Rozdział II DIAGNOZA PROBLEMÓW ZWIĄZANYCH Z ALKOHOLEM I PROBLEMAMI ALKOHOLOWYMI W POLSCE W 2002 ROKU

Rozdział II DIAGNOZA PROBLEMÓW ZWIĄZANYCH Z ALKOHOLEM I PROBLEMAMI ALKOHOLOWYMI W POLSCE W 2002 ROKU W 2002 roku na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych zrealizowano ogólnopolskie badania ankietowe pn.: Substancje psychoaktywne postawy i zachowania. Badania zrealizowano w lecie (czerwiec lipiec) na próbie losowej mieszkańców Polski w wieku 16 lat i więcej. Jednym z celów badania była próba pomiaru spożycia napojów alkoholowych z intencją porównania z wynikami badań poprzednich, szczególnie badań zrealizowanych w 1992 r., 1993 r. i 1998 r. oraz próba diagnozy postaw społecznych wobec picia i problemów z tym związanych oraz polityki państwa w tym zakresie. Badaniami objęto próbę ogólnopolską, 3 próby wojewódzkie (mazowieckie, wielkopolskie, lubelskie) oraz 3 próby miast (Warszawa, Poznań, Wrocław). Realizatorem badań terenowych była Pracownia Badań Społecznych w Sopocie. 2.1. Spożycie alkoholu przez dorosłych Polaków i jego charakterystyka w 2002 roku Tabela 2.1. Spożycie alkoholu w litrach na jednego mieszkańca (według GUS) Lata Spożycie w litrach na jednego mieszkańca Wyroby spirytusowe (100% alkohol) Wino i miody pitne Wino i miody pitne w przeliczeniu na 100% alkohol Piwo Piwo w przeliczeniu na 100% alkohol 2000 2,0 11,9 1,43 66,2 3,64 2001 1,7 10,5 1,26 65,8 3,62 2002 * 1,71 7,8 0,936 69,31 3,81 * Obliczenia PARPA na podstawie dostaw napojów alkoholowych na zaopatrzenie kraju. Dostawy piwa na rynek krajowy obejmują głownie piwo o zawartości 5,5% alkoholu lub wyższe. Piwo poniżej 5% stanowi niewielki odsetek sprzedaży browarów dlatego też informacje z lat 2000 2002 zostały uaktualnione przy założeniu, że: wino i miody pitne zawierają 12% alkoholu; natomiast piwo zawiera 5,5% alkoholu Z wstępnych danych wynika, że po raz pierwszy od kilku lat zatrzymana została tendencja spadkowa udziału wyrobów spirytusowych w całkowitej konsumpcji czystego alkoholu. Dane oficjalne nie zawierają jednak informacji o nielegalnie produkowanym i sprzedawanym alkoholu. Badania zrealizowane w 2002 roku wskazują, iż w 2002 roku rzeczywista konsumpcja napojów alkoholowych mieściła się w przedziale 7 9 litrów 100% alkoholu na statystycznego mieszkańca kraju. Oznacza to istotny spadek spożycia napojów alkoholowych w stosunku do spożycia w latach 1992 1993 (wówczas średnie spożycie na podstawie badań szacowano na poziomie 10 11 litrów czystego alkoholu na jednego mieszkańca) oraz utrzymanie się poziomu z roku 1998 (badania Problemy alkoholowe w ocenie mieszkańców ). Zmienną mającą najsilniejszy wpływ na poziom spożycia napojów alkoholowych jest płeć. Mężczyźni piją prawie 4 razy więcej niż kobiety. Bardzo silne zróżnicowanie wiąże się z wiekiem. Największą konsumpcją charakteryzują się osoby z najmłodszej kategorii 24

wiekowej 18 29 lat. Najmniej piją osoby po ukończeniu 65. roku życia. Ich spożycie jest 2,5 razy niższe niż spożycie osób z najmłodszej kategorii wiekowej. Najwięcej piją kawalerowie i panny, a najmniej wdowy i wdowcy. Zróżnicowanie poziomu spożycia wiąże się także z poziomem wykształcenia. W populacji kobiet zależność ta ma charakter liniowy. Kobiety z wyższym wykształceniem piją o 70% więcej niż kobiety z wykształceniem podstawowym. Wśród mężczyzn występuje tendencja odwrotna. Najmniej piją mężczyźni z wyższym wykształceniem. Podobnie wygląda sytuacja jeśli chodzi o miejsce zamieszkania. Tu również wpływ ogranicza się do kobiet. Najwięcej piją panie mieszkające w miastach między 50 tys. a 200 tys. mieszkańców. Najniższe spożycie wśród kobiet występuje na wsi i miastach liczący do 50 tys. mieszkańców. Status zawodowy różnicuje spożycie badanych zarówno w odniesieniu do całej populacji, jak i do kobiet i mężczyzn analizowanych osobno. Najwyższy poziom średniego spożycia odnotujemy u bezrobotnych (zarówno mężczyzn, jak i kobiet). Na drugim miejscu są pracujący, a na trzecim z niewiele mniejszym spożyciem uczniowie i studenci. Analiza według płci ujawnia zarówno podobieństwa, jak i różnice. Wśród mężczyzn i wśród kobiet największym spożyciem odznaczają się bezrobotni. Jednak na drugim miejsce u mężczyzn są pracujący a u kobiet uczennice i studentki. Najwyższe średnie spożycie alkoholu odnotowano wśród bezrobotnych mężczyzn. Koresponduje to z badaniami z 1993 i 1998 roku, w których twierdzono identyczną sytuację. Natomiast najwyższe spożycie u bezrobotnych kobiet jest zjawiskiem nowy. Struktura społeczno zawodowa w niewielkim stopniu wpływa na poziom konsumpcji. Relatywnie najmniej piją osoby wywodzące się z rodzin rolników indywidualnych oraz pracowników umysłowych. Największe spożycie obserwujemy u pracowników fizycznych, szczególnie wykwalifikowanych. Wśród kobiet zdecydowanie najmniej piją usytuowane w rodzinach rolników indywidualnych, zaś najwięcej w rodzinach pracowników umysłowych z wyższym wykształceniem. Stanowisko w pracy różnicuje konsumpcję alkoholu tylko u kobiet. Więcej piją kobiety zajmujące kierownicze stanowisko w stosunku do pracownic szeregowych lub zajmujących stanowisko samodzielne. Fakt posiadania dzieci wpływa na poziom spożycia w podobny sposób wśród mężczyzn, jak i wśród kobiet. Bezdzietni piją więcej niż osoby posiadające dzieci. Miejsce wychowania wpływa na poziom konsumpcji tylko w przypadku kobiet. Wśród nich, te które wychowywały się w mieście piją więcej niż te, które wychowywały się na wsi. Stosunek do religii silnie różnicuje spożycie badanych, w podobny sposób kobiet i mężczyzn. Średnia konsumpcja wierzących i praktykujących jest znacznie niższa niż pozostałych. Podsumowując zróżnicowanie średniego spożycia ze względu na cechy społeczno demograficzne trzeba zaznaczyć, że do grup o najwyższym spożyciu zaliczają się mężczyźni w wieku 30 39 lat, kawalerowie, bezdzietni, bezrobotni, niezaangażowani religijnie. Wśród kobiet relatywnie najwyższe spożycie notujemy w wieku 18 29 lat, legitymujących się średnim bądź wyższym wykształceniem, pochodzących z rodzin pracowników umysłowych z wyższym wykształceniem, uczennic lub studentek, względnie bezrobotnych, niewierzących lub wierzących, ale nie praktykujących. 2.1.1. Abstynenci Pojęcie abstynencji zdefiniowane zostało jako nie picie żadnego napoju alkoholowego w okresie ostatnich 12 miesięcy bezpośrednio poprzedzających moment badania. Wyniki badań z 2002 r. odnotowują wśród wszystkich badanych 15,4% abstynentów (10,2% mężczyzn oraz 20,1% kobiet). W porównaniu z wynikami badań z 1998 roku, kiedy to odnotowano 19% abstynentów (11,6% wśród mężczyzn i 25,7% wśród kobiet) odnotowano wyraźny spadek abstynentów wśród kobiet, choć w dalszym ciągu jest to grupa dwukrotnie większa niż w populacji mężczyzn. Jeszcze silniejsze zróżnicowanie wprowadza wiek. Wśród osób po 60 roku życia jest niemal 6 razy więcej abstynentów (41,0%), niż wśród osób w wieku 18 29 lat (7,3%). Najwyższy odsetek niepijących odnotowano wśród kobiet po sześćdziesiątce prawie 48%. Rozkład odsetka abstynentów według wieku w całej populacji ma charakter liniowy rośnie wraz z wiekiem. 25

Do powyższej zależności niewielką modyfikację wprowadza płeć. U kobiet najniższy odsetek abstynentów notujemy wśród najmłodszych (9,0%), następnie odsetki są coraz wyższe w miarę przechodzenia do starszych grup wiekowych. U mężczyzn najniższy odsetek nie pijących pojawia się w grupie wieku 30 39 lat (4,1%). Wśród najmłodszych proporcja abstynentów jest nieco większa (18 29 lat: 5,7%). Podobnie jak u kobiet rośnie ona wyraźnie w starszych grupach wiekowych. Istotne, chociaż słabsze zróżnicowanie wiąże się ze stanem cywilnym. Najwyższe rozpowszechnienie abstynencji notujemy wśród wdów i wdowców (36,5%), a najniższe wśród kawalerów i panien (11,5%). Rozkład odsetka abstynentów jest trochę inny u kobiet i u mężczyzn. W populacji mężczyzn najniższy odsetek nie pijących notujemy wśród rozwiedzionych (8,1%). Kobiety rozwiedzione odznaczają się wyższym udziałem abstynentek (21,3%) niż panny i mężatki (odpowiednio: 14,6% oraz 14,8%). Popularność abstynencji wiąże się wyraźnie z wykształceniem. Zależność ta ma charakter liniowy. Najwyższe odsetki nie pijących obserwujemy wśród osób z wykształceniem podstawowym (29,8%) a najniższe w kategorii wykształcenia wyższego (5,5%). Prawidłowość ta odnosi się zarówno do całej zbiorowości, zarówno do kobiet, jak i mężczyzn. Abstynenci najsłabiej reprezentowani są wśród osób pracujących zawodowo (6,5%) oraz uczniów i studentów tylko 7,7%. Najczęściej spotkać ich można wśród emerytów i rencistów (32,7%), co jest oczywiste w świetle zależności powstrzymywania się od picia wraz z wiekiem. Istotne zróżnicowanie wprowadza statusu zawodowy. Najwyższe odsetki abstynentów spotyka się wśród osób z rodzin rolników (26%). Kolejną kategorią o względnie wysokim rozpowszechnieniu abstynencji są niewykwalifikowani pracownicy fizyczni (24,0%). Rzadziej abstynentów spotykamy wśród wykwalifikowanych pracowników fizycznych (14,8), a jeszcze rzadziej wśród pracowników umysłowych (13,5%). Grupy o najniższym rozpowszechnieniu abstynencji to rodziny pracowników umysłowych z wyższym wykształceniem (5,7%) oraz przedsiębiorców i osób pracujących na własny rachunek (5,3%). Znaczenie postaw światopoglądowych dla rozpowszechnienia abstynencji pokazuje związek tej cechy ze stosunkiem do religii. Zarówno wśród ogółu badanych (18,3%), jak wśród kobiet (22,6%) i mężczyzn (12,3%) z osobna istotnie wyższe odsetki nie pijących obserwujemy wśród wierzących i praktykujących, niż wśród pozostałych (ogółem 7,9%). Podsumowując prawidłowości rządzące rozpowszechnieniem abstynencji w różnych segmentach struktury społeczno demograficznej, warto zauważyć, że najsilniejsze zróżnicowania wprowadza tu wiek i zmienne z nim związane takie jak stan cywilny czy status zawodowy, a następnie płeć. Generalnie większe odsetki abstynentów spotykamy w niższych warstwach struktury społecznej. Abstynencja wiąże się też, jak się wydaje z tradycyjnymi wartościami, stąd większe odsetki abstynentów wśród osób wierzących i praktykujących oraz wśród kobiet zamieszkałych na wsi (23,7%). 2.1.2. Struktura spożycia napojów alkoholowych Dane o strukturze spożycia alkoholu w 2002 roku umieszczone zostały na tle danych z badań pochodzących z 1998 r., 1993 r. i 1992 r. Wskazują one jednoznacznie na spadek udziału wódki oraz wzrost udziału piwa w globalnym spożyciu w stosunku do 1992 r., kiedy to po raz pierwszy odnotowano skokowy wzrost udział piwa i zmniejszenie się udziału wódek. Ekspansja piwa nie powinna dziwić, jeśli weźmie się pod uwagę ogromne fundusze zaangażowane w latach 90. w promocję tego napoju oraz sprzyjające temu przedsięwzięciu wpływy kulturowe Europy Zachodniej, oraz działania zmierzające do zmiany struktury spożycia na korzyść napojów niskoprocentowych. Tab. 2.2. Struktura konsumpcji napojów alkoholowych (w odsetkach) na podstawie badań ankietowych. 1992 rok 1993 rok 1998 rok 2002 rok Napoje spirytusowe 57,9% 62,9% 49,7% 40,7% Wino 9,8% 12,6% 13,4% 8,0% Piwo 32,4% 24,5% 36,9% 51,3% 26

Również dane z GUS pokazują na zmianę struktury spożycia na rzecz napojów niskoprocentowych głównie piwa. Według oficjalnych danych kształtuje się następująco: Tabela 2.3. Struktura konsumpcji napojów alkoholowych (w odsetkach). Obliczenia PARPA na podstawie danych GUS 1 Lp. Wyszczególnienie 2000 rok 2001 rok 2002 rok 1. Wyroby spirytusowe 28,3% 25,8% 26,5% 2. Wino i miody pitne 20,2% 19,2% 14,5% 3. Piwo 51,5% 55,0% 59,0% 1 Obliczenia PARPA na podstawie dostaw napojów alkoholowych na zaopatrzenie kraju. Dostawy piwa na rynek krajowy obejmują głownie piwo o zawartości 5,5% alkoholu lub wyższe. Piwo poniżej 5% stanowi niewielki odsetek sprzedaży browarów dlatego też informacje z lat 2000 2002 zostały uaktualnione przy założeniu, że: wino i miody pitne zawierają 12% alkoholu; natomiast piwo zawiera 5,5% alkoholu. 2.1.3. Wzory picia Inaczej, niż struktura spożycia, zmienia się popularność poszczególnych trunków, jeśli za jej miarę przyjąć odsetek ich konsumentów. Jak pokazują dane z tabeli poniżej, w przypadku każdego z typów napojów mamy do czynienia z nieco inną tendencją. Popularność wódki spadła między 1993 i 1998 rokiem. W 2002 r. nie nastąpiły żadne zmiany w stosunku do 1998 r. Popularność wina zaczęła spadać już w 1993 r. W 1998 r. tendencja spadkowa pogłębiła się. W 2002 r. nastąpiło jej odwrócenie i odsetek konsumentów tego napoju wzrósł niemal do poziomu z 1992 roku. W przypadku piwa, po spadku z jakim mieliśmy do czynienia w 1993 r., w 1998 jego popularność wzrosła i wzrost ten jest kontynuowany także w 2002 roku. Tab. 2.4. Wzory picia odsetki konsumentów poszczególnych typów napojów alkoholowych oraz ich kombinacji wśród pijących porównanie badań po wyeliminowaniu grupy abstynentów Napoje alkoholowe 1992 1993 1998 2002 Wódka 81,5 82,4 70,4 70,6 Wino 80,4 74,3 66,5 79,4 Piwo 67,6 61,3 68,1 76,4 Kombinacje napojów alkoholowych Tylko wódka 6,9 9,7 7,9 3,7 Tylko wino 10,5 10,9 13,2 11,1 Tylko piwo 2,0 2,3 7,1 5,1 Wódka i wino 15,0 18,1 10,7 8,8 Wódka i piwo 14,7 13,7 18,5 11,8 Wino i piwo 6,0 4,4 9,3 13,4 Wódka i wino i piwo 44,9 40,9 33,2 46,0 Współwystępowanie poszczególnych napojów alkoholowych we wzorze picia w 2002 r. uległo zasadniczym zmianom, w stosunku do lat dziewięćdziesiątych. Odnotować przede wszystkim trzeba wzrost odsetka konsumentów sięgających po wszystkie trzy rodzaje napojów alkoholowych oraz spadek odsetka osób, dla których jedynym trunkiem jest piwo. 27

2.1.4. Okazje picia napojów alkoholowych W Polsce alkohol pije się z bardzo wielu powodów. Dane o rozkładzie typów okazji picia poszczególnych napojów alkoholowych zawarto w tabeli poniżej. Dotyczą one ostatniej przed badaniem okazji picia każdego z napojów alkoholowych. Tab. 2.5. Typy okazji picia napojów alkoholowych (odsetki badanych wśród konsumentów poszczególnych napojów alkoholowych). Wódka Bimber Wino Wino domowe Imieniny, urodziny 34,3 11,6 24,4 12,7 2,1 Zaplanowane spotkanie towarzyskie 16,8 14,5 9,0 14,9 10,0 Bez specjalnej okazji 11,3 46,0 9,2 40,0 65,1 Święta (Wielkanoc, Boże Narodzenie, Nowy Rok) Piwo 8,8 3,6 20,5 7,4 0,7 Niezaplanowane spotkanie towarzyskie 6,5 14,8 3,3 12,1 5,7 Wesele 4,9 0,3 3,9 0,1 0,3 Inne sytuacje 4,4 1,8 3,9 4,0 6,2 Zabawa taneczna, dancing, dyskoteka 3,7 1,4 2,9 0,2 2,9 Oblewanie 2,9 1,1 1,6 1,3 1,6 Pierwsza komunia 2,2 1,4 0,6 0,1 Załatwienie jakiejś sprawy (tzw. przepychanie przez bufet) 0,9 0,7 0,5 0,9 0,6 Chrzciny 0,9 0,3 0,9 0,4 0,1 Sylwester 0,9 14,3 Wczasowo turystyczne 0,8 2,6 0,4 0,9 1,5 Obiad lub kolacja w gronie domowników 0,3 1,2 3,4 4,4 2,5 Randka (spotkanie we dwoje) 0,3 0,3 0,4 Wypłata 0,1 0,2 0,1 0,2 W przypadku wódki i wina najwięcej okazji do ich konsumpcji przypada na imieniny lub urodziny. Jako następne w odniesieniu do napojów spirytusowych pojawiają się spotkania towarzyskie zaplanowane i bez specjalnej okazji, zaś wina takie święta jak Wielkanoc, Boże Narodzenie, Nowy Rok i Sylwester. Inaczej wygląda rozkład okazji w przypadku picia wina domowego i bimbru. Wprawdzie w tych przypadkach również istotne miejsce zajmują okazje tzw. Okolicznościowe, ale znacznie częściej (niż w przypadku picia wódki i wina) zdarza się picie tych napojów bez specjalnej okazji. Można przypuszczać, że w tych przypadkach, szczególnie gdy chodzi o bimber, ważna jest funkcja intoksykacyjna (upicie się). Najbardziej od pozostałych napojów alkoholowych odróżnia się piwo, które pite jest przede wszystkim bez specjalnej okazji takiej odpowiedzi udzieliło 65% konsumentów. Na imieninach, czy urodzinach piwo pojawia się bardzo rzadko. 28

Tab. 2.6. Okoliczności picia (odsetki badanych wśród konsumentów poszczególnych napojów alkoholowych). Miejsce picia Towarzystwo Wódka Bimber Wino Wino domowe Piwo w mieszkaniu 75,7 70,0 79,1 90,5 59,0 w lokalu gastronomicznym 12,3 0,5 12,2 0,5 16,2 w miejscu pracy 0,9 2,2 1,2 0,5 0,5 na wolnym powietrzu 9,1 23,7 5,8 8,0 22,6 w innym miejscu 2,0 3,7 1,6 0,5 1,6 sam 1,9 3,2 1,5 6,2 25,9 z rodziną 52,6 17,1 62,7 55,1 31,2 ze znajomymi 55,7 81,2 46,2 42,7 45,2 z nieznajomymi 1,5 2,9 1,8 0,3 0,6 z kimś innym 0,0 0,1 0,1 Każdy z napojów alkoholowych najczęściej pity jest w warunkach domowych. Najwyższy odsetek pijących w domu występuje przy winie domowym (91%), najniższy przy piwie (59%). Na drugim miejscu w przypadku wódki i wina jest lokal gastronomiczny, zaś w przypadku piwa, bimbru i wina domowego picie na wolnym powietrzu. Mimo, że piwo pije się częściej na wolnym powietrzu niż w lokalu gastronomicznym, to jednak i tak lokal gastronomiczny jest częściej miejscem picia piwa, niż wódki, czy wina. Generalnie piwo jest napojem o najsilniej zróżnicowanym miejscu picia. Chociaż picie napojów alkoholowych, to czynność towarzyska, zdarza się również picie samotne. Relatywnie najczęściej występuje w przypadku piwa 26% ostatni raz piło piwo bez żadnego towarzystwa. Wódkę pije się na równi w gronie rodziny i znajomych, wino i wino domowe pije się raczej z rodziną, zaś piwo, i w jeszcze większym stopniu bimber, raczej ze znajomymi. Picie z nieznajomymi występuje bardzo rzadko, najczęściej w przypadku bimbru. 2.2. Spożycie alkoholu przez młodych ludzi 2.2.1. Wyniki międzynarodowych badań HBSC W roku 2002 zrealizowana została w Polsce czwarta edycja badań międzynarodowych nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej (HBSC Health Behaviour in School Aged Chlidren), wykonywanych we współpracy ze Światową Organizacją Zdrowia. Badania realizowane są w Polsce cyklicznie co 4 lata od roku 1990. Wyniki badań wskazują, iż 71% polskiej młodzieży w wieku 11 15 lat próbowało napojów alkoholowych (w tym 20% 11 latków). Zauważa się tendencję do zacierania się różnic wśród chłopców i dziewcząt w częstości podejmowania prób picia alkoholu. Do picia wina przyznaje się 44% 15 letnich chłopców i 42% 15 letnichdziewcząt. Do picia wódki w tej grupie wiekowej przyznaje się 53% 15 letnich chłopców i 39% dziewcząt. Młodzi ludzie najczęściej sięgają po piwo. W 2002 roku, co najmniej raz w miesiącu konsumentami piwa było prawie 8% uczniów w wieku 11 15 lat, a wino i wódkę piło 4%. Do picia piwa w każdym tygodniu przyznaje się 15% 15 letnich chłopców i ponad 6% 15 letnich dziewcząt, w wieku 11 lat było to odpowiednio ponad 7% i ponad 3%. Ok. 60% 15-letnich chłopców i 44% 15-letnich dziewcząt przyznaje się do stanu upojenia alkoholowego (pytanie brzmiało: Czy wypiłeś kiedyś tak dużo alkoholu, że czułeś się 29

naprawdę pijany? ), w wieku 13 lat odpowiednio jest to 30% chłopców i 20% dziewcząt. Rys. 2.7. Picie piwa co najmniej raz w tygodniu przez młodzież w wieku 11 15 lat. Podobne wyniki wykazały również badania ankietowe zrealizowane w Polsce w 1995 oraz 1999 roku w ramach Europejskiego Programu Badań Szkolnych na Temat Alkoholu i Innych Narkotyków ESPAD, w pierwszych i trzecich klasach szkół ponadpodstawowych (grupa 15/16 latków oraz 17/18 latków) koordynowanych przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Do upicia się w czasie ostatniego roku przyznało się niemal 60% piętnastolatków (58,5%) i ponad 75% siedemnastolatków (75,7%). Chłopcy upijają się częściej niż dziewczęta. Na miesiąc przed badaniami upił się co trzeci 15 16 letni chłopiec (38,7%) zaś w grupie17 18 latków odsetek tych, którzy upili się w ciągu ostatnich 30 dni sięgał niemal połowy badanych (48,9%). Co piąta 15 letnia dziewczynka upiła się w ciągu ostatniego miesiąca. W czasie ostatniego roku upiło się ponad 40% 15 letnich dziewcząt (43,1%). W populacji 17 latek do upicia w ciągu ostatnich 30 dni przyznaje się 25% badanych dziewcząt (25,7%). Porównując te wyniki z poprzednimi badaniami z 1995 roku odnotowujemy prawie 30% wzrost odsetka upijających się 15 i 17 letnich dziewcząt. Powyższe wyniki wskazują na niewielkie zahamowanie niekorzystnych zmian obserwowanych w latach 90, szczególnie wśród chłopców. Natomiast wśród dziewcząt, wskaźniki picia alkoholu wzrosły odsetek często pijących wino (26%) przewyższył odsetek chłopców (21%), odsetek tych, które próbowały wódki, wzrósł z 44% do 56%, a odsetek pijących piwo w ilościach prowadzących do upicia się wzrósł z 8% do 11%. Analiza szczegółowych wyników wskazuje również na zacieranie się różnic w częstym piciu alkoholu między dziewczętami i chłopcami oraz uczniami liceów ogólnokształcących i szkół zawodowych. Dane uzyskane z Wydziału Prasowego Komendy Głównej Policji wskazują na niewielki spadek rejestrowanych czynów karalnych popełnianych przez młodych ludzi. Liczba nieletnich podejrzanych o popełnienie przestępstwa przy jednoznacznym stwierdzeniu wpływu alkoholu nie przekracza 10%. Jednak w przypadku niektórych kategorii przestępstw (np. zabójstwa, zgwałcenia) odsetek popełnionych pod wpływem alkoholu jest wyraźnie wyższy (20-25%). 2.2.2. Badania studentów oraz żołnierzy zasadniczej służby zawodowej W roku 2002 na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Instytut Psychologii Zdrowia zrealizował badania w środowisku studentów warszawskiej Akademii Medycznej oraz Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie. Badania były kontynuacją badań ogólnopolskich z roku 2000 i dotyczyły zachowań, postaw, opinii i doświadczeń studentów, dotyczących spożywania alkoholu oraz innych środków uzależniających. Odsetek konsumentów alkoholu wśród przyszłych lekarzy wyniósł prawie 81%. Zdecydowana większość piła alkohol w ciągu miesiąca poprzedzającego badanie (80,5%). W okresie ostatnich dwóch tygodni przed wypełnieniem ankiety, alkoholu nadużywało prawie 42%, w tym 45% kobiet oraz 38,5% mężczyzn. Wyniki z obydwu badań wskazują, że najliczniejsza 30

grupa badanych przeszedł inicjację alkoholową, narkotykową oraz zaczął palić regularnie papierosy w wieku 16 18 lat. Badania przyszłych psychologów wykazały, iż jedynie 6% z nich deklaruje się jako abstynenci (badania populacji ogólnopolskiej studentów wykazywały odsetek niemal dwukrotnie wyższy 11%). W badanej grupie studentów SWPS odnotowano również wyższy odsetek osób nadużywających alkoholu. Wśród kobiet wskaźnik ten wynosił 54%, a wśród mężczyzn 49%. W badaniach ogólnopolskich z roku 2000 było to 37% studentek i 42% studentów. W obu pomiarach nie stwierdzono różnic w nadużywaniu alkoholu między studentami pierwszego i trzeciego roku. Podobne wyniki, wskazujące na zwiększające się spożycie alkoholu wśród studentów uzyskano w badaniach realizowanych przez Instytut Psychologii Zdrowia obejmujących wszystkie uczelnie wrocławskie: 11% studentów przyznaje się do abstynencji wiek inicjacji to u ponad 40% badanych 11 13 lat w ciągu ostatniego miesiąca piło 82% kobiet i 88% mężczyzn w ciągu ostatnich dwóch tygodni nadużywało alkoholu 54% kobiet i 59% mężczyzn. Rys. 2.8. Badania studentów nadużywanie alkoholu (3 drinki lub więcej u kobiet i 4 drinki lub więcej u mężczyzn) w ciągu ostatnich dwóch tygodni. W roku 2002 opublikowany został również raport z projektu badawczego Żołnierze 2001 realizowanego na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przez Instytut Psychologii Zdrowia. Celem badań była diagnoza rozmiarów spożycia alkoholu i innych środków psychoaktywnych w populacji polskich żołnierzy zasadniczej służby wojskowej. Wynik wskazują, że: większa część ankietowanych po raz pierwszy sięgnęła po alkohol już w wieku 13 15 lat, prawie połowa jako najważniejszy motyw, pod wpływem którego sięgnęła po raz pierwszy po alkohol, wskazała reklamę; przed powołaniem do służby wojskowej kilka razy w tygodniu, a nawet codziennie piło alkohol prawie 20% badanych, w trakcie trwania służby do częstego picia przyznaje się jedynie 5,7%. Prawie połowa uczestniczących w badaniu żołnierzy (44%) twierdzi, że podczas pełnienia służby wojskowej pije mniej niż w cywilu; w obecnej chwili 14% badanych deklaruje, że w ogóle nie pije alkoholu; najczęstsze motywy skłaniające do abstynencji to prowadzenie samochodu, spotkanie z dziewczyną; ryzykowny styl picia (picie częściej niż raz w tygodniu) deklaruje około 6% żołnierzy; najczęściej spożywanym przez żołnierzy alkoholem jest piwo (ponad 60%); działania profilaktyczne podejmowane wobec żołnierzy ograniczają się przede wszystkim do działań zapobiegawczych (ustalenie zasad spożywania alkoholu na terenie jednostki, spotkania z 31

psychologiem czy oficerem społeczno wychowawczym). Porównanie badań populacji żołnierzy i studentów wskazują, iż grupa żołnierzy służby zasadniczej oceniając swój stosunek do picia alkoholu częściej wskazuje na model picia częstego, jednak w ciągu ostatnich 30 dni przed badaniem studenci sięgali po alkohol znacznie częściej. Potwierdza to tezę, że służba wojskowa wpływa na ograniczenie picia alkoholu. Ile razy w ciągu ostatnich 30 dni zdarzyło się badanym pić alkohol 32 Studenci Żołnierze Ani razu 25% 22% 1 2 razy 31% 44% 3 5 razy 25% 18% 6 9 razy 11% 7% 10 19 razy 6% 4,5% Więcej niż 20 razy 2% 2% Porównując najważniejsze motywy picia alkoholu populacji studentów i żołnierzy jako wspólne można wskazać: poprawę samopoczucia, rozluźnienie czy odreagowanie stresów i problemów. Ogólnopolskie badania ankietowe Substancje psychoaktywne, postawy i zachowania realizowane w roku 2002 na zlecenie PARPA wskazują, iż picie alkoholu przez młodzież jest uznawane przez Polaków za bardzo ważny problem społeczny. Na poziomie kraju jako ważny wskazało go 53,4% ankietowanych, w skali lokalnej ponad 42% zaraz za bezrobociem i spadkiem stopy życiowej. Od 1998 roku badania wskazują na to, iż szczególnie w społecznościach lokalnych, problem ten jest dostrzegany i uznawany jako jeden z najważniejszych (obszerniejszy opis w podrozdziale 2.5.: Percepcja problemów alkoholowych ). 2.2.3. Inicjacja alkoholowa postawy i zachowania Kwestia picia napojów alkoholowych, podobnie jak używania innych substancji regulowana jest przez wzory kulturowe. Kto, kiedy, w jakich sytuacjach i ile może wypić zależne jest od zwyczajów panujących w danej kulturze. O ile w naszym kręgu kulturowym picie napojów alkoholowych przez dorosłych jest w zasadzie powszechnie akceptowane, o tyle stosunek do picia przez młodzież jest silnie zróżnicowany. W trakcie ww. opisanych badań ( Substancje psychoaktywne postawy i zachowania ) zadano pytanie o wiek w którym respondent wypił swój pierwszy napój alkoholowy. Tab. 2.9. Inicjacja picia poszczególnych napojów alkoholowych przed osiemnastym rokiem życia wg płci (odsetki badanych) Mężczyźni Kobiety Ogółem Piwo 52,8 20,4 36,5 Wino 41,6 19,5 30,4 Wódka 26,6 10,3 18,5 Ogółem 55,9 26,0 41,2 W najwyższym odsetku pili przed osiągnięciem pełnoletności piwo, następnie wino i wódkę. Dla całej zbiorowości odsetki wczesnej inicjacji picia piwa i wina niewiele się różnią, natomiast analogiczny odsetek w przypadku wódki jest wyraźnie mniejszy. Ta sama tendencja występuje

u kobiet, natomiast u mężczyzn rozkład jest bardziej równomierny. Generalnie wczesne inicjacje zarówno picia alkoholu ogółem jak każdego napoju z osobna są częstsze u mężczyzn niż u kobiet. Zadano także pytanie o postulowany wiek inicjacji picia poszczególnych napojów alkoholowych. Zdecydowana większość badanych była zdania, że picie alkoholu może być dozwolone dopiero po ukończeniu osiemnastu lat (66% 77%). Warto zwrócić uwagę na mieszczące się w tej grupie dość liczne frakcje badanych (10% 25%) postulujących przesunięcie granicy dopuszczalności picia poszczególnych napojów alkoholowych do 21 lat a nawet powyżej. Normy inicjacji są zróżnicowane ze względu na typ napoju alkoholowego oraz płeć potencjalnego konsumenta. Ogólnie rzecz biorąc są one bardziej liberalne w odniesieniu do piwa, mniej do wina, a najmniej do wódki. Picie alkoholu przed osiemnastym rokiem życia dopuszczało 17,4% badanych. Porównanie wyników z 2002 roku z wcześniejszymi badaniami, w których poruszano ten problem wykazało bardzo ważne zmiany w postawach dorosłych wobec picia alkoholu przez nieletnich. Jeszcze w 1989 r. tylko w niewielkich odsetkach pełnoletni mieszkańcy naszego kraju przyzwalaliby na doświadczenia alkoholowe przed przekroczeniem progu pełnoletniości. W latach dziewięćdziesiątych zauważalny stał się proces liberalizacji (w 1995 roku prawie połowa dorosłych mieszkańców kraju aprobowała inicjację przed osiągnięciem pełnoletności). W 2002 r. tendencja ta uległa odwróceniu. Łamanie prawnych ograniczeń dostępności napojów alkoholowych dla nieletnich, niedozwolona reklama alkoholu, osłabienie kontroli rodziców a także ich bezradność, częsty widok pijących nieletnich, niejednokrotnie zachowania agresywne, bójki, wypadki, spowodowały, że odsetek osób wyrażających zgodę na wczesną inicjację spadł do poziomu zbliżonego do notowanego przed pojawieniem się tendencji liberalnych. Ciekawe jest również to, że bardzo wyraźnie (osobno pytano o normy dla dziewcząt i chłopców) czasem nawet 3 4 krotnie, wzrósł odsetek osób, które dopuszczają inicjację alkoholową dopiero po ukończeniu 21 roku życia. Źródeł odwrócenia się tendencji liberalnej odnotowanej w 2002 roku, możemy poszukiwać nie tylko w widoczności problemów związanych z piciem przez młodzież. Nie bez znaczenia jest są tu też wysiłki instytucji odpowiedzialnych za politykę wobec alkoholu oraz środowisk trzeźwościowych. Od dłuższego czasu prowadzona jest szeroka działalność informacyjna i edukacyjna w zakresie problematyki picia alkoholu przez nieletnich, podejmującej zarówno szeroko zakrojone kampanie profilaktyczno edukacyjne jak np. Chrońmy Młodość, Radość bez alkoholu, wakacje bez ryzyka, Alkohol kradnie wolność czy Nie truj się, jak i inicjatywy lokalne. Wyniki badania z 2002 roku sugerują, że wszystkie te wysiłki nie idą na marne. W badaniach zwrócono również uwagę na widoczność społeczną picia alkoholu przez nieletnich: prawie 70% badanych zetknęło się z taką sytuacją, próbę interwencji podejmowało jedynie 10%. Na pytanie czy Był/a Pan/i świadkiem sprzedaży alkoholu nieletnim? twierdząco odpowiedziało 25% badanych, jedynie 13% z nich podejmowało próby interwencji. 2.3. Zagrożenia zdrowia związane z alkoholem 2.3.1. Grupy ryzyka Picie napojów alkoholowych niesie ze sobą ryzyko, rosnące wraz ze wzrostem spożycia. Według ocen uczonych brytyjskich niebezpieczeństwo komplikacji zdrowotnych zwiększa się po przekroczeniu poziomu 10 litrów czystego alkoholu rocznie w przypadku mężczyzn i 7,5 litra w przypadku kobiet. W Polsce wśród konsumentów napojów alkoholowych znalazło się 10% pijących powyżej tego progu czyli około 2,5 mln osób. 33

Więcej osób z grup ryzyka spotykamy generalnie w grupach o większym średnim spożyciu. Osoby pijące w ilościach stwarzających szczególnie wysokie ryzyko powstania szkód zdrowotnych spotykamy prawie 5 razy częściej wśród mężczyzn (14,4%) niż wśród kobiet (3,8%). Dla całej próby odsetek osób należących do grup ryzyka wśród ludzi młodych (18 29 lat 9,7%) i osób w średnim wieku jest podobny (30 39 lat 10,7%; 40 49 lat 10,6%), znacznie spada dopiero powyżej pięćdziesiątego roku życia (50 64 lata 8,7%; 65 i więcej lat 3,0%)). Rozkład grup ryzyka w poszczególnych kategoriach wiekowych wygląda podobnie u mężczyzn i u kobiet. Najniższe frakcje osób pijących na poziomie zwiększonego ryzyka spotykamy wśród najstarszych powyżej 50 tego roku życia, najwyższe u mężczyzn w kategorii czterdziestolatków (17,2%), u kobiet w kategorii o dziesięć lat młodszej (5,8%). Podobnie jak w przypadku średniego spożycia, stan cywilny różnicuje badanych pod względem picia ryzykownego. Najwyższe odsetki pijących w taki sposób pojawiają się wśród osób stanu wolnego (mężczyźni 16,8%, kobiety 6,2%) Status zawodowy koreluje z piciem ryzykownym dla ogółu badanej populacji a także w przypadku mężczyzn. Wyraźnie wyższe odsetki osób z grup ryzyka występuje wśród bezrobotnych (15,9%). Bardzo wysoki poziom ryzykownego picia charakteryzuje bezrobotnych mężczyzn 24,7%. Istotne zróżnicowanie wiąże się także z faktem posiadanie dzieci. U osób bezdzietnych proporcje pijących w ryzykowny sposób są wyraźnie wyższe (11,5%) niż u osób posiadających dzieci (7,8%). Zróżnicowanie w zakresie grup ryzyka wprowadza również stosunek do religii, i to zarówno w przypadku kobiet jak mężczyzn. Tak samo u kobiet jaki i u mężczyzn wierzących i praktykujących pijący ryzykownie występują dwa razy rzadziej (6,8%) niż u pozostałych (14,3%). 2.3.2. Raport Światowej Organizacji Zdrowia Zdrowie świata w 2002 W ostatnim globalnym raporcie Światowej Organizacji Zdrowia Zdrowie Świata w 2002 (WHO 2002) stwierdzono związki przyczynowe między piciem alkoholu, a ponad 60 typami chorób i urazów. Alkohol jako czynnik ryzyka chorób zajmuje trzecie miejsce w obydwu Amerykach oraz w Europie, gdzie mieści się w zakresie od 8% do 18% przyczyn całkowitego obciążenia chorobami w populacji mężczyzn oraz od 2% do 4% w populacji kobiet średnio oznacza to że alkohol jest odpowiedzialny za 9,3% DALYs (disability adjusted life years szkodliwych skutków chorób mierzonych ilością utraconych lat życia z powodu przedwczesnej śmierci i poważnej niesprawności). Badania WHO wskazują, ze alkohol przyczynia się na całym świecie do wystąpienia 20 30% przypadków następujących schorzeń i wypadków: raka przełyku, raka wątroby, marskości wątroby, zabójstw, padaczki i wypadków samochodowych. Badania prowadzone w Anglii, a także w Polsce wskazują, że około 20% zgłoszeń do szpitali ogólnych i podstawowej opieki zdrowotnej jest związane z nadużywaniem alkoholu. 2.3.3. Zgony z powodu zaburzeń psychicznych związanych z alkoholem Liczba zgonów z powodu zaburzeń psychicznych związanych z alkoholem, która od połowy lat 90 tych była stabilna zaczęła wykazywać tendencję spadkową. W roku 1999 zanotowano ich 1,5 tys. w roku 2001 1,3 tys. W ostatnich latach liczba zatruć śmiertelnych ustabilizowała się na poziomie 1250 1300 rocznie, co świadczy o spadku w porównaniu z latami 1991 19992 gdy notowano 1,7 1,9 tys. rocznie. W porównaniu z początkiem lat dziewięćdziesiątych wyraźnie wzrosła liczba zgonów z powodu chorób wątroby. U mężczyzn z 2.600 w roku 1990 do ponad 4.000 w 2001 r. (aż o 54%), u kobiet wzrost ten nie przekroczył kilkunastu procent. W porównaniu jednak z rokiem 1999, gdy liczba zgonów wyniosła 6 tys. w roku 2001 nastąpił pewien spadek zanotowano ogółem 5,5 tys. zgonów. 34

Podane przyczyny zgonów, będące w sposób oczywisty związane z alkoholem, są przyczyną około 6 tys. zgonów mężczyzn rocznie. Ponieważ alkohol ma swój udział w blisko 1/2 zgonów z powodu urazów i wypadków, 2/3 zgonów z powodu raka górnych dróg oddechowych i układu trawiennego oraz 15% zgonów z powodu chorób układu krążenia szacuje się, że nadużywanie alkoholu stanowi przyczynę ponad 30 tys. zgonów mężczyzn rocznie. 2.3.4. Przedwczesna umieralność Badania WHO wykazują, że przedwczesna umieralność na tle używania alkoholu i nikotyny rośnie na całym świecie. Switzerland s Addiction Institute podaje, że na świecie umiera rocznie około 7 mln. osób z powodu nadużywania alkoholu, narkotyków i nikotyny, z czego 1,8 mln. zgonów jest związanych z nadużywaniem alkoholu (rok 2000). Odsetek ten jest znacznie wyższy w populacji mężczyzn 5,6% zgonów, niż kobiet 0,6% zgonów W przypadku mężczyzn żyjących w Europie Środkowo Wschodniej, 50 75% utonięć, przypadków raka przełyku, padaczki, niezamierzonych urazów, zabójstw, wypadków samochodowych i marskości wątroby przypisuje się wpływowi alkoholu (Raport WHO). Alkohol ma wpływ na późne zgłaszanie się do lekarza, zmienia obraz kliniczny, utrudniając diagnozę, wpływa też niekorzystnie na proces leczenia, sprzyja zaniechaniu leczenia lub leczeniu niesystematycznemu. Raport WHO wskazuje, że w Europie w przedziale wiekowym 15 29 lat co czwarty zgon spowodowany jest nadużywaniem alkoholu. Każdego roku około 55 tys. młodych Europejczyków umiera z tego właśnie powodu. 2.3.5. Spożywanie alkoholu przez kobiety w ciąży. Alkohol spożywany przez matkę może wywoływać u płodu wiele niekorzystnych, długotrwałych zmian, od znacznych anomalii morfologicznych i niedorozwoju umysłowego po subtelne zaburzenia poznawcze, a także zaburzenia zachowania. Najpoważniejszym uszkodzeniem płodu związanym ze spożywaniem alkoholu przez ciężarna matkę jest FAS, Alkoholowy Zespół Płodowy. Rozpoznaje się je wtedy, gdy u dziecka wystąpią następujące zjawiska: opóźnienie wzrostu płodu i noworodka, uszkodzenie OUN, objawiające się takimi zaburzeniami neurologicznymi, jak opóźnienie rozwoju, zaburzenia zachowania, obniżenie sprawności intelektualnej i deformacja czaszki lub mózgu, charakterystyczny wygląd twarzy z małymi szparami powiekowymi, cienka górna warga, wydłużeniem i spłaszczeniem rynienki górnej wargi. W przypadku wystąpienia tylko części tych cech rozpoznawany bywa zespół FAE (fetal alcohol effects) efekty alkoholowego uszkodzenia płodu. Badania przeprowadzone w USA pokazują, iż Alkoholowy Zespół Płodowy FAS w pełnej postaci występuje u 1 do 6 dzieci na każde 2000 żywych urodzeń. Pojawia się we wszystkich grupach rasowych i ekonomicznych. FAS jest trzecią w kolejności przyczyną wad rozwojowych. Oprócz FAS specjaliści wyróżniają jeszcze inne związane z działaniem alkoholu na płód uszkodzenia są one mniej widoczne ze względu na ich mniejsze stopień nasilenia. Są to Związane z Alkoholem Wady Wrodzone i Defekty Około Porodowe ARDB oraz Związane z Alkoholem Zaburzenia Rozwoju Neurologicznego. Nieznany jest zasięg występowania tego zjawiska w Polsce, gdyż brak polskich badań z tej dziedziny. Zespół ten rzadko jest rozpoznawany, z uwagi na brak odpowiedniego przygotowania położników. 35

2.4. Problemy i zagrożenia życia rodzinnego związane z nietrzeźwością Mówiąc o rodzinie z problemami alkoholowymi mamy na myśli rodzinę, w której co najmniej jedna osoba pije w sposób szkodliwy dla niej i dla członków jej rodziny. Problemy związane z alkoholem ma nie tylko ten, kto pije, ale też osoby, które pozostają w bliskiej więzi z osobą uzależnioną ci, którzy go kochają, są od niego zależni finansowo lub emocjonalnie itp. Szacuje się, że w Polsce około 3 4 mln osób żyje w rodzinach, w których z powodu powtarzającej się nietrzeźwości dochodzi do zjawisk powodujących szkody osobiste u członków rodziny. Liczbę osób nadmiernie używających alkoholu szacuje się na około 2,5 miliona, w tym 600 700 tys. to osoby uzależnione, które wymagają leczenia. Dwie trzecie uzależnionych od alkoholu to rodzice (głównie ojcowie) około 1,5 2 milionów dzieci. Dzieci wychowujące się w rodzinach z problemem alkoholowym często wymagają specjalistycznej terapii z powodu zaburzeń przystosowania i problemów psychologicznych, także w życiu dorosłym (DDA). Ocenia się, że populacja Dorosłych Dzieci Alkoholików liczy kilka milionów. W rodzinach alkoholików często dochodzi do przemocy. Przemoc w rodzinie to każde zamierzone i wykorzystujące przewagę sił działanie (lub zaniechanie) podejmowane w rodzinie przez jednego z jej członków przeciwko pozostałym, naruszające prawa i dobra osobiste oraz powodujące cierpienia i szkody. Wokół problemu przemocy w rodzinie narosło wiele mitów i stereotypów, które dotyczą przekonań, że jest to zjawisko marginalne, występujące bardzo rzadko i wyłącznie w tzw. środowiskach patologicznych, że to co się dzieje w rodzinie to sprawa prywatna jej członków i nie należy się wtrącać. Wieloletnie działania związane z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie oraz szeroko prowadzone działania edukacyjne stopniowo wpływają na zmianę postaw Polaków wobec zjawiska, a także na stosunek do ofiar i sprawców przemocy domowej. (Więcej informacji w rozdziale VII: Działania innych ministerstw, Komitetu Badań Naukowych oraz jednostek publicznej radiofonii i telewizji Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji). Wyniki badań przeprowadzonych w lutym 2002 roku przez CBOS wskazują, że ponad 43% kobiet i 31% mężczyzn zna przynajmniej jedną kobietę ofiarę przemocy. Co dziewiąty respondent (11%) przynajmniej raz użył przemocy wobec swoich najbliższych. Co ósma kobieta (12%) i co jedenasty mężczyzna (9%) przyznają, że co najmniej raz zostali uderzeni przez partnera w czasie rodzinnej awantury. Nieco wyższy wskaźnik występuje w badaniach przeprowadzonych przez Pracownię Sopocką. Wynika z nich, że 14% badanych stwierdza, iż w ich rodzinach w ciągu ostatniego roku przed badaniem dochodziło do przemocy. W 2001 roku Instytut Psychologii Zdrowia zaprezentował raport z programu badawczego pt. Analiza Przebiegu i Efektów Terapii Alkoholików w latach 1994 1999. Wynika z niego, że około 60% pacjentów lecznictwa odwykowego ma poważne problemy związane ze stosowaniem przemocy wobec swoich najbliższych. Co czwarty ankietowany przyznaje się do stosowania przemocy fizycznej wobec swoich dzieci w okresie rozwijania się choroby alkoholowej, a nieco ponad 5% do stosowania przemocy wobec swoich dzieci po zakończeniu leczenia odwykowego. W niemal co piątej polskiej rodzinie (18%) dochodzi do konfliktów z powodu nadużywania alkoholu (CBOS 2002). W 2002 roku Instytut Psychologii Zdrowia przeprowadził badania nt. rozmiarów spożycia alkoholu i innych substancji psychoaktywnych wśród studentów Akademii Medycznej i Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej. Wśród wielu pytań zadawano również takie, które dotyczą sytuacji domowej studentów w kontekście zjawiska przemocy. Tabela poniżej przedstawia odpowiedzi twierdzące uczestników badania: 36

pytanie A.M. SWPS Czy w twojej rodzinie w związku z alkoholem zdarzały się przykre sytuacje, o których trudno Ci będzie zapomnieć Czy w twojej rodzinie dochodziło do przemocy fizycznej? Czy sytuacje te miały związek z alkoholem? Czy w twojej rodzinie dochodziło do przemocy psychicznej? Czy sytuacje te miały związek z alkoholem? 29% 31% 33% 17% 43% 12% 44% 19% 55% 16% Czy byłeś bezpośrednią ofiarą lub/i świadkiem przemocy 40% 50% Z kolei badania przeprowadzone przez Instytut Psychologii Zdrowia w 2001 roku wśród żołnierzy służby zasadniczej pt. Alkohol i inne substancje psychoaktywne Żołnierze 2001 pokazują, że prawie 35% badanej populacji doznawało przemocy w swoim domu rodzinnym. W jednej czwartej przypadków przemoc ta miała związek z alkoholem. Należy jednak pamiętać, że przemoc w rodzinie jest zjawiskiem, którego skalę trudno oszacować, wiąże się to bowiem z lękiem ofiar i świadków przed ujawnianiem tych przypadków. Z danych Komendy Głównej Policji wynika, że w 2002 roku policja przeprowadziła prawie 600 tys. interwencji, z tego 96.449 dotyczyło przemocy w rodzinie. Ponad 127,5 tysiąca osób zostało zidentyfikowanych jako ofiary, a prawie 77 tys. jako sprawcy, z których 60.884 było pod wpływem alkoholu. 30 tysięcy nietrzeźwych sprawców przemocy zostało przywiezionych do Izb Wytrzeźwień. Podczas interwencji w sprawach przemocy w rodzinie policjanci posługują się procedurą Niebieskie Karty, która ułatwia im rozpoznanie zjawiska przemocy, podjęcie działań wobec ofiar i sprawców oraz sprzyja współpracy służb. Podobna procedura opracowana została dla pracowników socjalnych. Ze świadczeń pomocy społecznej w 2002 roku korzystało ponad 115 tys. rodzin, w których problem alkoholizmu był główną przyczyną trudnej sytuacji życiowej. W takich rodzinach często dochodziło do przemocy. Z raportu Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej wynika, że w omawianym roku 45% ośrodków pomocy społecznej deklarowało stosowanie procedury interwencji w sprawach przemocy w rodzinie Niebieskie Karty. 2.5. Percepcja problemów społecznych 2.5.1. Najważniejsze problemy społeczne w skali całego kraju. W badaniu Substancje psychoaktywne postawy i zachowania respondenci zostali poproszeni o ocenę, na pięciostopniowej skali, ważności w skali kraju, 14 problemów społecznych: przestępczość gospodarcza, przestępczość pospolita, narkomania, zanieczyszczenie środowiska, alkoholizm, kryzys moralny, zły stan zdrowia społeczeństwa, spadek stopy życiowej, sytuacja mieszkaniowa, przemoc w rodzinie, przemoc i agresja na ulicach, picie przez młodzież, bezrobocie, AIDS. Następnie proszono ich o wybór jednego problemu ich zdaniem najważniejszego. 37

Tabela 2.10. Ocena ważności różnych problemów społecznych na poziomie kraju (odsetki badanych) Bardzo ważne Średnio Ważne ważne Mało ważne Nieważne Trudno powiedz. 1. Bezrobocie 87,5 11,1 0,9 0,2 0,1 0,1 2. Spadek stopy życiowej 65,4 27,1 5,7 0,9 0,2 0,6 3. Przemoc i agresja na ulicach 61,6 31,8 5,1 0,7 0,3 0,5 4. Picie przez młodzież 53,4 34,6 8,6 2,2 0,6 0,8 5. Alkoholizm 51,6 33,8 10,2 3,2 0,6 0,6 6. Narkomania 51,3 33,1 10,8 2,8 0,9 1,0 7. Przestępczość gospodarcza 49,0 35,0 10,3 2,9 0,9 1,8 8. Przestępczość pospolita 46,1 40,7 9,1 2,4 0,5 1,1 9. Zły stan zdrowia społeczeństwa 45,4 38,7 12,0 2,5 0,4 1,0 10. Przemoc w rodzinie 45,3 38,5 10,9 3,0 0,8 1,6 11. Sytuacja mieszkaniowa 44,3 40,7 11,3 2,3 0,4 1,1 12. AIDS 38,2 34,9 15,7 5,7 2,2 3,3 13. Zanieczyszczenie środowiska 35,9 43,7 16,2 2,8 0,6 0,6 14. Kryzys moralny 29,3 39,7 21,2 6,1 1,4 2,4 Tabela 2.11. Najważniejszy problem społeczny w Polsce w ocenie badanych (odsetki respondentów) Problem społeczny Rok 2002 1. Bezrobocie 44,0 2. Przestępczość gospodarcza 12,5 3. Spadek stopy życiowej 8,4 4. Alkoholizm 5,6 5. Przemoc i agresja na ulicach 5,4 6. Narkomania 5,3 7. Przestępczość pospolita 5,0 8. Zły stan zdrowia społeczeństwa 3,8 9. Przemoc w rodzinie 2,7 10. Sytuacja mieszkaniowa 1,9 11. Kryzys moralny 1,7 12. Picie przez młodzież 1,6 13. AIDS 0,9 14. Zanieczyszczenie środowiska 0,8 15. Inne problemy 0,3 38

W skali kraju na pierwsze miejsce wysuwa się problem bezrobocia. Najwyższy odsetek badanych uznał go za bardzo ważny (87,5%), najczęściej też wybierany był jako najważniejszy (44,0%). Alkoholizm pojawia się na piątym miejscu pod względem odsetka osób traktujących dany problem jako bardzo ważny (51,6%) oraz na czwartym miejscu wśród problemów najważniejszych 5,6%. Picie alkoholu przez młodzież drugi alkoholowy problem poddany pod ocenę badanych został uznany za bardzo ważny przez 53,4% badanych (czwarte miejsce), jednak tylko niespełna 1,6% (dwunaste miejsce) było skłonnych uznać go za problem najważniejszy. 2.5.2. Najważniejsze problemy społeczne w społecznościach lokalnych. Tu także na plan pierwszy wysuwa się kwestia bezrobocia 80,3% ocen bardzo ważny i 52,3% wyborów jako najważniejszy. Na drugim miejscu jest spadek stopy życiowej 60,8% ocen bardzo ważny i 9,2% wyborów jako najważniejszy. Na trzecim miejscu pod względem ocen bardzo ważny ulokował się problem picia alkoholu przez młodzież (42,2%) i 2,3% ankietowanych wybrało go jako najważniejszy dziewiąte miejsce Alkoholizm jako problem społeczny znalazł się na piątym miejscu 40,5% ocen bardzo ważny, a 7,3% wyborców trzecie miejsce uznało go za problem najważniejszy. Tabela 2.12. Ocena ważności różnych problemów społecznych w skali lokalnej (odsetki badanych) Bardzo ważne Średnio Ważne ważne Mało ważne Nieważne Trudno powiedz. 1. Bezrobocie 80,3 14,3 3,0 1,1 0,3 1,1 2. Spadek stopy życiowej 60,8 27,7 7,6 2,1 0,5 1,3 3. Picie przez młodzież 42,2 36,5 14,2 4,4 1,0 1,6 4. Przemoc i agresja na ulicach 40,7 30,2 14,6 9,0 3,7 1,8 5. Alkoholizm 40,5 37,4 15,5 4,5 0,7 1,3 6. Zły stan zdrowia społeczeństwa 35,7 38,6 18,2 4,7 0,7 2,0 7. Sytuacja mieszkaniowa 33,9 37,1 17,0 7,9 2,3 1,9 8. Przemoc w rodzinie 28,6 37,8 18,7 9,4 1,9 3,6 9. Narkomania 27,6 28,9 16,0 13,6 9,7 4,2 10. Przestępczość pospolit 27,5 37,8 17,4 10,7 3,1 3,5 11. Zanieczyszczenie środowiska 23,9 36,0 22,4 12,1 3,5 2,0 12. Przestępczość gospodarcz 23,8 29,7 20,0 13,6 6,8 6,1 13. Kryzys moralny 22,3 36,3 24,9 10,6 2,5 3,4 14. AIDS 21,1 26,2 16,7 14,6 13,5 7,8 39

Tabela 2.13. Najważniejszy problem społeczny w skali lokalnej w ocenie badanych (odsetki respondentów) Problem społeczny Rok 2002 1. Bezrobocie 52,3 2. Spadek stopy życiowej 9,2 3. Alkoholizm 7,3 4. Przestępczość gospodarcza 6,2 5. Przemoc i agresja na ulicach 4,6 6. Przestępczość pospolita 3,8 7. Narkomania 3,5 8. Zły stan zdrowia społeczeństwa 3,4 9. Picie przez młodzież 2,3 10. Sytuacja mieszkaniowa 2,0 11. Zanieczyszczenie środowiska 1,9 12. Przemoc w rodzinie 1,7 13. Kryzys moralny 1,3 14. Inne problemy 0,2 15. AIDS 0,2 Wyniki z 2002 r. pokazały utrzymanie się zaobserwowanej w 1998 r. tendencji do lokowania wyżej problemów alkoholowych (alkoholizm, picie przez młodzież) w odniesieniu do własnej miejscowości niż do całego kraju. W badaniach z lat osiemdziesiątych obserwowano przeciwną tendencję. Może to oznaczać, że mieszkańcy lepiej niż niegdyś potrafią identyfikować ten problem w swoim otoczeniu, są bardziej na niego wyczulani. Porównanie wyników z 2002 r. z wynikami z 1998 r. zdaje się wskazywać, że obecnie uwaga społeczna skoncentrowana jest z jednaj strony na aktualnych problemach ekonomicznych (bezrobocie i towarzyszący temu spadek stopy życiowej) z drugiej zaś na przestępczości gospodarczej także wiążącej się ze sferą ekonomii. Mimo tego takie problemy jak alkoholizm i picie alkoholu przez młodzież nadal uważane są za ważne lub bardzo ważne. 2.6. Postawy wobec alkoholu 2.6.1. Wiedza i przekonania na temat napojów alkoholowych Używanie substancji psychoaktywnych spotyka się często z przejawami społecznego potępienia. W tabeli poniżej zamieszczono oceny badanych odnośnie używania przez osiemnastolatka poszczególnych napojów alkoholowych dokonywane na skali od zdecydowania potępiam do zdecydowanie nie potępiam. 40

Tabela 2.14. Stopień społecznego potępienia używania przez osiemnastolatka wybranych substancji psychoaktywnych. Zdecydowanie potępiam Raczej potępiam Raczej nie potępiam Zdecydowanie nie potępiam Trudno powiedzieć 1. Pije wódkę 38,6 32,8 21,4 4,7 2,4 2. Pije wino 21,7 32,4 36,9 6,7 2,3 3. Pije piwo 15,6 27,4 45,6 9,4 2,0 Tabela 2.15. Ocena ryzyka związanego z różnymi wzorami używania napojów alkoholowych 1. 2. 3. Wypijanie jednego lub dwóch drinków prawie codziennie Wypijanie czterech lub pięciu drinków prawie codziennie Wypijanie pięciu lub więcej drinków 1 raz lub 2 razy w ciągu każdego weekendu Nie ma ryzyka Małe ryzyko Umiarkowane ryzyko Duże ryzyko Nie wiem 1,7 12,2 29,4 54,4 2,2 0,2 2,3 10,0 85,8 1,6 1,7 12,5 32,8 50,3 2,7 Przy ocenie ryzyka związanego z różnymi stylami picia napojów alkoholowych, za najbardziej niebezpieczny badani uznali częste picie w dużych ilościach. Na drugim miejscu pod względem ryzyka znalazł się wzór polegający na częstym, tzn. prawie codziennym piciu małych ilości, a dopiero na trzecim picie większej ilości ale jeden lub dwa razy w czasie weekendu. 2.6.2. Kontrola nad dostępnością alkoholu Kwestia kontroli nad alkoholem poruszona została w dwóch pytaniach. W pierwszym proszono badanych o ustosunkowanie się do fundamentalnej dla kontroli nad alkoholem sprawy postrzegania napojów alkoholowych jako towaru. Respondentów proszono o dokonanie wyboru między dwoma stwierdzeniami: 1) Napoje alkoholowe nie mogą być traktowane jak wszystkie inne towary a handel nimi powinien być specjalnie kontrolowany przez państwo. 2) Napoje alkoholowe należy traktować tak jak każdy inny towar, zatem handel nimi nie powinien być objęty żadną specjalną kontrolą. Ponad połowa badanych (59,1%) uznała słuszność pierwszego stwierdzenia, 29,4% opowiedziało się za drugim a 11,6% nie miało zdania w tej sprawie. Oznacza to przewagę zwolenników poddania dystrybucji alkoholu większym rygorom kontroli ze strony państwa, niż ma to miejsce w przypadku innych towarów. Przewaga ta jest jednak mniejsza, niż cztery lata temu. Na analogiczne pytanie w 1998 r. 64,3% badanych udzieliło poparcia idei kontroli na dystrybucją alkoholu, 15,8% było jej przeciwne a 19,9% nie miało zdania. Takie samo pytanie zadane zostało także w badaniach z 1992 r. Wówczas przewaga zwolenników kontroli nad alkoholem była jeszcze większa. Za specjalnym traktowaniem alkoholu opowiedziało się wówczas 78,2% badanych udzieliło, przeciwnego zdania było 12,8%, a 9% nie miało zdania. Oznacza to, że w przeciągu ostatnich dziesięciu lat odsetek zwolenników poddania dystrybucji alkoholu specjalnym rygorom kontroli ze strony państwa zmalał o blisko 1/3 podczas gdy odsetek przeciwników takiego rozwiązania wzrósł prawie 41