OBRZĄDEK POGRZEBOWY NA CIAŁOPALNYM CMENTARZYSKU W ZĘBOWICACH (GM. PASZOWICE, POWIAT JAWORSKI) UJĘCIE ANTROPOLOGICZNE

Śląskie Sprawozdania Archeologiczne Tom LIV, s. 129137 Wrocław 2012 BARBARA KWIATKOWSKA, JACEK SZCZUROWSKI OBRZĄDEK POGRZEBOWY NA CIAŁOPALNYM CMENTARZYSKU W ZĘBOWICACH (GM. PASZOWICE, POWIAT JAWORSKI) UJĘCIE ANTROPOLOGICZNE Abstract: The study focused on osteological material recovered in a cremation cemetery of the Lusatian Culture at Zębowice (site 22). The poor preservation of the cremated bones only allowed for a partial reconstruction of the sex and age structure. For 30 of the better preserved graves analysis was carried out on the manner of deposition of the remains inside the cinerary urn in 8 vessels (grave nos. 6, 36, 58, 9, 17, 19, and 55), their placement was found to correspond to the anatomy of the human skeleton. Key words: analysis of cremated bone remains; Lusatian Culture, cremation graves, funeral rite Stanowisko nr 22 w miejscowości Zębowice zlokalizowane jest w pasie inwestycyjnym planowanej obwodnicy Jawora (droga ekspresowa S3). Teren badań znajduje się na południowy wschód od centrum dzisiejszej miejscowości, w południowowschodniej części mikroregionu Równiny Jaworskiej. W 2006 r., w trakcie badań powierzchniowosondażowych prowadzonych na stanowisku, odkryto fragmenty ceramiki naczyniowej i niewielki fragment fajki ceramicznej, które datowano na okres halsztacki i nowożytność. Prace wykopaliskowe prowadzono od 1 października 2008 r. do 2 października 2009 r. Łącznie przebadano 209,75 ara. Badania terenowe były wykonane przez konsorcjum firm Narnia, Arche i Archgeo. Na stanowisku odkryto łącznie ponad 500 obiektów, w tym m.in.: piece, groby ciałopalne, budynek, transzeję, 37 dołów posłupowych oraz 00 jam. Dziewięćdziesiąt osiem obiektów datowano na pradzieje, jeden na nowożytność i jeden na okres II wojny światowej, pozostałe nie posiadają kontekstu chronologicznego. Kompletny plan stanowiska stanowi część sprawozdania z badań i nie został zamieszczony w niniejszym artykule. Najistotniejszym epizodem osadnictwa pradziejowego są, położone w środkowozachodniej części badanego obszaru, pozostałości cmentarzyska ciałopalnego ludności kultury łużyckiej z okresu HaC (Chmielewski i in. 2009) Odnalezione szczątki kostne wybrano, wstępnie przesiano i oczyszczono w warunkach laboratoryjnych. Po wysuszeniu przepalone kości przekazano do szczegółowej analizy

130 Barbara Kwiatkowska, Jacek Szczurowski antropologicznej, którą przeprowadzono w Zakładzie Antropologii Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Przed rozpoczęciem badań powtórnie oczyszczono i przesiano szczątki. Oddzielono kości ludzkie od zwierzęcych, określono stopień przepalenia oraz ciężar poszczególnych frakcji kostnych (tab. 1). Dla szczątków ludzkich zdiagnozowano płeć i wiek w chwili śmierci (tab. 1 i 2). Przeprowadzono również analizę zachowanych na przepalonych szczątkach śladów zmian patologicznych. W dalszej kolejności najlepiej zachowane popielnice przebadano pod kątem sposobu deponowania w nich przepalonych kości. Tabela 1. Ogólna charakterystyka materiału kostnego z cmentarzyska ciałopalnego w Zębowicach Table 1. General properties of bone material from the cremation burial field at Zębowice Lp Nr grobu/ nr naczynia Stopień przepalenia Barwa Płeć Wiek Ciężar wszystkich szczątków [g] Obecność szczątków zwierzęcych 1 2 3 5 6 7 1 1/1 inf II 56,0 2 2/1 2/ brunatna 301,2 3 /popielnica 35,1 5/1 /2 / ad/mt 659,6 brunatna 5 6/1 i 2 /5 /biała ad/mt 1181,7 6 26/1 3/ szara/ M(?) mt (?) 791,7 7 27/popielnica dziecko 1,2 (noworodek?) 8 3/popielnica K(?) ad/mt 721, 9 35/popielnica /3 /szara dorosły 09,3 10 36/popielnica K mt 1097,6 11 /popielnica dorosły 808,9 + 12 5/1 dorosły 103,7 + 13 55/spoza naczynia 1,8 1 56/1 M dorosły 2189,1 + 15 58/1 /5 /biała M ad 187,6 16 61/2 139,7 + 17 62/popielnica inf II 10,3 18 63/1 3/ szara/ K(?) ad 1892,6 + 19 6/2 dorosły 1329,6 + 20 65/2 3/ szara/ dorosły(?) 236,7 21 67/1 3/ szara/ K mt 1319,5 + 22 73/1 73/2 dziecko (czaszka) inf II fragm kości długich 22,5

Obrządek pogrzebowy na ciałopalnym cmentarzysku w Zębowicach ujęcie antropologiczne 131 Lp. 1 2 3 5 6 7 23 93/z doczyszczania dorosły 8,6 2 9/2 3/ szara/ K(?) ad 1200,6 25 95/1 inf II 37,2 26 96/popielnica 1,3 + 27 103/1 /5 /biała dziecko 175,1 28 108/1 /5 /biała M(?) dorosły 115,1 29 113/1 K dorosły 726,7 30 126/1 /5 /biała ad(?) 178,0 + 31 127/1 i 2 dorosły 1850,6 32 136/1 i 2 dorosły 196,0 33 139/1 3/ inf II/juv 331,1 3 10/bez popielnicy dziecko 1,9 35 11/ dorosły 6,8 36 12/1 12/5 M ad/mt inf I 829,3 86, 37 13/1 dorosły 188,7 38 1/popielnica 1/spoza naczynia dorosły dziecko 12,8 7,5 39 16/1 3/ inf II/juv 828,1 0 17/1 /5 inf II 259,8 1 18/1 2 brunatna 21,8 2 19/1 3/ szara/ juv 2950, + 3 /1 3/ szara/ dorosły 78,0 5/2 /5 /biała ad 1089,7 + 5 55/1 /5 /biała K(?) dorosły 1253,7 6 56/popielnica dorosły 150,0 7 57/1 3/ szara/ M(?) mt 399,6 8 60/1 60/8 3/ szara/ M(?) ad dorosły 1998,1 300,0 9 61/1 dorosły 117.1 50 62/2 M(?) ad(?) 1230,6 51 63/1 dorosły 91,8 52 6/bez popielnicy dorosły 563, 53 65/popielnica 3/ szara/ ad(?) 636,9 5 66/popielnica 3/ szara/ inf I 235,3 55 72/1 3/ szara/ dorosły 736,3 56 75/1 75/2 75/3 75/ 75/5 75/6 75/7 75/8 75/9 3/ 3/ szara/ szara/ ad dziecko dziecko dorosły 122,2 11,8 106,0 12,1 19,3 7,1 17,6 1,3 2,3 57 55/1 /5 /biała K(?) 169,3 +

132 Barbara Kwiatkowska, Jacek Szczurowski Tabela 2. Struktura płci i wieku na cmentarzysku ciałopalnym w Zębowicach Table 2. Sex and age structure at Zębowice Płeć Wiek dziecko inf I inf I/II inf II/ juv juv ad ad/mt mt dorosły nieokreśl. Łącznie męska 1 1 3 2 2 9 żeńska 3 3 2 1 1 10 nieokreślona 2 5 2 3 3 18 6 3 Łącznie 2 5 2 1 7 9 21 7 62 Wyeksplorowany materiał osteologiczny pochodził z 66 naczyń i sześciu skupisk kostnych znajdujących się w 57 grobach ciałopalnych. W 9 grobach (86%) znajdowało się tylko jedno naczynie lub skupisko zawierające kości, w siedmiu grobach (12%) po dwa naczynia lub naczynie i skupisko, natomiast w grobie nr 75 odkryto dziewięć takich naczyń (tab. 1). Stopień przepalenia szczątków określono za pomocą pięciostopniowej skali zaproponowanej przez A. Malinowskiego (197). W 38 grobach (67%) odnaleziono szczątki przepalone silnie i bardzo silnie (tab. 1). Świadczyć to może o tym, że kremacja przeprowadzana była na stosach, których materiał i konstrukcja zapewniała uzyskiwanie bardzo wysokich temperatur spalania, warunkujących tak silne przepalenie zwłok. W 27 grobach (7%) znajdowały się kości przepalone nierównomiernie, reprezentujące różne stopnie przepalenia. Zjawisko nierównomiernego przepalenia szczątków wynika najprawdopodobniej ze specyficznej konstrukcji stosu kremacyjnego oraz dynamiki procesu spalania (zapadanie się stosu w czasie kremacji; przemieszczanie się ciała itp.). Popielnice i skupiska kostne wydobyte na cmentarzysku w Zębowicach zawierały różną ilość przepalonych szczątków 20 naczyń (30%) zawierało co najmniej 1000 g spalonych kości (najwięcej przepalonych szczątków znajdowało się w naczyniu 1 z grobu 19 2950, g); w dwóch naczyniach (3%) znajdowało się do 10 g przepalonych szczątków (tab. 1). W związku z dużą liczbą naczyń zawierających więcej niż 1000 g kości można uznać, że po zakończeniu kremacji przepalone kości wybierano ze stosu dość dokładnie. Ustalenie rzeczywistej liczby osobników pochowanych w grobach na cmentarzyskach pradziejowych, zwłaszcza ciałopalnych, stanowi jeden z podstawowych problemów w opracowaniach antropologicznych materiałów kostnych (GładykowskaRzeczycka 197a, 197b; Piontek 197; Dąbrowski, Gronkiewicz 1996; Dąbrowski, Szczurowski 19982003, 2005, 2008; Szczepanek 2002). W ośmiu grobach odnaleziono więcej niż jedno naczynie bądź skupisko zawierające przepalone szczątki. Stan zachowania szczątków w pięciu z tych grobów (nr 6, 73, 127, 136 i 60) nie pozwalał na stwierdzenie, czy należą one do jednego, czy większej liczby osobników. W tych przypadkach przyjęto, że wszystkie szczątki z grobu należą do jednego osobnika. W trzech grobach (nr 12, 1 i 75) znajdowały się szczątki co najmniej dwóch osobników. Ostatecznie ustalono, że w 57 grobach odnaleziono szczątki 62 osobników (tab. 1 i 2).

Obrządek pogrzebowy na ciałopalnym cmentarzysku w Zębowicach ujęcie antropologiczne 133 Płeć i wiek szczątków ludzkich określono na podstawie fragmentów kostnych, na których widoczne były dymorficzne cechy diagnostyczne. Oznaczeń dokonano metodami zaproponowanymi przez Strzałko i in. (1973), GładykowskąRzeczycką (197a), Ubelakera (1989) oraz Malinowskiego i Bożiłowa (1997). Zły stan zachowania przepalonych kości, a zwłaszcza ich silne rozdrobnienie, sprawił, że tylko w 19 przypadkach (31%) udało się oznaczyć płeć złożonych do grobów osobników szczątki z dziewięciu grobów zidentyfikowano jako męskie, natomiast z 10 grobów jako żeńskie (tab. 1 i 2). Dla 30 osobników (8%) możliwe było dokładne określenie wieku w chwili śmierci. W 21 przypadkach (3%) nie udało się precyzyjnie ustalić wieku złożonych do grobów osobników dorosłych. W sześciu przypadkach (6%) silne rozdrobnienie szczątków i znaczne odkształcenia termiczne uniemożliwiły określenie wieku pochowanych osobników (tab. 2). W 5 grobach (95%) stwierdzono obecność przepalonych szczątków pojedynczych osobników. W grobach nr 12, 1 i 75 odnaleziono pochówki co najmniej dwóch osobników. We wszystkich tych przypadkach pochówek zawierał szczątki osoby dorosłej i dziecka. Podobne przypadki opisywane były już na wielu innych nekropoliach kultury łużyckiej (Piontek 197; Dąbrowski i Gronkiewicz 1996). Interpretacja tego typu pochówków nie jest jednoznaczna, jednak najczęściej jako przyczynę zakładania takich grobów wymienia się jednoczesny zgon matki i dziecka w wyniku komplikacji okołoporodowych lub chorób zakaźnych. Ślady zmian patologicznych obserwowane na kościach świadczą o przebytych chorobach, urazach, bądź są efektem długotrwałych nadmiernych obciążeń. Zdaniem wielu badaczy w populacjach pradziejowych najczęściej występują zmiany patologiczne o charakterze degeneracyjnozniekształcającym (Ćwirko-Godycki, Swedborg 1978; Dzierżykraj-Rogalski 1978; Gładykowska-Rzeczycka 1978; 1989). W analizowanym materiale, w związku ze znacznym przepaleniem i rozdrobnieniem kości, ślady zmian patologicznych stwierdzono tylko u czterech osobników (grób nr 3,, 19 i 61). U osobnika płci żeńskiej w wieku ad/mat z grobu nr 3 znaleziono skostnienie więzadła szczytowoobrotowego na zębie obrotnika. U dwóch osobników wystąpiły zmiany degeneracyjne kręgów w postaci guzków Schmorla: na kręgu lędźwiowym dorosłego osobnika z grobu nr i na trzech kręgach piersiowych młodocianego osobnika z grobu nr 19. Ponadto, na krawędziach trzonów kręgów lędźwiowych dorosłego osobnika z grobu 61 stwierdzono występowanie osteofitów. Obecność tych zmian może świadczyć o znacznych obciążeniach układu ruchu, dotykających przedstawicieli populacji z Zębowic, co dodatkowo potwierdza wystąpienie na kości udowej osobnika męskiego z grobu nr 58 powierzchni Poiriera, która zwykle jest efektem wykonywania ciężkiej pracy fizycznej. Podjęto także próbę rekonstrukcji przyżyciowej wysokości ciała osobników, korzystając z metod zaproponowanych przez Strzałko i in. (1973). Z uwagi na stan zachowania szczątków i silne ich rozdrobnienie, rekonstrukcja przybliżonej przyżyciowej wysokości ciała była możliwa tylko w trzech przypadkach. Na podstawie pomiarów głowy kości udowej osobnika męskiego z grobu nr 58 ustalono jego wysokość ciała na 161165 cm, co odpowiada wzrostowi niskiemu. Pomiary głów kości promieniowych kobiety z grobu

13 Barbara Kwiatkowska, Jacek Szczurowski Tabela 3. Pomiary zachowanych fragmentów kostnych z grobów na cmentarzysku w Zębowicach Table 3. Measurements of bone fragments from the graves in the cementery at Zębowice Nr grobu Pomiar Wartość (mm) 58 średnica strzałkowa głowy kości udowej 39 58 średnica poprzeczna głowy kości udowej 1 63 szerokość bloczka kości skokowej 29 6 średnica poprzeczna głowy kości udowej 38 67 wysokość wydrążenia stawowego łopatki 35 67 szerokość wydrążenia stawowego łopatki 2 67 średnica głowy prawej kości promieniowej 17 67 średnica głowy lewej kości promieniowej 18 67 wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th nr?) 16 108 wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th nr?) 18 19 wysokość trzonu kręgu szyjnego (C 36) 11 19 wysokość trzonu kręgu szyjnego (C 36) 11 19 wysokość trzonu kręgu szyjnego (C 36) 12 19 wysokość trzonu kręgu szyjnego (C 7) 1 19 wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th nr?) 16 19 wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th nr?) 19 19 wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th 3 lub ) 17 19 wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th 5 7) 19 19 wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th 10) 20 19 wysokość trzonu kręgu piersiowego (Th 11 lub 12) 22 19 wysokość trzonu kręgu lędźwiowego (L 1) 25 19 wysokość trzonu kręgu lędźwiowego (L 25) 25 19 wysokość trzonu kręgu lędźwiowego (L 25) 26 55 szerokość bloczka kości skokowej 21 55 długość I kości śródstopia 2 55 średnica strzałkowa głowy kości udowej 32 60 wysokość trzonu kręgu lędźwiowego (L nr?) 27 67 pozwoliły określić jej wysokość ciała na 15015 cm, co oznacza również wzrost niski, a pomiar głowy kości udowej kobiety z grobu 55 pozwolił ustalić jej wzrost na bardzo niski, poniżej 19 cm (tab. 3). Zagadnienia związane z rekonstrukcją obrzędowości pogrzebowej stanowią ważny element interdyscyplinarnych badań populacji pra- i wczesnodziejowych. W przypadku stanowisk ciałopalnych ważnym aspektem tych rozważań, obok oceny liczby osobników złożonych do jamy grobowej czy dokładności wybierania przepalonych kości z resztek stosu pogrzebowego, są analizy ewentualnych prawidłowości w sposobie deponowania przepalonych kości w popielnicy, związanych z odwzorowywaniem anatomicznego układu szkieletu ludzkiego (Henneberg 197). Z wielu opracowań cmentarzysk kultury łużyckiej wynika, że w pojedynczych przypadkach zachowywano określony porządek podczas przenoszenia szczątków do popielnicy (m.in. Dąbrowski, Gronkiewicz 1996;

Obrządek pogrzebowy na ciałopalnym cmentarzysku w Zębowicach ujęcie antropologiczne 135 Dąbrowski, Szczurowski 1998; 2002). Jednym z proponowanych sposobów analizy układu szczątków wewnątrz popielnicy jest rozdzielenie jej zawartości na warstwy o odpowiedniej miąższości, a następnie określenie, w każdej z wydzielonych warstw, odsetka kości czaszki w stosunku do kości szkieletu postkranialnego (Henneberg 197). Podczas prac laboratoryjnych nad materiałem ciałopalnym z Zębowic stosowano, dla dobrze zachowanych popielnic, eksplorację warstwową. Szczątki kostne wydobywano dzieląc wypełnisko naczynia na warstwy mechaniczne o miąższości ok. 5 cm. W badanym materiale w 30 grobach znaleziono na tyle dobrze zachowane popielnice, że możliwe było warstwowe wyeksplorowanie ich zawartości. W ośmiu naczyniach (groby nr 6, 36, 58, 9, 17, 19, i 55) szczątki zdeponowano w sposób uporządkowany, odzwierciedlający anatomiczny układ szkieletu ludzkiego. Wynika z tego, że na cmentarzysku w Zębowicach najprawdopodobniej nie obowiązywał jeden typ obrządku pogrzebowego a o jego zróżnicowaniu świadczą różne, typy pochówków. Stwierdzana na cmentarzyskach kultury łużyckiej obecność w grobach domieszki przepalonych szczątków zwierzęcych nie jest zjawiskiem wyjątkowym (Abłamowicz 1996 i 2002; Dąbrowski i Szczurowski 19982003; 2005; 2008; Lasak 2000 i 2002; Szczurowski, Krajewska 2009). Interpretacja tego rodzaju zachowań obrzędowych jest zróżnicowana. Na niektórych cmentarzyskach kultury łużyckiej pewne odrębności mogą się odnosić do gatunku zwierzęcia, czy np. płci lub wieku zmarłego (Abłamowicz 1996 i 2002). W analizowanym materiale z Zębowic szczątki zwierzęce wystąpiły w 12 grobach (21%). We wszystkich przypadkach stwierdzono występowanie niewielkich fragmentów szkieletów zwierzęcych. Podsumowując można stwierdzić, że pochówki ciałopalne na cmentarzysku w Zębowicach wykazują cechy typowe dla obrządku kultury łużyckiej. Wysoki stopień przepalenia i znaczne rozdrobnienie materiału szkieletowego utrudnia bardziej szczegółową analizę antropologiczną. Pomimo to, przeprowadzone badania archeologicznoantropologiczne stanowią istotny przyczynek poznania obrzędowości pogrzebowej tego okresu. LITERATURA Abłamowicz R. 1996. Kości zwierzęce w grobach kultury łużyckiej jako wyznaczniki wieku i płci zmarłego, (w:) J. Chochorowski (red.), Problemy epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej. Księga jubileuszowa poświęcona Markowi Gedlowi, Kraków: Cracovia, s. 558. Abłamowicz R. 2002. Występowanie kości zwierzęcych na dużych cmentarzyskach kultury łużyckiej, (w:) M. Gedl (red.), Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 637. Chmielewski P., Grenda K., Janczewski R., Jędrzejczyk A., Kolińska K., Kraus P., Panek P., Rak Ł., Rutka H. 2009. Sprawozdanie z badań archeologicznych na stanowisku Zębowice 22/88/8121 AZP, gm. Paszowice, maszynopis w Urzędzie Ochgrony Zabytków, Delegatura w Legnicy. Ćwirko-Godycki M., Swedborg I. 1978. Ludność pochowana na cmentarzysku Ostrowa Lednickiego pod względem metrycznym z uwzględnieniem zmienności oraz objawów patologii na kościach. Część III, Przegląd Antropologiczny, t., s. 22120.

136 Barbara Kwiatkowska, Jacek Szczurowski Dąbrowski P., Gronkiewicz S. 1996. Analiza antropologiczna szczątków z grobów ciałopalnych cmentarzyska kultury łużyckiej Truskolasy 8, gm. Wręczyca Wielka, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 38, s. 167171. Dąbrowski P., Szczurowski J. 1998. Analiza antropologiczna ciałopalnych szczątków kostnych z cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, gm. Milicz sezon 1997, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 0, s. 201215. Dąbrowski P., Szczurowski J. 1999. Szczątki kostne z grobów ciałopalnych cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, gm. Milicz sezon 1998, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 1, s. 185192. Dąbrowski P., Szczurowski J. 2000. Ludzkie szczątki kostne z grobów ciałopalnych cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach sezon 1999, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 2, s. 157177. Dąbrowski P., Szczurowski J. 2001. Groby ciałopalne z łużyckiego cmentarzyska w Miłosławicach pow. Milicz sezon 2000, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 3, s. 193218. Dąbrowski P., Szczurowski J. 2002. Możliwości badań antropologicznych materiałów ciałopalnych z cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, pow. Milicz, woj. dolnośląskie, (w:) M. Gedl (red.), Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 13917. Dąbrowski P., Szczurowski J. 2003. Szczątki kostne z ciałopalnego cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, pow. Milicz ujęcie antropologiczne (sezon 2002), Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 5, s. 968. Dąbrowski P., Szczurowski J. 2005. Przepalony materiał kostny z cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, pow. Milicz sezon 200, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 7, s. 81100. Dąbrowski P., Szczurowski J. 2008. Przepalone szczątki kostne z cmentarzyska kultury łużyckiej w Miłosławicach, pow. Milicz sezon 2005. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 50, s. 1515 DzierżykrajRogalski T. 1978. Znaczenie badań paleopatologicznych dla antropologii, Przegląd Antropologiczny, t., s. 389392. GładykowskaRzeczycka J. 197a. O metodach stosowanych w badaniach materiałów kostnych z ciałopalnych cmentarzysk, (w:) Metody, wyniki i konsekwencje badań kości z grobów ciałopalnych, Sesja naukowa UAM, Seria Antropologiczna nr 2, s. 8592. GładykowskaRzeczycka J. 197b. Antropologiczna interpretacja cmentarzysk ciałopalnych, Pomorania Antiqua, t. 5, s. 2719. Gładykowska-Rzeczycka J. 1978. Częstość występowania niektórych zmian chorobowych widocznych w obrębie układu kostnego na przestrzeni tysiącleci, Przegląd Antropologiczny, t. (2), s. 0915. GładykowskaRzeczycka J. 1989. Schorzenia ludności prahistorycznej na ziemiach polskich, Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku. Henneberg M. 197. Problem układu anatomicznego w grobach popielnicowych ludności kultury pomorskiej z Kuchar pow. Pleszew, (w:) Metody, wyniki i konsekwencje badan kości z grobów ciałopalnych, Sesja naukowa UAM, Seria Antropologiczna nr 2, s. 117123. Lasak I. 2000. Możliwość interpretacji obecności zwierzęcych szczątków kostnych w grobach na cmentarzysku kultury łużyckiej w Miłosławicach, stan. 6, pow. Milicz, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 2, s. 33137. Lasak I. 2002. Uwagi o szczątkach zwierzęcych w grobach na cmentarzysku kultury łużyckiej w Miłosławicach, stan. 6, pow. Milicz, woj. dolnośląskie, (w:) M. Gedl (red.) Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 129138. Malinowski A. 197. Historia i perspektywy antropologicznych badań grobów ciałopalnych, (w:) Metody, wyniki i konsekwencje badań kości z grobów ciałopalnych, Sesja naukowa UAM, Seria Antropologiczna nr 2, s. 715. Malinowski A., Bożiłow W. 1997, Podstawy antropometrii. Metody, techniki, normy, WarszawaŁódź: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Obrządek pogrzebowy na ciałopalnym cmentarzysku w Zębowicach ujęcie antropologiczne 137 Piontek J. 197. Wyniki badań antropologicznych materiałów kostnych z cmentarzysk ciałopalnych ludności kultury łużyckiej z terenu woj. zielonogórskiego, (w:) Metody, wyniki i konsekwencje badań kości z grobów ciałopalnych, Sesja naukowa UAM, Seria Antropologiczna nr 2, s. 13712. Strzałko J., Piontek J., Malinowski A. 1973. Teoretycznometodyczne podstawy badań kości z grobów ciałopalnych, Materiały i Prace Antropologiczne, t. 85, s. 179201. Szczepanek A. 2002. Wstępne wyniki analizy antropologicznej materiału kostnego z grobów z epoki brązu i z okresu wpływów rzymskich z cmentarzyska w Opatowie, stan. 1, pow. Kłobuck, (w:) M. Gedl (red.) Wielkie cmentarzyska z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, Warszawa; Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 277289. Szczurowski J., Krajewska A. 2009. Cmentarzysko kultury łużyckiej w Namysłowie (stan. 27) w ujęciu antropologicznym, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 51, s. 181192. Ubelaker D.H. 1989. Human Skeletal Remains, Excavation, Analysis, Interpretation, Chicago: Aldine Publishing Company. THE FUNERAL RITE IN THE LUSATIAN CULTURE CREMATION BURIAL FIELD AT ZĘBOWICE (PASZOWICE COMMUNE, JAWOR DISTRICT) AN OSTEOLOGICAL PERSPECTIVE Summary Site no. 22 at Zębowice lies in a zone of development shortly to become part of the route of a ring road around Jawor (expressway S3). The area was excavated between 1 October 2008 and 2 October 2009. Investigation of a total of 20, 975 square metres was carried out. Osteological material recovered during seasons 2008 and 2009 comes from 66 vessels and six concentrations of bone discovered in 57 cremation graves. In 3 graves (75%), there was a single cinerary urn, in six graves (11%), there were two, and in grave no. 75 not less than nine of these containers. The excavated urns contained a different quantity of cremated bone remains 20 vessels (38%) held at least 1000 g. Because of the poor preservation of the cremated bones, sex determinations were made only in 19 cases (31%) the remains from nine graves were identified as male and those from 10 graves as female. For 30 individuals (8%), it was possible to determine their age at death. Grave nos. 12, 1 and 75 contained the burials of two individuals, each time, an adult and a child. Ultimately, it was established that the 57 graves held the remains of 62 individuals. Because the analysed bone remains were heavily burnt and seriously fragmented, evidence of pathological change could only be identified for four individuals (grave nos. 3,, 19 and 61). In 30 graves, the urns were sufficiently well preserved to allow for a detailed examination of their contents. In eight vessels (grave nos. 6, 36, 58, 9, 17, 19, and 55), the placement of the cremated bone remains were found to correspond to the anatomy of the human skeleton. Jacek Szczurowski Instytut Biologii Uniwersytetu Przyrodniczego ul. Kożuchowska 5B, 51631 Wrocław jacek.szczurowski@up.wroc.pl Barbara Kwiatkowska Instytut Biologii Uniwersytetu Przyrodniczego ul. Kożuchowska 5B, 51631 Wrocław barbara.kwiatkowska@up.wroc.pl