddział organizacji pomocy świadkom Victim Support Scotland (VSS): Tel: (oraz krajowe biuro VSS pod numerem 0131 668 4486 lub infolinie pod numerem 0845 603 9213 lub 0845 30 30 900) www.victimsupport.org

3 Grupy samopomocowe dla osób w żałobie: Families of Murdered Children (FOMC) (pomoc dla rodziców zamordowanych dzieci): Telefon zaufania: 01698 336646 Numer całodobowy: 0777 562 6779 Email: support@fomcuk.org www.fomc.org.uk People Experiencing Trauma and Loss (PETAL): (pomoc dla bliskich ofiar morderstw i samobójstw) Telefon zaufania: 01698 324502 E-mail: kduffy@petalsupport.com www.petalsupport.com Inne grupy wsparcia: Lekarz rodzinny (GP) Warto także mieć pod ręką dane kontaktowe swojego lekarza: GP: Tel:

4 1.2 Family Liaison Officer (FLO) Funkcjonariusz ds. kontaktów z rodzinami ofiar przestępstw Wkrótce po śmierci z bliskimi zmarłej osoby kontaktuje się funkcjonariusz policji do spraw kontaktów z rodzinami ofiar przestępstw (FLO). FLO posiada specjalne przeszkolenie w zakresie potrzeb osób w żałobie oraz doświadczenie w prowadzeniu dochodzenia. FLO podaje członkom rodziny numer (lub numery) telefonu, pod którym można się z nim kontaktować oraz informuje, w jakich godzinach jest osiągalny. FLO pozostaje w kontakcie z rodziną ofiary przez cały czas trwania śledztwa. Mogą mu w tym pomagać inni funkcjonariusze FLO. Rola FLO FLO pośredniczy w kontaktach między rodziną ofiary a starszym oficerem śledczym (SIO), który kieruje całością dochodzenia. FLO wchodzi w skład zespołu dochodzeniowego i ma do wykonania ściśle określone zadania. Dwie podstawowe funkcje FLO to: zbieranie szczegółowych informacji na temat zmarłego od osoby osieroconej oraz innych członków rodziny i przekazywanie tych informacji starszemu oficerowi śledczemu; pośredniczenie między rodziną a SIO i bieżące informowanie rodziny o przebiegu dochodzenia. Zadaniem FLO jest także: wspieranie i udzielanie pomocy osobom osieroconym, na przykład przy identyfikacji zwłok; informowanie członków rodziny o przebiegu dochodzenia; za zgodą zainteresowanych osób skierowywanie ich do organizacji Victim Support lub innej wolontariackiej grupy pomocowej.

5 udzielanie w trakcie dochodzenia informacji i wyjaśnień na temat zasad procesu karnego; udzielanie pomocy w kontaktach z zainteresowanymi sprawą środkami masowego przekazu; odpowiadanie na pytania rodziny lub skierowywanie do właściwych osób i organizacji mogących takich wyjaśnień udzielić. W przypadku braku kontaktów między członkami rodziny lub separacji, FLO powiadamia pozostałych członków rodziny o zgonie w imieniu osieroconej osoby lub ze względu na więzi rodzinne uprawniające te osoby do takich informacji. Czy FLO utrzymuje kontakty z rodziną przez cały czas trwania procesu karnego? FLO pozostaje w kontakcie z rodziną ofiary przestępstwa jedynie przez pewien czas, po czym rolę jego przejmują organy odpowiedzialne za ściganie sądowe. Więcej informacji na ten temat podajemy w następnym rozdziale. Kontakty między FLO a organami odpowiedzialnymi za ściganie przestępstw Od samego początku FLO współpracuje z wydziałem informacji Victim Information and Advice (VIA) przy prokuraturze Szkocji (Crown Office and Procurator Fiscal Service, COPFS). W następnym rozdziale szczegółowo przedstawiamy rolę VIA oraz kontakty FLO z VIA. W części 1.1 znajduje się miejsce na numer telefonu funkcjonariusza FLO.

6 1.3 Victim Information and Advice (VIA) Officer Przedstawiciel wydziału informacji dla ofiar przestępstw VIA Zadaniem przedstawiciela VIA jest informowanie rodziny ofiary o przebiegu sprawy i kontaktowanie jej z organizacjami udzielającymi pomocy psychologicznej i praktycznej. Po skierowaniu sprawy do prokuratora wyznaczony przedstawiciel VIA kontaktuje się z rodziną ofiary. Ponieważ VIA stanowi wydział prokuratury, jej przedstawiciele mają bezpośredni dostęp do informacji na temat sprawy. Rola przedstawiciela VIA Przedstawiciel VIA informuje FLO o wyniku wstępnego postępowania sądowego, w tym o zatrzymaniu oskarżonego w areszcie lub jego zwolnieniu. Po wycofaniu się FLO ze sprawy odpowiedzialność za bieżące informowanie rodziny przejmuje przedstawiciel VIA. Kiedy to następuje zależy od okoliczności. Może to nastąpić po pogrzebie, po pierwszym stawiennictwie oskarżonego w sądzie lub później, w przypadku przedłużającego się dochodzenia. Przed wycofaniem się FLO ze sprawy ma miejsce spotkanie, podczas którego rodzina ma okazję poznać przedstawiciela VIA. Do czasu takiego spotkania w kontaktach pośredniczy FLO.

7 Przedstawiciele VIA odpowiadają za bieżące informowanie rodziny do czasu zakończenia procesu karnego, włącznie z apelacją. Po zakończeniu postępowania rola VIA ogranicza się wyłącznie do udzielania szczegółowych wyjaśnień na temat postanowień wydanych w sądzie. VIA może także udzielać informacji na temat organizacji oferujących pomoc po zakończeniu postępowania karnego (zob. rozdział 7). Więcej informacji na temat VIA można otrzymać pod numerem 0131 247 2594 lub pod adresem www.crownoffice.gov.uk (należy kliknąć na Are you a victim of crime? )

8

Rozdział 2 Co trzeba wiedzieć teraz 2.1 Identyfikacja osoby zmarłej 2.2 Widok ciała osoby zmarłej 2.3 Informowanie innych osób o śmierci 2.4 Przedmioty osobistego użytku i mienie zmarłego 2.5 Sekcja zwłok 2.6 Zainteresowanie środków masowego przekazu 2.7 Organizacja pogrzebu

9 Co trzeba wiedzieć teraz W tym rozdziale przedstawiamy informacje, które mogą przydać się już teraz. 2.1 Identyfikacja osoby zmarłej Po śmierci zmarły przewożony jest do kostnicy przyszpitalnej lub miejskiej. Następnie przeprowadzana jest sekcja zwłok, czyli badanie mające na celu ustalenie przyczyn śmierci. Zanim jednak sekcja zwłok może się odbyć, zmarły musi zostać rozpoznany przez dwie osoby, które go znały. Nie muszą to być osoby z nim spokrewnione. Identyfikacja często odbywa się przez łącze wideo. Osoby, które nie dokonywały rozpoznania, mogą jeśli sobie tego życzą - poprosić o umożliwienie im obejrzenia zwłok po identyfikacji. W tej sprawie należy zwrócić się do FLO. Zdarza się, że ze względu na odniesione przez zmarłego obrażenia policja nie jest w stanie ustalić tożsamości ofiary na podstawie oględzin. W takim wypadku stosuje się inne metody, jak badanie uzębienia, porównanie odcisków palców (tzw. badania daktyloskopijne) lub identyfikację na podstawie porównania DNA pobieranego z przedmiotów osobistych zmarłego, na przykład ze szczotki do włosów lub szczoteczki do zębów. Czasami konieczne jest pobranie próbek DNA z jamy ustnej krewnych osoby zmarłej. FLO wyjaśnia rodzinie zmarłego powody, dla których konieczne jest pobranie próbek oraz sposób ich wykorzystania do identyfikacji zwłok.

10 2.2 Widok ciała osoby zmarłej Nawet w przypadku osób zmarłych z przyczyn naturalnych niełatwo jest zdecydować się na obejrzenie zwłok. Decyzja jest szczególnie trudna, gdy bliska osoba zmarła śmiercią gwałtowną. Niektórzy mogą obawiać się widoku ciała ze względu na doznane przez ofiarę obrażenia. Policja zwykle uprzedza rodzinę zmarłego o charakterze obrażeń, ale nie może ich omawiać w szczegółach. Zdarza się, że nie wszystkie fakty mogą zostać ujawnione ze względu na dobro sprawy. Osoby bliskie zmarłego zostają poinformowane o konieczności i powodach zatajenia niektórych informacji. Istotne jest, aby bliscy zmarłego byli uprzedzeni o tym, że podczas rozprawy na jaw mogą wyjść dodatkowe informacje. Zdenerwowanie czy obawa przed obejrzeniem zwłok bliskiej osoby jest rzeczą całkowicie normalną. Można się obawiać, że zmarły będzie sprawiał nienaturalne wrażenie. Czasem bliscy zmarłego nie chcą pamiętać go takim, jak wyglądał w trumnie czy kostnicy. Niektórzy wolą pożegnać lub zapamiętać bliską osobę taką, jaką była za życia. Osoby, które decydują się na obejrzenie zmarłego, powinny pamiętać, że zwłoki są zimne w dotyku. W większości wypadków zwłoki wolno dotykać dopiero po wydaniu ich do pochówku lub kremacji. Obejrzenie zmarłego może stanowić pierwszy krok w kierunku radzenia sobie z żałobą i pogodzenia się ze śmiercią bliskiej osoby. Osobom, które nie zdecydują się na obejrzenie zwłok, trudniej może być zaakceptować czyjeś odejście.

11 Czasem zmarłego można obejrzeć dopiero po przeprowadzeniu sekcji zwłok. Dzieje się tak dlatego, że podczas sekcji na odzieży i ciele zmarłego często znajduje się ślady, którego mogą pomóc w ustaleniu tożsamości sprawcy i doprowadzeniu do skazania. Jest to materiał dowodowy, który musi być zachowany. FLO informuje krewnych zmarłego, czy mogą obejrzeć zwłoki i czy wolno im jest je dotykać. Jeżeli nie jest to możliwe, FLO wyjaśnia rodzinie powody, dla których nie można obejrzeć ani dotykać zwłok. 2.3 Informowanie innych osób o śmierci Policja stara się jak najszybciej zawiadamiać o zgonie krewnych zmarłego. Należy podać policji nazwiska innych osób, które powinny zostać powiadomione, a które mogą nie być policji znane. Niektórzy wolą sami zawiadamiać pozostałych członków rodziny lub przyjaciół zmarłego. Jak już wspomnieliśmy w części 1.2, w przypadku rodzin nie utrzymujących ze sobą bliskich kontaktów (np. w przypadku separacji), o śmierci może zawiadamiać pozostałych krewnych FLO. Strata bliskiej osoby w tak dramatycznych okolicznościach jest wstrząsającym przeżyciem. W rozdziale 7 zamieszczamy spis organizacji udzielających pomocy osobom w żałobie. Miejsce na zapisywanie danych kontaktowych tych organizacji znajduje się w części 1.1.

12 2.4 Przedmioty osobistego użytku i mienie zmarłego Przedmioty osobistego użytku W ramach prowadzonego przez policję śledztwa gromadzony jest materiał dowodowy (przedmioty i ślady pobierane są w miejscu przestępstwa, z ciała zmarłego oraz od innych osób). Policja może zabezpieczyć do badania przedmioty osobistego użytku należące do zmarłej osoby, w tym odzież i biżuterię. FLO lub przedstawiciel VIA wyjaśnia, dlaczego jest to konieczne. Niektóre przedmioty mogą być użyte jako dowód w sprawie. Zwykle zostają one zwrócone po zakończeniu procesu karnego (lub po apelacji). Nie zawsze jednak możliwy jest zwrot wszystkich przedmiotów, ponieważ niektóre rzeczy mogą być zanieczyszczone i niebezpieczne. W takim przypadku FLO lub przedstawiciel VIA wyjaśnia, co to oznacza. W sprawie zwrotu szczególnie cennych przedmiotów należy zwrócić się do FLO lub przedstawiciela VIA, który podejmie wszelkie starania, aby to umożliwić. FLO lub przedstawiciel VIA informuje także rodzinę o wszelkich uszkodzeniach lub modyfikacjach przedmiotów użytych w charakterze materiału dowodowego. Rodzina zmarłego może wówczas zadecydować, czy życzy sobie ich zwrotu. Przedmioty osobistego użytku, które stanowią materiał dowodowy w sprawie, zwrócone zostają dopiero zakończeniu procesu karnego. Zwrot przedmiotów może ulec opóźnieniu, jeżeli wniesione zostanie odwołanie od wyroku. W przypadku gdy nikt nie zostanie postawiony w stan oskarżenia w związku ze śmiercią, policja może zachować niektóre przedmioty (np. odzież, którą miała na sobie ofiara) na czas nieokreślony.

13 Co dzieje się w przypadku zabójstwa popełnionego w domu należącym do bliskiej osoby ofiary Policja może zabezpieczać przedmioty osobistego użytku, jeżeli mają one związek z prowadzonym dochodzeniem. Na czas pobierania dowodów posesja zostaje zabezpieczona przez policję. Oznacza to, że właściciel nie ma do niej dostępu. W takim przypadku lub jeżeli dalszy pobyt w domu lub mieszkaniu jest z różnych względów niemożliwy urząd miasta może przydzielić lokal tymczasowy. Po zebraniu materiału dowodowego policja zwalnia posesję. Przed ponownym zamieszkaniem odczuwa się często potrzebę dokładnego jego wysprzątania. Jeżeli bliski zmarłego nie czuje się na siłach, by wykonać to samemu, można zwrócić się do wydziału sanitarnego urzędu miasta, który dysponuje adresami specjalistycznych firm zajmującymi się profesjonalnym sprzątaniem i czyszczeniem nieruchomości. O zasięgnięcie informacji w tej sprawie można poprosić FLO lub wolontariusza z organizacji Victim Support. Nawet jeżeli zbrodnia nie została popełniona w domu, policja może czasem przeprowadzać badanie lub przeszukiwanie pomieszczeń. Policja informuje o celu i przewidywanym czasie trwania tych czynności.

14 2.5 Sekcja zwłok Na czym polega sekcja zwłok Wkrótce po śmierci lub po odnalezieniu ciała przeprowadzana jest sekcja zwłok (badanie lekarskie mające na celu ustalenie przyczyn zgonu). Osoby, które ze względów kulturowych, religijnych lub innych nie życzą sobie przeprowadzania sekcji zwłok, powinny poinformować o tym prokuratora, który w miarę możliwości postara się życzenie takie uszanować. W wielu przypadkach jednak otwarcie zwłok stanowi wymóg prawny, jeżeli zachodzi podejrzenie przestępnego spowodowania śmierci. Sekcję zwłok przeprowadza dwóch lekarzy sądowych (patologów) w obecności starszego oficera śledczego (SIO) i prokuratora. Ma to na celu zapewnienie, że pobrany został cały materiał dowodowy i uzyskanie od biegłych informacji przydatnych w śledztwie. Opóźnienia w wydaniu zwłok do pochówku Czasem na żądanie oskarżonego przeprowadza się dodatkową sekcję zwłok. Jeżeli oskarżonych jest kilku, każdy z nich ma prawo zażądać przeprowadzenia osobnej sekcji. Jest to niewątpliwie przykre dla bliskich zmarłego. Należy w związku z tym być przygotowanym na możliwość opóźnień w wydaniu zwłok do pochówku. W przypadku przedłużającego się śledztwa prokurator może wstrzymać wydanie zwłok celem zachowania materiału dowodowego do czasu aresztowania sprawcy i postawienia go w stan oskarżenia.

15 Protokół z sekcji zwłok Protokół zawiera szczegółowe wyniki oględzin i otwarcia zwłok oraz w większości przypadków podanie przyczyny śmierci. Czasem przyczynę śmierci udaje się ustalić dopiero po wykonaniu dodatkowych badań laboratoryjnych. Na wyniki tych badań trzeba zwykle poczekać. W przypadku osób, które za życia wyraziły wolę oddania narządów lub tkanki, podejmowane są wszelkie starania, aby życzenie to spełnić. W przypadku podejrzenia przestępnego spowodowania śmierci oddanie narządów lub tkanki nie zawsze jest jednak możliwe. Dzieje się tak, ponieważ przeprowadzone muszą być szczegółowe badania przez biegłych sądowych w celu uzyskania materiału dowodowego. Oddanie narządów lub tkanki jest możliwe wyłącznie za zgodą prokuratora. Jeżeli podczas sekcji zwłok zachodzi konieczność pobrania z ciała zmarłego narządów lub tkanki, FLO uprzedza o tym rodzinę zmarłego i wyjaśnia niepokojące ją kwestie. Można zażyczyć sobie zwrotu narządów w celu ich usunięcia lub poprosić o ich usunięcie inną osobę. Wyjaśnień na ten temat udziela FLO lub przedstawiciel VIA. Warto wcześniej zapisywać sobie pytania i robić notatki z rozmów. W ciężkich chwilach trudno jest wszystko zapamiętać. Miejsce na notatki znajduje się na początku informatora.

16 2.6 Zainteresowanie środków masowego przekazu Kontakty z mediami Zabójstwo oraz sprawa sądowa budzą często duże zainteresowanie prasy, radia i telewizji. Dziennikarze mogą dzwonić do członków rodziny, nachodzić ich w domu lub próbować z nimi rozmawiać w sądzie. Czasem do wiadomości publicznej podawane są nazwiska i adresy członków rodziny zmarłego. Rozmowy z dziennikarzami oraz wysłuchiwanie komentarzy w środkach masowego przekazu na temat ukochanej osoby jest często przykre i stresujące. Większość przedstawicieli mediów okazuje zrozumienie osobom, które nie życzą sobie z nimi rozmawiać. Rodzina zmarłego może jednak uznać, że kontakty z przedstawicielami środków masowego przekazu mogą być użyteczne, na przykład w sytuacji, gdy poszukiwani są świadkowie zdarzenia. Rodzina może wybrać jedną osobę do reprezentowania jej w kontaktach z mediami, zwłaszcza w przypadku apelu do świadków o zgłaszanie się z informacjami. SIO nadzoruje udzielanie informacji mediom, tak aby uzyskać jak największy odzew od obywateli. Czasem rodzina zmarłego nie życzy sobie kontaktów z mediami. Niepożądane zainteresowanie dziennikarzy może być dla niej źródłem dodatkowego stresu. W takim przypadku należy powiedzieć o tym funkcjonariuszowi FLO, który może zająć się kontaktami z dziennikarzami w imieniu rodziny. Dziennikarze mogą prosić o zdjęcie zmarłego. Warto w takiej sytuacji zastanowić się nad wizerunkiem bliskiej osoby, jaki chce się zaprezentować i jaki chciałoby się zapamiętać. FLO może pomóc w zmodyfikowaniu istniejącego zdjęcia, na przykład przez wycięcie fragmentu grupowej fotografii.

17 Jakich informacji wolno udzielać Osoby, które decydują się na kontakty z mediami, powinny wcześniej przygotować sobie wypowiedź. Może mieć ona formę krótkiego oświadczenia wygłaszanego lub odczytywanego przez członka rodziny zmarłego lub inną osobę (na przykład przez funkcjonariusza policji lub adwokata). W przygotowaniu takiego oświadczenia może pomóc FLO. W przypadku gdy śmierć nastąpiła z winy innej osoby, nie wolno publicznie wypowiadać się na temat sprawcy w sposób mogący zaszkodzić sprawie. Policja lub adwokat zwykle doradza rodzinie zmarłego, jak uniknąć przypadkowych komentarzy, które mogłyby zakłócić przebieg śledztwa i procesu karnego. Co robić w przypadku niestosownych komentarzy w środkach masowego przekazu lub naruszania prywatności przez media Wszelkie obiekcje dotyczące sposobu, w jaki sprawa jest przedstawiana w mediach należy zgłaszać policji lub adwokatowi. Nie zawsze będą oni w stanie zapobiec naruszaniu prywatności przez środki masowego przekazu, ale mogą podjąć kroki w celu ograniczenia takich działań lub udzielić rad w sprawie postępowania z mediami. W przypadku nagannego zdaniem rodziny zachowania dziennikarza lub w przypadku publicznego przedstawienia niezgodnych z prawdą lub nieobiektywnych informacji można złożyć skargę do prasy, telewizji lub radia. W tym celu można wysłać pismo do wydawcy gazety lub do dyrekcji stacji telewizyjnej lub radiowej. Poważniejsze zastrzeżenia należy kierować do właściwego regulatora zarządu BBC, Independent Television Commission (ITC) lub Radio Authority. Środki masowego przekazu mogą zgodzić się na nadanie lub publikację przeprosin. Prasa może też zaproponować publikację listu od rodziny ofiary.

18 Dziennikarze mają obowiązek przestrzegać krajowych kodeksów praktyki nakazujących poszanowanie prywatności i uczuć osób osieroconych: Kodeks praktyki komisji ds. skarg przeciw prasie (Press Complaints Commission, PCC) określa zasady postępowania dziennikarzy prasowych. Więcej informacji na ten temat znaleźć można na stronie www.pcc.org.uk. Czynna jest także infolinia pod numerem 020 7831 0022 (tekstofon 020 7831 0123). Kodeks praktyki brytyjskiego urzędu regulacji telekomunikacji (Office of Communications) określa zasady postępowania dziennikarzy telewizyjnych i radiowych. Informacje na temat trybu składania skarg z tytułu naruszenia kodeksu dostępne są na stronie internetowej www.ofcom.org.uk lub pod numerem 020 7981 3000 (tekstofon 020 7981 3043).

19 2.7 Organizacja pogrzebu Kiedy może odbyć się pogrzeb? Pochówek może mieć miejsce po wydaniu zwłok przez prokuratora. W przypadku kremacji wymagana jest specjalna zgoda prokuratora, dlatego należy możliwie jak najwcześniej powiadomić o tym FLO. Prokurator udziela zgody na kremację po postawieniu zarzutów sprawcy i zakończeniu dochodzenia przez obronę. W przypadku morderstwa lub zabójstwa nie zawsze istnieje możliwość dokonania pochówku bezpośrednio po śmierci. Wynika to z konieczności przeprowadzenia sekcji zwłok lub pobrania materiału dowodowego. Niektóre wyznania religijne nakazują dokonanie szybkiego pochówku. W takim wypadku należy zwrócić się do FLO. Prokurator postara się uszanować życzenia rodziny zmarłego, aczkolwiek nie w każdej sytuacji jest to możliwe. Organizowanie pogrzebu Organizacja pogrzebu wymaga podejmowania wielu decyzji, w tym decyzji dotyczących miejsca i rodzaju pochówku (tj. pogrzebu tradycyjnego lub kremacji), przemów podczas uroczystości, zaproszonych osób, wiązanek lub datków na cele charytatywne, nagrobku itd. W tych wszystkich sprawach można poradzić się pracowników zakładu pogrzebowego, księdza lub innego duchownego. W przygotowaniach należy uwzględnić życzenia zmarłego wyrażone w testamencie (zob. 6.6). Pod uwagę powinno się też wziąć życzenia innych bliskich osób.

20 Koszty pogrzebu Jeżeli zmarły był zatrudniony, może mu przysługiwać odprawa pośmiertna (ang. death-in-service payment). Pracodawca może pokryć część kosztów pogrzebu z funduszu dobroczynnego. Czasami z pracowniczego lub prywatnego funduszu emerytalnego wypłacona może zostać suma na pokrycie części kosztów pogrzebu. Należy dowiedzieć się, czy zmarły należał do towarzystwa kremacyjnego lub czy posiadał opłacony plan pogrzebowy albo polisę ubezpieczeniową na pokrycie kosztów pochówku. Pogrzeby mogą być kosztowne. Osobom o niskich dochodach i pobierających zasiłki rząd może udzielić pomocy finansowej na opłacenie kosztów pogrzebu w postaci zasiłku pogrzebowego (ang. funeral payment). Zasiłek wypłacany jest do trzech miesięcy po pogrzebie. Więcej na ten temat dowiedzieć się można w miejscowym urzędzie ubezpieczeń społecznych - DSS lub w biurze zatrudnienia - JobCentre (www.jobcentreplus.gov.uk). Numery telefonów tych urzędów znaleźć można w książce telefonicznej. Informacji udziela także biuro porad obywatelskich (Citizens Advice Bureau), którego numer telefonu podany jest w książce telefonicznej. Criminal Injuries Compensation Scheme O zwrot kosztów pogrzebu można także ubiegać się w ramach programu odszkodowań dla ofiar przestępstw (CICS). Odszkodowanie wypłacane jest osobie opłacającej koszty pogrzebu, nawet jeżeli ona sama nie kwalifikuje się do odszkodowania. Pod uwagę brane jest też wyznanie i pochodzenie kulturowe zmarłego lub jego rodziny. Do wniosku należy dołączyć pokwitowania za wydatki poniesione w związku z organizacją pogrzebu.

21 Więcej informacji na temat programu odszkodowań (CICS) podajemy w części 6.3. Pomocy w składaniu wniosków udziela organizacja Victim Support Scotland. Z organizacją można się kontaktować pod numerem 0131 668 4486 (biuro krajowe) lub 0845 603 9213 i 0845 30 30 900 (infolinie). Zawiadamianie o śmierci W krajowej lub lokalnej prasie można zamieścić nekrolog zawiadamiający o terminie i miejscu pogrzebu. Informacji na ten temat udzielają gazety oraz zakłady pogrzebowe. Ze względów bezpieczeństwa nie powinno się w ogłoszeniu podawać swojego adresu. Zakłady pogrzebowe udzielają pomocy w wyborze rodzaju pochówku, organizacji pogrzebu i załatwieniu formalności. Adresy miejscowych zakładów pogrzebowych znaleźć można w książce telefonicznej. National Association of Funeral Directors (0121 711 1343) dysponuje spisami zakładów pogrzebowych z całego kraju działających zgodnie z zasadami kodeksu dobrej praktyki.

22

Rozdział 3 Dochodzenie 3.1 Śledztwo prowadzone przez policję 3.2 Zbieranie materiału dowodowego 3.3 Czas trwania śledztwa 3.4 Raport policji 3.5 Rola prokuratora (PF) 3.6 Przedstawienie zarzutów 3.7 Definicja morderstwa i nieumyślnego zabójstwa 3.8 Po wydaniu postanowienia o wszczęciu postępowania sądowego

23 Dochodzenie 3.1. Śledztwo prowadzone przez policję Śledztwo prowadzi jednostka policji, na której terenie popełniona została zbrodnia. Prowadzenie śledztwa zostaje powierzone policji przez prokuratora, któremu następnie przedkładane są wyniki śledztwa. Śledztwem kieruje starszy oficer śledczy (ang. Senior Investigating Officer, SIO). Zazwyczaj funkcję tę pełni starszy detektyw (ang. senior detective). SIO jest przeszkolony w prowadzeniu śledztw w sprawie morderstw i zabójstw. Podlega mu zespół funkcjonariuszy, którzy prowadzą czynności wyjaśniające. SIO wyznacza funkcjonariusza ds. kontaktów z rodzinami ofiar przestępstw (ang. Family Liaison Officer, FLO), który pośredniczy między zespołem śledczym a rodziną ofiary. SIO kontaktuje się z rodziną zmarłego za pośrednictwem FLO (zob. część 1.2). Policja ściśle współpracuje z prokuratorem przez cały czas trwania śledztwa. Prokurator bada zebrane dowody i nadzoruje prowadzenie śledztwa (zob. 3.5 i 3.6). 3.2. Zbieranie materiału dowodowego Rola policji polega przede wszystkim na gromadzeniu informacji. Może to czasem wydawać się niedelikatne, zwłaszcza tuż po śmierci. Należy jednak pamiętać, że im więcej informacji uda się zebrać, tym większe będą szanse na ustalenie przyczyn zgonu. Niektóre informacje zebrane przez policję nie mogą być udostępniane rodzinie ofiary (jak na przykład szczegółowe informacje na temat obrażeń poniesionych przez ofiarę), ponieważ mogłoby to utrudnić prowadzenie postępowania karnego. Policja może na czas śledztwa zabezpieczać przedmioty osobistego użytku należące do zmarłego lub mieszkanie jego rodziny (zob. 2.4).

24 FLO zadaje rodzinie ofiary szczegółowe pytania na temat zmarłego. Może to być przykre dla osoby w żałobie, która może odczuwać to jako ingerencję w jej prywatne sprawy. Nie to jest celem takich pytań im więcej policja będzie wiedziała na temat zmarłej osoby, tym większe będą szanse na ustalenie tożsamości sprawcy i zebranie potrzebnego materiału dowodowego. 3.3 Czas trwania śledztwa Czas trwania śledztwa nie jest odgórnie określony. W niektórych wypadkach policja aresztuje podejrzanego bardzo szybko i bezzwłocznie przedstawia prokuratorowi raport. Zdarza się też, że policja, pomimo ustalenia tożsamości sprawcy, nie jest w stanie go odnaleźć. Czasami śledztwo może się z różnych przyczyn przedłużać. Jeżeli brak jest wystarczających dowodów umożliwiających postawienie zarzutów, wyznaczony zostaje starszy rangą oficer, który dokonuje rewizji śledztwa. Oficer ten może kontaktować się z rodziną ofiary. Po zamknięciu śledztwo jest co jakiś czas rewidowane i wznawiane w przypadku ujawnienia nowych informacji. 3.4 Raport policji Raport sporządzany przez policję to poufny dokument zawierający streszczenie zeznań świadków, protokoły przesłuchań osób podejrzanych, raporty biegłych oraz inne istotne dla sprawy materiały. Na podstawie tego raportu prokurator wydaje postanowienie w sprawie ścigania sądowego.

25 3.5 Rola prokuratora (PF) Prokurator (ang. Procurator Fiscal, PF) jest urzędnikiem prowadzącym śledztwo w sprawie wszystkich zgonów nagłych lub podejrzanych. Prokurator jest prawnikiem zatrudnionym przez prokuraturę (ang. Crown Office and Procurator Fiscal Service, COPFS). Zadaniem prokuratora jest: zlecanie przeprowadzenia sekcji zwłok (zob. 2.5); prowadzenie śledztwa w sprawie śmierci; zlecanie badania przyczyn śmierci; decydowanie, czy konieczne jest wszczęcie wstępnego postępowania karnego i czy materiał dowodowy jest wystarczający (zob. 3.6); przedstawianie sprawy oskarżycielom prokuratury koronnej (ang. Crown Counsel) celem wydania postanowienia w sprawie wszczęcia postępowania karnego. Prokurator zapoznaje się z raportem przedłożonym przez policję i podejmuje na jego podstawie decyzję w sprawie wstępnych zarzutów (zob. 3.6). Po stawieniu się przez oskarżonego w sądzie na rozprawie wstępnej (zob. 4.2) prokurator przesłuchuje świadków i zbiera dowody (ten etap postępowania nosi nazwę precognition i jest szczegółowo wyjaśniony w części 3.8).

26 Prokurator przesyła następnie raport do zespołu oskarżycieli (Crown Counsel), który wydaje postanowienie w sprawie wszczęcia postępowania sądowego. Oskarżyciele decydują także o tym, przeciwko komu wszczęte zostaje postępowanie oraz pod jakimi zarzutami. Mogą oni również podjąć decyzję o niewszczynaniu postępowania. Rodzina zmarłego może w każdej chwili zwrócić się do prokuratora z pytaniami. FLO lub przedstawiciel VIA informuje rodzinę zmarłego, w jaki sposób można się kontaktować z prokuratorem. Miejsce na zapisanie danych kontaktowych znajduje się w części 1.1. Prokuratura (ang. Crown Office and Procurator Fiscal Service - COPFS) publikuje ulotki poświęcone działalności urzędu prokuratora, w tym także śledztwom w sprawie śmierci spowodowanej czynem przestępczym. Materiały te można otrzymać w urzędzie prokuratora (COPFS) lub pobrać ze strony internetowej prokuratury www.crownoffice.gov.uk.

27 3.6 Przedstawienie zarzutów Jeżeli w wyniku śledztwa prowadzonego przez policję stwierdzony zostanie czyn przestępczy, prokurator musi zadecydować, czy osoba winna tego czynu powinna stawić się w sądzie celem ustosunkowania się do wstępnych zarzutów. Osobę, której postawione zostają zarzuty, nazywamy oskarżonym. Zdarza się, że prokurator zleca policji przeprowadzenie dalszych czynności śledczych przed podjęciem decyzji w sprawie postępowania karnego. Po postawieniu przez prokuratora wstępnych zarzutów morderstwa, prokurator musi przedstawić rekomendację zespołowi oskarżycieli (Crown Counsel) odnośnie kwalifikacji prawnej zarzutów. Oskarżyciele rozpatrują materiał dowodowy i wydają postanowienie w sprawie zarzutów, a także decydują o wyrażeniu zgody przez prokuratora na zwolnienie oskarżonego za kaucją. Prokurator kontaktuje się z rodziną zmarłego i wzywa ją na rozmowę. Ma to zazwyczaj miejsce przed wysłaniem raportu do oskarżycieli. Prokurator przedstawia przebieg procedury wstępnej (ang. precognition) i odpowiada na pytania. W spotkaniu uczestniczy zazwyczaj przedstawiciel VIA, z którym warto jest na tym etapie porozmawiać. Prokurator może także przesłuchiwać członków rodziny zmarłego, którzy mogli być świadkami zdarzeń mających związek ze sprawą.

28 3.7 Definicja morderstwa i nieumyślnego zabójstwa Morderstwem nazywamy umyślne działanie sprawcy mające na celu pozbawienie życia lub lekkomyślne działanie w złym zamiarze (ang. wicked recklessness). O nieumyślnym zabójstwie (ang. culpable homicide) mówimy w przypadku pozbawienia życia na skutek bezprawnego działania, ale bez zamiaru spowodowania śmierci lub bez lekkomyślnego działania w złym zamiarze. Czyn może zostać zakwalifikowany jako nieumyślne zabójstwo także w przypadku zmniejszonej poczytalności (ang. diminished responsibility) z powodu choroby psychicznej lub w przypadku zabójstwa w afekcie (tj. na skutek prowokacji). Lekkomyślne działanie w złym zamiarze (ang. wicked recklessness) stwierdza się na podstawie okoliczności czynu, takich jak rodzaj obrażeń oraz innych czynników wskazujących na charakter napaści. W niektórych przypadkach oskarżonemu mogą początkowo zostać postawione zarzuty morderstwa, ale oskarżyciele mogą uznać, że materiał dowodowy nie wskazuje na popełnienie morderstwa. W takim wypadku zmieniona zostaje kwalifikacja prawna czynu i oskarżonemu postawione zostają zarzuty nieumyślnego zabójstwa lub napaści. Zmiana kwalifikacji prawnej czynu może mieć miejsce nawet już po rozpoczęciu rozprawy. Przedstawiciel VIA informuje rodzinę ofiary o wszelkich tego typu zmianach. W miarę możliwości wyjaśniona zostaje przyczyna zmiany kwalifikacji prawnej czynu. Nie zawsze jednak możliwe jest udzielenie rodzinie ofiary szczegółowych wyjaśnień, ponieważ mogłoby to utrudnić wszczęcie postępowania sądowego.

29 3.8 Po wydaniu postanowienia w sprawie wszczęcia postępowania sądowego W przypadku wydania postanowienia o wszczęciu postępowania karnego oskarżony otrzymuje oficjalny dokument (ang. petition) zawierający wstępne przedstawienie zarzutów (zob. 4.2). Oskarżony stawia się następnie w sądzie na rozprawie zamkniętej celem formalnego postawienia w stan oskarżenia. Na tym etapie prokurator rozpoczyna szczegółowe dochodzenie wstępne (ang. precognition). Celem tego dochodzenia jest zbadanie przez prokuratora wszystkich materiałów dowodowych oraz zdobycie dodatkowych dowodów. Mogą to być wyniki badań laboratoryjnych lub lekarskich. Prokurator przesłuchuje najważniejszych świadków i nadzoruje właściwe wykonanie wszystkich niezbędnych czynności. Członkowie rodziny zmarłego również mogą być poddani przesłuchaniu (ang. precognition). Rodziny ofiary mogą być przesłuchiwane przez obrońcę lub jego przedstawiciela (ang. precognition agent). Jeżeli oskarżonych jest kilku, odbywać się może kilka przesłuchań. Obrońcy lub ich przedstawiciele powinni zawsze kontaktować się z rodziną ofiary z wyprzedzeniem i proponować dogodny dla niej termin i miejsce przesłuchania. Przesłuchanie wstępne stanowi zasadniczy etap procesu karnego, dlatego rodziny ofiary powinny współpracować z urzędnikami. Więcej informacji na ten temat zamieszczamy w części 4.6.

30 Prokurator przedstawia zespołowi oskarżycieli swoje rekomendacje odnośnie postępowania karnego i rodzaju zarzutów. Podejmując decyzję prokurator kieruje się obowiązującym prawem, materiałem dowodowym oraz interesem publicznym. Przestępstwo musi być uznane w prawie szkockim i muszą istnieć rzetelne i wiarygodne dowody wskazujące na popełnienie przestępstwa oraz potwierdzające winę oskarżonego. Przedstawiciel VIA (zob. 1.3) informuje rodzinę zmarłego o przebiegu sprawy. VIA automatycznie udziela informacji na piśmie nie trzeba się o nie zwracać. Wszelkie wątpliwości i pytania dotyczące procedury należy kierować do przedstawiciela VIA. VIA informuje także o terminie rozprawy, który może jednak ulec zmianie (zob. 4.8). Czasem decyzja o wszczęciu postępowania karnego zostaje odroczona do momentu zgromadzenia wystarczającego materiału dowodowego. W przypadku podjęcia decyzji o niewszczynaniu postępowania lub w przypadku umorzenia postępowania sprawa zostaje zakończona. W niektórych przypadkach możliwe jest wniesienie sprawy cywilnej (zob. 4.19). Jest to jednak skomplikowane i kosztowne. Warto w tej sprawie zasięgnąć porady adwokata.

Rozdział 4 Postępowanie karne 4.1 Stawiennictwo w sądzie 4.2 Co dzieje się przed rozprawą 4.3 Zwolnienie warunkowe za kaucją 4.4 Sąd najwyższy (High Court) 4.5 Rozprawa 4.6 Występowanie w sądzie w charakterze świadka 4.7 Pomoc ze strony Witness Service 4.8 Przebieg rozprawy 4.9 Zastraszanie świadków 4.10 Środki specjalne stosowane podczas składania zeznań przez świadków szczególnej troski 4.11 Zwrot kosztów związanych z udziałem w rozprawie 4.12 Werdykt 4.13 Wyrokowanie 4.14 Niepoczytalni sprawcy czynów przestępczych 4.15 Oświadczenia ofiar przestępstw 4.16 Apelacja skazanego 4.17 Apelacja oskarżyciela 4.18 Sprawy z oskarżenia prywatnego 4.19 Powództwo cywilne

31 Postępowanie karne 4.1 Stawiennictwo w sądzie Członkowie rodziny zmarłego mogą uczestniczyć we wszystkich posiedzeniach sądu z wyjątkiem rozpraw, na których oskarżony: stawia się w sądzie celem ustosunkowania się do zarzutów (ang. appears on petition); stawia się w sądzie celem formalnego postawienia w stan oskarżenia (ang. full committal), jeżeli po pierwszym stawiennictwie został zatrzymany w areszcie. Obie te rozprawy odbywają się w sądzie okręgowym (ang. Sheriff Court) i są rozprawami zamkniętymi. Więcej informacji na ten temat podajemy w części 4.2. Świadkowie i inne osoby przysłuchujące się rozprawie mogą być czasem proszone o opuszczenie sali rozpraw. Sędzia może na przykład poprosić wszystkich o opuszczenie sali (z wyjątkiem prawników), w przypadku gdy konieczne jest przedyskutowanie kwestii prawnych w zamknięciu lub na czas składania zeznań przez nieletnich. Na rozprawie często słyszy się przykre lub kontrowersyjne wypowiedzi, które mogą budzić silne emocje. Osoby obserwujące rozprawę (w tym członkowie rodziny i bliscy zmarłego oraz krewni i znajomi oskarżonego) mają obowiązek zachować spokój i nie wypowiadać się w trakcie rozprawy. Salę można jednak w każdej chwili opuścić, jeśli omawiane sprawy okażą się zbyt przykre. Świadkowie mogą zasiadać na sali rozpraw w części przeznaczonej dla publiczności dopiero po złożeniu zeznań. Świadkowie proszeni są także niestawianie się na rozprawę wstępną (którą szczegółowo wyjaśniamy w części 4.2), ponieważ mogłoby to zaszkodzić sprawie.

Sędzia może nakazać opuszczenie sali rozpraw osobie, której zachowanie zakłóca przebieg rozprawy. Sędzia może również zakazać wchodzenia i wychodzenia z sali rozpraw podczas pouczenia przysięgłych (zob. 4.5). 32

33 4.2 Co dzieje się przed rozprawą Pierwsze stawiennictwo oskarżonego w sądzie Podejrzany o popełnienie morderstwa lub zabójstwa ma obowiązek stawić się w sądzie na rozprawie zamkniętej. Jest to tak zwane stawiennictwo za wezwaniem (ang. appearing on petition) i ma miejsce w sądzie okręgowym właściwym dla miejsca przestępstwa. Sędzia w sądzie okręgowym to sheriff. W wezwaniu przedstawione są zarzuty, na poparcie których istnieje materiał dowodowy oraz wniosek do sądu o wszczęcie kolejnych etapów postępowania. Etapy te obejmują gromadzenie materiału dowodowego, przesłuchanie świadków oraz sporządzenie raportów przez biegłych. Podczas pierwszego stawiennictwa w sądzie adwokat oskarżonego zwykle ogłasza, że oskarżony nie ustosunkowuje się do stawianych mu zarzutów (ang. makes no plea or declaration). Prokurator zwraca się wówczas do sędziego o kontynuowanie przesłuchania oskarżonego (ang. commit the accused for further examination) oraz o zatrzymanie oskarżonego w areszcie. Na tym etapie adwokat oskarżonego może zażądać zwolnienia za kaucją lub poręczeniem. Nawet w przypadku najcięższych przestępstw oskarżonemu przysługuje prawo wystąpienia z wnioskiem o warunkowe zwolnienie za kaucją. Sędzia obowiązany jest zwolnić oskarżonego, o ile nie istnieją uzasadnione powody, dla których oskarżony powinien zostać zatrzymany w areszcie (zob. 4.3). Jeżeli udzielona zostanie zgoda na zwolnienie za kaucją, oskarżony zostaje zwolniony i nie ma obowiązku stawiać się w sądzie do czasu rozprawy wstępnej w sądzie najwyższym. Rozprawa wstępna musi się odbyć w ciągu 11 miesięcy od pierwszego stawiennictwa w sądzie. Rozprawa główna natomiast musi się odbyć w ciągu 12 miesięcy od pierwszego stawiennictwa w sądzie.

34 Postawienie w stan oskarżenia (ang. full committal) W przypadku nieudzielenia zgody na zwolnienie za kaucją podczas pierwszego stawiennictwa w sądzie, oskarżony zostaje zatrzymany w areszcie i doprowadzony przed sąd w ciągu ośmiu dni w celu formalnego postawienia w stan oskarżenia. Odbywa się to za zamkniętymi drzwiami. Oskarżony może ponownie wnieść wniosek o zwolnienie za kaucją, nawet jeśli wniosek został odrzucony podczas pierwszego stawiennictwa w sądzie. W przypadku nieudzielenia zgody na zwolnienie za kaucją, oskarżony zostaje zatrzymany w areszcie i jego następne stawiennictwo w sądzie ma miejsce na rozprawie wstępnej w sądzie najwyższym. Rozprawa wstępna musi się odbyć w ciągu 110 dni od formalnego postawienia w stan oskarżenia. Rozprawa główna musi się odbyć w ciągu 140 dni od postawienia w stan oskarżenia. Wszystkie wyżej wymienione terminy (110 dni, 140 dni i 12 miesięcy) mogą być przedłużone na polecenie sądu. O wszelkich obawach związanych ze zwolnieniem oskarżonego za kaucją należy porozmawiać z funkcjonariuszem ds. kontaktów z rodzinami ofiar przestępstw (FLO) lub z przedstawicielem wydziału informacyjnego VIA, bezzwłocznie po otrzymaniu wiadomości o aresztowaniu. W ten sposób przy wydawaniu postanowienia o zwolnieniu za kaucją pod uwagę wzięte zostaną obiekcje ze strony rodziny ofiary. Prokurator może nakazać zastosowanie specjalnych warunków zwolnienia za kaucją.

35 Rozprawa wstępna Na rozprawie wstępnej oskarżyciel i obrońca informują sędziego, czy są gotowi do rozpoczęcia rozprawy. Jeśli obie strony są gotowe, sąd wyznacza termin rozprawy. W przeciwnym razie sprawa jest kontynuowana, to znaczy wyznaczony zostaje inny termin, w którym oskarżyciel i obrońca przedstawią oświadczenie o gotowości do rozpoczęcia rozprawy. Termin rozprawy może zostać wyznaczony dopiero, gdy obie strony będą w pełni gotowe do rozprawy. Rozprawy wstępne odbywają się z udziałem publiczności. Świadkowie składający zeznania w sprawie nie mogą uczestniczyć w rozprawie wstępnej ze względu na dobro sprawy. Oskarżony może przyznać się do winy na rozprawie wstępnej.

36 4.3 Zwolnienie warunkowe za kaucją Rozpatrywanie wniosku o zwolnienie za kaucją i jego warunków W części 4.2 wyjaśnialiśmy, kiedy zwykle rozpatrywany jest wniosek o zwolnienie za kaucją. Wniosek o zwolnienie można składać na różnych etapach postępowania, nawet pomimo wcześniejszego jego odrzucenia. Przedstawiciel VIA na bieżąco informuje o tym rodzinę zmarłego. W tej części przedstawiamy okoliczności, jakie sędzia okręgowy (ang. sheriff) bierze pod uwagę przy podejmowaniu decyzji o zwolnieniu za kaucją. Sędzia okręgowy bierze pod uwagę charakter stawianych zarzutów oraz inne okoliczności zgłaszane przez prokuratora. Oskarżony zostaje zwolniony za kaucją, o ile w opinii sądu nie istnieją uzasadnione obawy, że: oskarżony nie stawi się na rozprawę lub nie stawi się w sądzie w innym oznaczonym terminie; może dopuścić się czynu przestępczego po zwolnieniu za kaucją; może próbować wpływać na świadków; może przeszkadzać wymiarowi sprawiedliwości na przykład poprzez ukrywanie się. Powyższe możliwości brane są pod uwagę przy określaniu standardowych warunków zwolnienia za kaucją. Prokurator może zażądać nałożenia warunków specjalnych, jak na przykład oznaczenia miejsca zamieszkania oskarżonego lub wydania zakazu przebywania w pobliżu rodziny ofiary i/lub jej miejsca zamieszkania.

37 Ograniczenie swobody poruszania się i zmiany miejsca pobytu osoby zwolnionej za kaucją W chwili obecnej w czterech sądach w Szkocji (w sądzie okręgowym w Kilmarnock, Stirling i Glasgow oraz w sądzie najwyższym w Glasgow) testowany jest system dozoru elektronicznego. Programy pilotażowe trwać będą do kwietnia 2007 roku. W ramach programu oskarżony, któremu sąd odmówił udzielenia zgody na zwolnienie za kaucją, może złożyć wniosek o zwolnienie za kaucją z dozorem elektronicznym. Oskarżony objęty monitoringiem elektronicznym musi przebywać w oznaczonym miejscu w godzinach wyznaczonych przez sąd. Osoby objęte tym systemem noszą elektroniczny nadajnik, a w oznaczonym miejscu zainstalowane zostaje urządzenie monitorujące. Jeżeli oskarżony nie przebywa w oznaczonym miejscu w wyznaczonych godzinach, centrala monitorująca jest natychmiast o tym informowana i zawiadamia policję, która może oskarżonego zatrzymać. Oskarżonemu może być wydany zakaz przebywania w pobliżu oznaczonego adresu. W takim przypadku urządzenie monitorujące instalowane jest w miejscu, do którego oskarżonemu nie wolno jest się zbliżać. Gdy osoba pod dozorem zbliża się do danego miejsca, centrala monitorująca zawiadamia policję. W przypadku wyrażenia przez sąd zgody na zwolnienie za kaucją z dozorem elektronicznym, konieczny będzie raport od miejscowego wydziału opieki społecznej. Raport musi określać, w jakim stopniu dane miejsce zamieszkania nadaje się do objęcia dozorem oraz przedstawiać opinie osób je zamieszkujących. Na czas przygotowywania raportu oskarżony musi pozostawać w areszcie. Sąd rozpatruje raport i podejmuje decyzję w sprawie zwolnienia za kaucją.

38 Odwołania od decyzji w sprawie zwolnienia za kaucją Wszystkie decyzje w sprawie zwolnienia za kaucją podejmowane są przez sędziego. W przypadku zgody sędziego na zwolnienie za kaucją, oskarżyciel może, w niektórych przypadkach, wnieść odwołanie od tej decyzji. Odwołanie od decyzji odmownej w sprawie zwolnienia za kaucją może także wnieść oskarżony, W przypadku odrzucenia odwołania oskarżony może zażądać rewizji decyzji, ale wyłącznie, gdy istnieją ku temu uzasadnione powody. Przedstawiciel VIA informuje rodzinę ofiary o zwolnieniu oskarżonego za kaucją oraz o zastosowanych specjalnych warunkach zwolnienia. W przypadku gdy zwolniony za kaucją oskarżony w jakikolwiek sposób niepokoi rodzinę ofiary, należy zapisywać wszystkie takie incydenty i bezzwłocznie zawiadamiać o nich policję i prokuratora.

39 4.4 Sąd najwyższy (High Court) Sprawy o morderstwo i nieumyślne zabójstwo rozpoznawane są w sądzie najwyższym przez sędziego i ławę przysięgłych składającą się z 15 losowo wybranych obywateli. Materiał dowodowy strony oskarżenia przedstawia oskarżyciel (ang. Advocate Depute). Każdego oskarżonego reprezentuje osobny obrońca (ang. Counsel). Obrońca przemawia w imieniu oskarżonego podczas rozprawy i przed ogłoszeniem wyroku. Sędziowie, oskarżyciele i obrońcy występujący na sali rozpraw noszą peruki i togi. Oskarżony ustosunkowuje się do stawianych zarzutów, tj. przyznaje się (ang. guilty) lub nie przyznaje do winy (ang. not guilty). W przypadku gdy oskarżony przyznaje się do winy, świadkowie nie muszą składać zeznań w sądzie. Oskarżyciel przedstawia sędziemu okoliczności przestępstwa, a sędzia wydaje wyrok lub może wydanie wyroku odroczyć. W przypadku odroczenia wydania wyroku VIA informuje rodzinę ofiary o przewidywanym terminie i miejscu wydania wyroku. Jeżeli oskarżony nie przyznaje się do winy, odbywa się rozprawa i przesłuchiwani są świadkowie. Jak wyjaśniliśmy w części 4.2, przed rozprawą główną ma miejsce tzw. rozprawa wstępna, na której rozpatrywane są wszystkie okoliczności mogące spowodować opóźnienie rozprawy głównej (jak na przykład sprawy związane z obecnością świadków). Rodziny ofiary mają prawo uczestniczyć w rozprawie wstępnej, natomiast świadkowie nie powinni brać w niej udziału ze względu na dobro sprawy. Podczas rozprawy wstępnej ustalany jest termin rozprawy głównej. Sądy najwyższe znajdują się w Edynburgu, Glasgow i Aberdeen. Sprawy rozpoznawane mogą też być w budynkach sądów okręgowych w całej Szkocji. Rozprawy nie zawsze odbywają się w sądzie najbliższym miejsca zamieszkania rodziny zmarłego. Rozprawy wstępne odbywają się wyłącznie w sądach w Glasgow, Edynburgu i Aberdeen.