WSTĘP Piotr Olech...3. CZĘŚĆ I Badania, analizy problematyki bezdomności oraz standardy i modele pomocy ludziom bezdomnym...5

Spis treści WSTĘP Piotr Olech...3 CZĘŚĆ I Badania, analizy problematyki bezdomności oraz standardy i modele pomocy ludziom bezdomnym...5 Europejska Typologia Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS Julia Wygnańska... 7 Dane statystyczne o bezdomności w Polsce - Raport dla Europejskiego Obserwatorium Bezdomności FEANTSA Julia Wygnańska... 13 Socjodemograficzny Portret Zbiorowości Ludzi Bezdomnych Województwa Pomorskiego (Raport z badań) Maciej Dębski, Piotr Olech... 26 Diagnoza i ocena specyficznych problemów osób bezdomnych, związanych z dyskryminacją i nierównością na rynku pracy oraz sferą życiową Aleksandra Dębska...136 Bezrobocie co robić? Aktywizacja zawodowa osób bezdomnych Piotr Olech...141 Standaryzacja pomocy instytucjonalnej świadczonej ludziom bezdomnym Ewa Szczypior, Agnieszka Meller oraz Grupa Ekspercka w tym temacie...165 Standaryzacja metody streetworkingu Ewa Szczypior, Agnieszka Meller oraz Grupa Ekspercka w tym temacie...173 Asystowanie osobie bezdomnej i zagrożonej bezdomnością Aleksandra Dębska oraz Grupa Ekspercka w tym temacie...178 Edukacja zawodowa ludzi bezdomnych Leszek Michno oraz Grupa Ekspercka w tym temacie...195 CZĘŚĆ II Różnorodne kwestie problematyki bezdomności...205 Agenda Bezdomności streszczenie projektu Realizatorzy Projektu...207 Druga szansa Wolski Program Reintegracji Społecznej Mirosław Starzyński...211 Streetworker nowy zawód dla charyzmatycznych i odważnych Dominika Pogorzelska...216 Praktyka w Polsce Agnieszka Pieszak-Urbańska...218 W Danii z Leonardo da Vinci Bożena Dołkowska...220 Wywiad przeprowadzony z osobą streetworkera przez reportera tygodnika Tygodniowy Blask - Anna Michalska...222 Niemoc Adam Koszutowski...224 Się wykręciło, czyli relacja własna z I Kaszubskiego Rajdu Rowerowego grupy osób bezdomnych z Polski i Danii Rafał Stenka...226 Streetworking w kilku płaszczyznach Anna Michalska...230 Pierwsze Kroki - Justyna Ludwikowska-Sielska, Dominik Michniewicz...232 Labor ipse voluptas - Praca jest sama przez się przyjemnością Dominik Michniewicz...235 Zwykły dzień czyli o tym, dlaczego warto się budzić Adam Cenian...235 Pierwszy kontakt - Adam Koszutowski, Klaudiusz Dyjas...236 Streetworkerem być Sylwia M. Grubisz...238 Aktywizacja ludzi bezdomnych Sławomir Pawłowski...239 Urywki z życia z streetworka Agnieszka Lewińska...240 Platforma Nadziei Stowarzyszenie AGAPE...241 Odnaleźli swoją drogę Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta...242 Część III Informator o placówkach 2005...253 2

POMOST - O BEZDOMNOŚCI BEZ LĘKU PISMO SAMOPOMOCY 1

2

POMOST - O BEZDOMNOŚCI BEZ LĘKU Szanowni Państwo, Drodzy Przyjaciele Na wasze ręce składamy kolejny numer Pomostu O bezdomności bez leku..., wyrażamy jednocześnie nadzieję, że niniejszy numer będzie przydatny Państwu w uzupełnianiu wiedzy oraz będzie miał praktyczne zastosowanie w codziennej pracy. Tegoroczne wydawnictwo podzielone zostało na kilka części. Pierwsza część zawiera raporty i analizy z badań nad problematyką bezdomności oraz standardy i modele opracowane przez zespoły eksperckie Pomorskiego Forum. W grudniu 2005 roku Pomorskie Forum już po raz trzeci zrealizowało badanie socjodemograficzne wśród zbiorowości ludzi bezdomnych na terenie całego województwa. Obszerna analiza wyników tylko tego sondażu zaprezentowana została w niniejszym numerze. Analiza porównawcza z innymi badaniami zaprezentowana zostanie w specjalnej publikacji poświęconej badaniom realizowanym w ramach Działu Badań, Analiz i Standaryzacji AGENDY BEZDOMNOŚCI. Druga część zawiera różnorodne zagadnienia w zakresie problematyki bezdomności. Poczesne miejsce w tej części zajmują obecnie realizowane projekty pomocy niesionej jednostkom i grupom zagrożonym wyłączeniem społecznym, ponadto pojawiają się felietony oraz opisy działalności placówek tudzież organizacji. Ostatnia część zawiera zaktualizowany informator o placówkach niosących pomoc potrzebującym na terenie całego województwa pomorskiego. Informator ten zawiera szerokie informacje o standardach pracy w placówkach. Niniejszy Pomost oraz jego poprzednie wydania w wersji elektronicznej znajdziecie Państwo na stronie internetowej Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności www.pfwb.org.pl Zachęcamy jednocześnie do korzystania z naszego serwisu internetowego zawierającego niemal cały dorobek Forum wraz z bieżącymi informacjami o problematyce bezdomności w woj. pomorskim. Z wyrazami szacunku Piotr Olech Sekretarz Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności PISMO SAMOPOMOCY 3

4

POMOST - O BEZDOMNOŚCI BEZ LĘKU PISMO SAMOPOMOCY 5

6

POMOST - O BEZDOMNOŚCI BEZ LĘKU JULIA WYGNAŃSKA Bezdomność jest problemem społecznym dotykającym wielu ludzi, skrajnym przejawem wykluczenia społecznego, przez co staje się przedmiotem zainteresowania specjalistów wielu dziedzin, w tym osób odpowiedzialnych za projektowanie i wdrażanie polityki społecznej oraz naukowców. Niewątpliwe trudności związane z jakościowym i ilościowym scharakteryzowaniem populacji osób bezdomnych wpływają na zdolność państw do skutecznego rozwiązywania problemu. Europejska Federacja Narodowych Organizacji Pozarządowych Pracujących na rzecz Bezdomnych FEANTSA stara się wyjść naprzeciw trudnościom, od wielu lat animując działania na rzecz zapewnienia informacji niezbędnych do tworzenia adekwatnego systemu usług i skutecznej polityki łagodzenia skutków zjawiska. Celem badawczych działań FEANTSA jest zebranie informacji pomocnych rządom narodowym i samorządom lokalnym w realizowaniu zobowiązań przyjętych w Europejskiej Strategii Włączenia Społecznego, do których należą: Tworzenie strategii zapobiegania bezdomności. Ustalanie przyczyn bezdomności. Zmniejszanie skali bezdomności. Zmniejszanie negatywnych skutków bezdomności dla osób i rodzin. Stworzenie stabilnych warunków mieszkaniowych dla osób wychodzących z bezdomności. FEANTSA zakłada, że nie ma jednej właściwej definicji bezdomności ani pojedynczego badania odzwierciedlającego w pełni rzeczywistość. Potrzebne są zróżnicowane badania, których kształt jest wyznaczany przez cel, dla którego się je prowadzi. Ewentualna definicja powinna odzwierciedlać kontekst polityki społecznej, dla potrzeb której badanie jest realizowane. Przykładem trudności w badaniach nad bezdomnością są konsekwencje jej dynamicznego charakteru. Niektóre osoby stale zmieniają miejsce pobytu cyrkulując między różnego rodzaju miejscami publicznymi, mieszkaniami przyjaciół lub rodziny, schroniskami a czasem nawet więzieniami i szpitalami. Inni doświadczają powtarzających się epizodów bezdomności przedzielonych stabilizacją sytuacji mieszkaniowej np. ofiary przemocy w rodzinie mogą wielokrotnie opuszczać mieszkanie zagrożone przez agresora i pomieszkiwać czasowo w schroniskach krótkiego pobytu, u rodziny lub przyjaciół. Przyjęcie dynamicznego podejścia jest istotne, ponieważ pozwala na refleksję i zidentyfikowanie problematycznych wydarzeń życiowych przyczyniających się do utraty dachu nad głową, a co za tym idzie, umożliwia adekwatne zaplanowanie ewentualnych działań prewencyjnych. W świetle takiego rozumienia zakłada się, że policzenie wszystkich zajętych łóżek w instytucjach dla bezdomnych w wyznaczonym punkcie czasowym jest niewystarczające. Badaniem trzeba również objąć ukryte przyczyny bezdomności wpisane w kariery życiowe i procesy stopniowego tracenia dachu nad głową. Do określania wielkości populacji bezdomnych wykorzystuje się różne źródła, przy czym każde z nich obarczone jest błędem, który ulega zwielokrotnieniu przy próbie wykorzystania wyników dla celów porównawczych zwłaszcza na poziomie międzynarodowym. Wykorzystywane źródła danych to min.: Badania osób śpiących pod chmurką. Dane gromadzone przez usługodawców. Spisy powszechne ludności i mieszkań. Badania mieszkalnictwa. Rejestry aplikujących i otrzymujących pomoc mieszkaniową. Specjalistyczne badania empiryczne. Osoby bezdomne lub mieszkające w dziwnych i tymczasowych pomieszczeniach zazwyczaj nie są ujmowane w badaniach gospodarstw domowych, spisach powszechnych i innych masowych statystykach. Dane usługodawców zależą od jakości systemu usług i nie obejmują informacji o osobach najbardziej wykluczonych, niechętnych do korzystania z pomocy, przez co dają obraz częściowy lub nawet wprowadzający w błąd. Aplikowanie o pomoc mieszkaniową przebiega wedle innych kryteriów w każdym kraju, co nie pozwala na jakiekolwiek porównania. Przykłady błędów można mnożyć. Definicja koncepcyjna i typologia operacyjna FEANTSA zostały stworzone w celu przezwyciężenia trudności, których przykłady opisano wyżej. Od kilku lat eksperci FEANTSA skupieni w Grupie Roboczej ds. Danych oraz Europejskim Obserwatorium Bezdomności pracują nad Europejską Typologią Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS. Typologia została opublikowana w 2004 roku i poddana dyskusji na wielu lokalnych i międzynarodowych seminariach i konferencjach. ETHOS ma stać się podstawą dla zharmonizowanego systemu zbierania danych na poziomie europejskim oraz umożliwić porównywanie informacji gromadzonych na poziomach narodowych. Ma również wpływać na kształt debaty publicznej i projektowanie konkretnych programów polityki społecznej. ETHOS składa się z uniwersalnej dla całej Europy definicji koncepcyjnej i typologii operacyjnej. Podkategorie operacyjne są dostosowane do warunków poszczególnych państw UE, aby umożliwić lepsze ujęcie specyfiki zjawiska w każdym kraju. Typologia została stworzona przy założeniu dynamicznego charakteru bezdomności, w świetle którego bezdomność jest procesem, który może objąć wiele podatnych gospodarstw domowych w różnych momentach życia ich członków. Definicja obejmuje grupy osób, które są, były lub mogą być pozbawione dachu nad głową. DEFINICJA KONCEPCYJNA Istnieją trzy domeny konstytuujące dom. Pierwsza z nich to domena fizyczna, czyli przestrzeń, lokum pozwalające na zaspokojenie potrzeb człowieka i jego rodziny względem ochrony przed warunkami atmosferycznymi itd. Druga domena określana społeczną to możliwość zachowania prywatności i doświadczania relacji i życia społecznego np. macierzyństwa, małżeństwa, dzieciństwa. Domena prawna to posiadanie gwarancji ochrony posiadanych dóbr i bezpieczeństwa zamieszkiwania łącznie z tytułem prawnym do zajmowanego lokum. Jeśli sytuacja mieszkaniowa człowieka pozbawiona jest jednej lub kilku domen, staje się jakimś rodzajem bezdomności lub wykluczenia mieszkaniowego. PISMO SAMOPOMOCY 7

Rysunek 1. Obszary bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego W zależności od tego, jakiej domeny lub domen pozbawiona jest sytuacja mieszkaniowa człowieka, powstaje siedem teoretycznych obszarów bezdomności, które po uporządkowaniu układają się w cztery kategorie koncepcyjne: bez dachu nad głową, bez miejsca zamieszkania, niezabezpieczone zakwaterowanie oraz nieodpowiednie zakwaterowanie. Dwie pierwsze kategorie oznaczają bezdomność, dwie ostatnie wykluczenie mieszkaniowe. Tabela 2 to opis siedmiu sytuacji wykluczenia z jednej, dwóch lub wszystkich domen. Numery w drugiej kolumnie tabeli odpowiadają numerom w okręgach w Rysunku 2. Tabela 2. Siedem teoretycznych obszarów bezdomności Bezdomność Wykluczenie mieszkaniowe Teoretyczny obszar Obszar fizyczny Obszar prawny Obszar społeczny bezdomności 1 Brak dachu nad głową Brak lokum (dachu nad głową) Brak tytułu prawnego do wyłączności na zajmowanej przestrzeni Brak prywatnej gwarantującej bezpieczeństwo przestrzeni pozwalającej na realizację relacji społecznych 2 Bezdomność Posiadanie miejsca do życia spełniającego Brak tytułu prawnego do wy- Brak prywatnej gwarantującej bezpiestrzeni warunki mieszkalne łączności na zajmowanej przeczeństwo przestrzeni pozwalającej na realizację relacji społecznych 3 Niezabezpieczone i nieodpowiednie zakwaterowanie 4 Nieodpowiednie zakwaterowanie i brak bezpieczeństwa społecznego w legalnie zajmowanym lokum 5 Nieodpowiednie zamieszkanie (zabezpieczony najem) 6 Niezabezpieczone zakwaterowanie przy odpowiednich warunkach mieszkalnych 7 Brak bezpieczeństwa społecznego w ramach zabezpieczonych i odpowiednich warunków mieszkaniowych Posiadanie miejsca do życia (niezabezpieczonego i niespełniającego warunków mieszkalnych) Brak zabezpieczenia najmu Gwarantuje możliwość realizacji relacji społecznych Nieodpowiednie lokum (niespełniające Posiadanie tytułu prawnego i/lub Brak prywatnej gwarantującej bezpie- warunków mieszkalnych) zabezpieczenia najmu czeństwo przestrzeni pozwalającej na realizację relacji społecznych Nieodpowiednie lokum (niespełniające Posiadanie tytułu prawnego i/lub Gwarantuje możliwość realizacji relacji warunków mieszkalnych) zabezpieczenia najmu społecznych Posiadanie miejsca do życia Brak zabezpieczenia najmu Gwarantuje możliwość realizacji relacji społecznych Posiadanie miejsca do życia Posiadanie tytułu prawnego i/lub Brak prywatnej gwarantującej bezpieczeństwo zabezpieczenia najmu przestrzeni pozwalającej na realizację relacji społecznych TYPOLOGIA OPERACYJNA Kategorie koncepcyjne pomagają porządkować sposób myślenia o bezdomności i wykluczeniu mieszkaniowym jednak, aby możliwe było ich wykorzystanie do celów badawczych zwłaszcza badań ilościowych i porównawczych na poziomie międzynarodowym niezbędne jest dokonanie ich operacjonalizacji. W tym przypadku oznacza to określenie typów operacyjnych, czyli rodzajów form pomocy dla bezdomnych lub sytuacji życiowej, oznaczających jedną z czterech sytuacji mieszkaniowych określonych w definicji koncepcyjnej. Na przykład osoby bez 8

POMOST - O BEZDOMNOŚCI BEZ LĘKU dachu nad głową (kategoria koncepcyjna) to osoby przebywające w różnego rodzaju miejscach publicznych (typ operacyjny) np. dworcach i centrach handlowych lub noclegowniach, które muszą opuszczać podczas dnia (typ operacyjny); osoby bez miejsca zamieszkania (kategoria koncepcyjna) to mający w najbliższym czasie opuścić zakłady karne (typ operacyjny). Każda kategoria koncepcyjna może być operacjonalizowana przez kilka typów (Patrz Tabela 3). Aby doprecyzować typy operacyjne i ułatwić zbieranie danych dla każdego typu, w ramach ostatniego etapu tworzenia typologii określono szczegółowe definicje operacyjne, w postaci konkretnych form pomocy lub źródeł danych, do których można się odwołać w celu zidentyfikowania typu operacyjnego. Jeden typ operacyjny może mieć kilka definicji, to znaczy może być kilka źródeł danych lub form pomocy adresowanych do osób znajdujących się w sytuacji mieszkaniowej zaliczanej do danego typu. Na przykład osoby mieszkające w miejscach publicznych (typ operacyjny) mogą być ujęte jako śpiący pod chmurką w wynikach badań empirycznych polegających na określeniu liczby osób bezdomnych znajdujących się w określonym czasie w miejscach publicznych (definicja operacyjna) a także mogą figurować w rejestrach prowadzonych przez streetworkerów (definicja operacyjna). Definicje operacyjne teoretycznie wyczerpują wszystkie rodzaje form pomocy adresowanej do osób bezdomnych i wykluczonych mieszkaniowo występujące w krajach członkowskich. Oznacza to, że mogą się wśród nich znaleźć i takie, które są obecne w większości krajów jak również specyficzne tylko dla jednego. Przykładem tej drugiej sytuacji są występujące jedynie we Francji foyer, czyli ośrodki zbiorowego pobytu dla młodzieży zapewniające specjalistyczne wsparcie i spełniające szereg innych kryteriów. Zestawienie kategorii koncepcyjnych oraz typów i definicji operacyjnych przedstawia Tabela 3. Powiązanie definicji koncepcyjnej i typologii operacyjnej jest szczególnie istotne w momencie próby przypisania specyficznych (np. dla jednego kraju) sytuacji mieszkaniowych do jednego z typów operacyjnych ETHOS. Wybór nie zawsze jest oczywisty. Przykładem może być zjawisko występujące w Polsce polegające na zamieszkiwaniu w altankach na terenach tzw. pracowniczych ogródków działkowych. W pierwszym odruchu kilkumiesięczne przebywanie na działkach można uznać za brak dachu nad głową, czyli spanie pod chmurką i przypisać do typu operacyjnego 1.1 Mieszkanie w miejscach publicznych. Jednak, analiza domen wykluczenia opisanych w definicji koncepcyjnej prowadzi do innych wniosków: Domena fizyczna (+/-): Działki to zgodnie z odpowiednią ustawą 1 niewielkie (od 300 do 500m 2 ) kawałki gruntu z pomieszczeniem o powierzchni nie większej niż 25m 2. Do działek powinna być doprowadzona woda. Regulaminowy standard altanki określający jej powierzchnię i wysokość pozwala ich użytkownikom na pewną dowolność, z której wielu korzysta przekształcając pierwotne budki na narzędzia w malutkie, ale odpowiednio wyposażone domki, z pewnością dające ochronę przed warun- 1 Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o rodzinnych ogrodach działkowych zast piła poprzednie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych, które okre la si obecnie rodzinnymi ogrodami działkowymi. kami atmosferycznymi. Tak dostosowane altanki zasadniczo spełniają warunki domeny fizycznej, jednak ich standard jest bardzo niski (np. brak kanalizacji). Istnieją także zamieszkałe (czy też regularnie używane dla zaspakajania potrzeb mieszkaniowych) altanki, których standard pozostaje na poziomie budy na narzędzia. Ich użytkownicy z pewnością podlegają wykluczeniu z domeny fizycznej. Domena prawna (-): Działki należą do Polskiego Związku Działkowców i mają służyć zaspakajaniu potrzeb użytkownika i jego rodziny w zakresie wypoczynku i rekreacji oraz prowadzenia upraw ogrodniczych z wyłączeniem potrzeb mieszkaniowych. Stąd w świetle ustawy wszystkie osoby mieszkające na stałe na terenie ogródków działkowych czynią to nielegalnie, nawet jeśli posiadają tytuł prawny do ich użytkowania. Oznacza to sytuację wykluczenia z domeny prawnej. Domena społeczna (+): Osoby zamieszkujące altanki przerobione na mieszkanka mogą na ich terenie doświadczać tzw. bezpieczeństwa społecznego : posiadają wydzieloną przestrzeń chroniącą ich prywatność i pozwalającą na czerpanie radości z relacji społecznych np. małżeństwa. Niektórzy mieszkańcy mówią wprost, że jest to ich świadomym wyborem, ponieważ gwarantuje lepsze warunki społeczne niż np. zamieszkiwanie w getcie lokacji socjalnych. Dlatego w przypadku tych osób nie występuje wykluczenie z domeny społecznej. Osoby korzystające z altanek o standardzie schowków na narzędzia z domeny społecznej są wykluczone, jednak nie jest to tak oczywiste jak by się mogło pierwotnie wydawać. Stałe przebywanie na działkach bywa świadomym wyborem opartym o określone preferencje przedkładające samodzielność i niezależność nad ciepłe miejsce w schronisku. W tym sensie przebywanie na działkach zaspakaja potrzeby domeny społecznej. Zatem, w zależności od standardu pomieszczenia znajdującego się na działce, sytuację mieszkaniową ich użytkowników możemy przypisać do następujących obszarów teoretycznych i kategorii koncepcyjnych (Tabela 2): Tzw. budy na narzędzia (wykluczenie z domeny fizycznej i prawnej, brak wykluczenia z domeny społecznej) to obszar 3 Niezabezpieczone i nieodpowiednie zakwaterowanie i kategoria koncepcyjna nieodpowiednie zakwaterowanie. Tzw. przerobione altanki (wykluczenie z domeny prawnej, brak wykluczenia z domeny fizycznej i społecznej) to obszar 6 Niezabezpieczone zakwaterowanie przy odpowiednich warunkach mieszkalnych, co oznacza kategorię koncepcyjną niezabezpieczone zakwaterowanie. Przypisując dwie sytuacje mieszkaniowe użytkowników działek właściwym typom operacyjnym ETHOS mamy do wyboru pozycje mieszczące się w ustalonych wyżej kategoriach koncepcyjnych. W przypadku tzw. bud na narzędzia najodpowiedniejszym typem z dostępnych w ramach kategorii koncepcyjnej nieodpowiednie zakwaterowanie wydaje się być typ 11 Konstrukcje tymczasowe, a w przypadku tzw. przerobionych altanek typ 8.2 Bez umowy najmu. W ten sposób dokładniejsza analiza zjawiska zamieszkiwania na działkach pod kątem kryteriów definicji koncepcyjnej pozwoliła na zweryfikowanie pierwotnego wyboru typu operacyjnego (1.1. Mieszkanie w miejscach publicznych) czynionego wyłącznie w oparciu o kryteria operacyjne. PISMO SAMOPOMOCY 9

Dalsze prace nad ETHOS ETHOS jest wciąż przedmiotem dyskusji zarówno Europejskiego Obserwatorium Bezdomności jak i Grupy Roboczej ds. Danych. Narodowi korespondenci skupieni w Obserwatorium corocznie od 2003 roku weryfikują typologię poświęcając jej Raport Statystyczny. W 2005 roku po raz pierwszy typologia była weryfikowana przez korespondentów nowych krajów członkowskich, również Polski. Podstawowym celem było określenie możliwości przypisania występujących w nowych krajach członkowskich form pomocy, sytuacji mieszkaniowych i źródeł danych do ram zarysowanych w ETHOS. Ponieważ zidentyfikowano pewne braki i rozbieżności podjęto decyzję o modyfikacji typologii, wykluczając jednak zmiany w definicji i układzie kategorii koncepcyjnych. Zmiany polegają na dodaniu obok definicji operacyjnych dodatkowej kolumny pozwalającej na ujęcie definicji i form pomocy specyficznych wyłącznie dla jednego kraju. ETHOS European Typology on Homelessness and Housing Exclusion 2003/2004 2 CONCEPTUAL OPERATIONAL CATEGORY DESCRIPTION CATEGORY ROOFLESS 1 Living in a public space (no abode) 1.1 1.2 Sleeping Rough Contacted by outreach services 2 Stay in a night shelter and/or forced to spend several hours a day in a public space 2.1 2.2 2.3 Low-threshold/direct access shelter Arranged (e.g. low budget hotel) Short-stay hostel HOUSELESS 3 Homeless hostel / temporary accommodation 3.1 3.2 3.3 3.4 4 Women s shelter / refuge 4.1 4.2 5 Accommodation for asylum 5.1 seekers and immigrants 5.2 5.3 6 Institutional Release 6.1 6.2 7 Specialist Supported Accommodation (for homeless people) 7.1 7.2 7.3 7.4 Short-stay homeless hostel Temporary housing (no defined time) Temporary housing (transitional defined) Temporary housing (longer stay) Shelter accommodation Supported accommodation Reception centres (asylum) Repatriate accommodation Migrant workers hostels Penal institutions (period defined nationally) Institutions (care and hospital) Supported accommodation (group) Supported accommodation (individual) Foyers Teenage parent accommodation INSECURE HOUSING 8 9 10 No tenancy Eviction Order Violence 8.1 8.2 9.1 9.2 10.1 Living temporarily with family or friends (not through choice) (Housing /Social Service records) Living in dwelling without a standard legal (sub)tenancy (excludes squatting) Legal orders enforced (rented housing) Re-possession orders (owned housing) Living under threat of violence from partner or family (police recorded incidents) INADEQUATE HOUSING 11 12 Temporary structure Unfit Housing 11.1 11.2 11.3 12.1 Mobile home / caravan (which is not holiday accommodation) Illegal occupation of a site (e.g. Roma / Traveller / Gypsy) Illegal occupation of a building (squatting) Dwellings unfit for habitation under national legislation (occupied) 13 Extreme Overcrowding 13.1 Highest national norm of overcrowding 2 Definicja obowiązująca i konsultowana w latach 2003 i 2004 10

POMOST - O BEZDOMNOŚCI BEZ LĘKU Typologia bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego ETHOS 3 Kategoria koncepcyjna Bez dachu nad głowa Bez miejsca zamieszkania Niezabezpieczone zakwaterowanie Nieodpowiednie zakwaterowanie Typ operacyjny Definicja operacyjna 1 Mieszkanie w miejscach publicznych 1.1 1.2 Spanie pod chmurką Podopieczni streetworkerów 2 Przebywanie w noclegowni i/lub z koniecznością 2.1 Placówki bezpośredniego dostępu np. garkuchnie, punkty spędzenia kilku godzin w ciągu dnia w pomocy medycznej miejscach publicznych 2.2 Zaaranżowane na jedną lub kilka nocy (np. w tanim hotelu) 3 Schroniska dla bezdomnych/ zakwaterowanie 3.1 Schronisko krótkiego pobytu tymczasowe 3.2 Zakwaterowanie tymczasowe (bez określonego czasu pobytu) 3.3 Zakwaterowanie tymczasowe (z określonym czasem pobytu) Zakwaterowanie tymczasowe (dłuższy pobyt) 3.4 4 Schronienie dla kobiet 4.1 Zakwaterowanie w schronisku 4.2 Wspierane mieszkalnictwo 5 Zakwaterowanie dla uchodźców i imigrantów 5.1 Ośrodki recepcyjne 5.2 Zakwaterowanie dla repatriantów 5.3 Zakwaterowanie dla migrujących pracowników 6 Opuszczający instytucje 6.1 Instytucje penitencjarne/karne 6.2 Szpitale i instytucje opiekuńcze 7 Specjalistyczne zakwaterowanie wspierane 7.1 Wspierane mieszkania 7.2 Wspierane mieszkania zbiorowe 7.3 Foyer (ośrodki dla młodzieży) 7.4 Zakwaterowanie dla nieletnich rodziców 8 Bez umowy najmu 8.1 Zamieszkujący czasowo u rodziny lub przyjaciół (z konieczności, nie z wyboru) (dane dot. mieszkalnictwa i dane z instytucji pomocy społecznej) Zamieszkiwanie w pomieszczeniu z niestandardową umową 8.2 najmu lub podnajmu (z wyłączeniem squattingu) 9 Z nakazem eksmisji 9.1 Lokatorzy z nakazem eksmisji 9.2 Lokatorzy z nakazem zwrotu mienia 10 Zagrożenie przemocą 10.1 Mieszkający pod groźbą przemocy ze strony partnera lub członka rodziny (statystyki policji) 11 Konstrukcje tymczasowe 11.1 Domy na kółkach/przyczepy kempingowe (nie będące zakwaterowaniem wakacyjnym) 11.2 Nielegalne zajmowanie przestrzeni (np. romowie, podróżnicy, cyganie) 11.3 Nielegalne zajmowanie budynków czyli squatting 12 Mieszkania substandardowe 12.1 Zamieszkane lokale nie nadające się do zamieszkania według ustawowego standardu krajowego 13 Skrajne przeludnienie 13.1 Osoby zamieszkujące poniżej krajowej normy skrajnego przeludnienia 3 Tłumaczenie i interpretacja definicji z lat 2003/2004 - J.Wygnańska PISMO SAMOPOMOCY 11

European Typology on Homelessness and Housing Exclusion: Revision of ETHOS 2005/2006 4 CONCEPTUAL CATEGORY ROOFLESS 1. 2. OPERATIONAL CATEGORY People Living Rough People staying in a night shelter 1.1. 2.1. Generic Definition Rough Sleeping (no access to 24-hour accommodation)/ No abode Overnight shelter National Sub-Categories HOUSELESS INSECURE INADEQUATE 3. People in accommodation for the homeless 4. People in Women s Shelter 5. People in accommodation for immigrants 6. People due to be released from institutions 7. People receiving support (due to homelessness) 8. People living in insecure accommodation 9. People living under threat of eviction 10. People living under threat of violence 11. People living in temporary / nonstandard structures 12. People living in unfit housing 13. People living in extreme overcrowding 3.1 3.2 Homeless hostel Temporary Accommodation 4.1. Women s shelter accommodation 5.1. 5.2. 6.1. 6.2. 7.1. 7.2. 7.3. 7.4. 8.1. 8.2. 8.3. 8.4. 9.1. 9.2. Temporary accommodation / reception centres (asylum) Migrant workers accommodation Penal institutions Medical institutions Residential care for homeless people Supported accommodation Transitional accommodation with support Accommodation with support Temporarily with family/friends No legal (sub)tenancy Illegal occupation of building Illegal occupation of land Legal orders enforced (rented) Re-possession orders (owned) 10.1. Police recorded incidents of domestic violence 11.1. Mobile home / caravan 11.2. Non-standard building 11.3. Temporary structure 12.1. Unfit for habitation (under national legislation; occupied) 13.1. Highest national norm of overcrowding 4 Najnowsza wersja definicji. W związku z obszernymi konsultacjami definicji ETHOS i ich efektami, zdecydowano dostosować ją do potrzeb każdego z krajów Unii Europejskiej. Każdy z krajów w oparciu o główne kategorie operacyjne może dostosować ETHOS do lokalnej specyfiki i charakteru problematyki bezdomności. W roku 2006 podjęte zostaną podjęte próby utworzenia polskiej wersji ETHOS. 12

POMOST - O BEZDOMNOŚCI BEZ LĘKU JULIA WYGNAŃSKA Europejskie Obserwatorium Bezdomności przy FEANTSA Europejskie Obserwatorium Bezdomności przy FEANTSA opiera się o sieć Narodowych Korespondentów, naukowców zajmujących się obserwowaniem i badaniem fenomenu bezdomności w krajach Unii Europejskiej. Do momentu rozszerzenia Unii w maju 2004 roku badacze z krajów aspirujących do członkostwa uczestniczyli nieformalnie w pracach Obserwatorium. Od maja 2005 roku możliwe było nadanie współpracy oficjalnej formuły. Rok 2005 jest rokiem pierwszych raportów o bezdomności w krajach nowej dziesiątki. Każdy raport krajowy składa się z trzech części: Polityka Państwa wobec bezdomności obejmująca w szczególności analizę Krajowych Planów Działań na rzecz Włączenia Społecznego, Dane Statystyczne o Bezdomności oraz Przegląd Badań. Na podstawie raportów krajowych koordynatorzy Obserwatorium przygotowują Europejski Raport. Raport podlega szerokiej dystrybucji i jest narzędziem kształtującym politykę Unii Europejskiej w stosunku do bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego. Poniżej prezentujemy statystyczną część polskiego raportu przygotowaną przez polskiego korespondenta Europejskiego Obserwatorium Bezdomności. Zachęcamy do lektury pełnego Raportu Europejskiego, który będzie opublikowany przez FEANTSA w styczniu 2006 roku. Wstęp do polskiej publikacji Prezentowany raport został przygotowany w oparciu o wytyczne Europejskiego Obserwatorium Bezdomności. Ramą jest definicja koncepcyjna i oparta na niej operacyjna typologia bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego ETHOS opracowana wspólnie przez EOH i Grupę Roboczą ds. Danych FEANTSA. Zadaniem narodowych korespondentów z dziesięciu krajów, które przystąpiły do UE w maju 2004 roku było w pierwszym rzędzie określenie przydatności typologii ETHOS dla gromadzenia danych ilościowych w ich krajach, poprzez próbę dopasowania funkcjonujących lokalnie definicji do typów zaproponowanych przez Obserwatorium. Zgromadzenie konkretnych danych liczbowych i ich agregacja to cele drugorzędne. Zdaniem EOH ich realizacja wymaga stałej pracy nad ETHOS i jej rozpowszechnianiem zarówno wśród praktyków, jak i osób kształtujących politykę państwa w tej dziedzinie. Obecnie w żadnym z krajów UE nie jest możliwe zacytowanie danych liczbowych dla wszystkich kategorii operacyjnych ETHOS. Określenie wielkości populacji bezdomnych w Europie bądź poszczególnych krajach członkowskich nie było celem tegorocznych raportów, chociaż dla niektórych typów operacyjnych korespondenci podali wartości liczbowe. Zadaniem korespondentów nie jest prowadzenie samodzielnych badań, lecz dokonanie przeglądu istniejących danych i wyników. Zazwyczaj raporty są podsumowaniem rocznych obserwacji. Polski raport powstał w znacznie krótszym czasie, stąd też nie jest wyczerpujący. Prosimy o Państwa uwagi i sugestie, które są niezbędne dla przygotowania pełniejszego raportu w roku 2006. Prosimy je kierować do polskiego korespondenta EOH na adres julkiw@interia.pl lub do redakcji Pomostu. WSTĘP Raport statystyczny o bezdomności w Polsce jest w większym stopniu mapą niezbadanych obszarów niż prezentacją uzyskanych danych liczbowych opisujących wielkość i charakter bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego. Jedną z przyczyn są różnice między formami pomocy dla bezdomnych występującymi w Polsce i pozostałych krajach Unii. Niektóre usługi świadczone w Europie nie mają w Polsce swoich odpowiedników np. foyer. Po drugie, w Polsce zauważalna jest przepaść między świadczonymi formami pomocy a ogólnopolskimi danymi na temat ich charakteru, zakresu czy stopnia wykorzystania jednym słowem standardu. Przykładem mogą być mieszkania treningowe określane również kontraktowymi, których z pewnością w ostatnich latach powstało wiele, jednak żadne zbiorcze dane na ich temat nie są dostępne. Nie ma również zgody co do standardu tej formy pomocy, co powoduje trudności w odróżnieniu jej od innych i przypisaniu do jednej z kategorii operacyjnych ETHOS. Część ze wskazanych trudności wynika z faktu, iż system pomocy bezdomnym jest w znakomitej większości tworzony przez organizacje pozarządowe, które ze swej natury są niezależne i zróżnicowane w wizjach realizowania swoich misji. Chociaż od wielu lat funkcjonują znane i ustabilizowane duże organizacje zajmujące się problemem bezdomności, to wciąż nie zdołały one wprowadzić standardów wyznaczających zakresy poszczególnych usług na poziomie wykraczającym poza jedno miasto i jego najbliższe okolice. Z tego powodu agregowanie jakichkolwiek danych dotyczących nawet najbardziej popularnych usług (np. noclegowni) jest obciążone dużym błędem, ponieważ prawie każda z nich ma inny standard i nie wiadomo do której kategorii ETHOS powinna być zaliczona. I. POLSKIE ŹRÓDŁA DANYCH NA TEMAT BEZDOMNOŚCI Bazy danych o organizacjach i instytucjach zajmujących się pomocą osobom bezdomnym Niewątpliwie na wysokim poziomie prowadzone są w Polsce bazy danych o organizacjach pozarządowych. Od 1990 stowarzyszenie KLON/JAWOR administruje całym systemem takich baz. Pierwotnie dotyczyły one organizacji pozarządowych jako takich, z czasem zaczęły być wyodrębniane bazy dotyczące organizacji działających PISMO SAMOPOMOCY 13

w określonej dziedzinie i wzbogacane o instytucje niekoniecznie pozarządowe działające na tym samym polu. Wiele baz branżowych zarządzanych przez inne instytucje było tworzonych we współpracy ze Stowarzyszeniem i odwrotnie, stowarzyszenie tworząc swoje zbiory korzystało z wiedzy i danych organizacji branżowych. Obecnie istnieją cztery ogólnopolskie (lub prawie ogólnopolskie) zbiory danych dostępne za pośrednictwem Internetu, dotyczące wyłącznie instytucji i organizacji działających na rzecz osób bezdomnych i jedna bardziej wyspecjalizowana. Wszystkie dotyczą tej samej grupy podmiotów, różnią się stopniem dotarcia do nich i uwzględnienia w swoich zbiorach. Dane liczbowe pochodzące z poszczególnych baz nie mogą być sumowane. Tytuł bazy Organizacje i instytucje działające na rzecz osób bezdomnych Informator o placówkach pomocy bezdomnym w Polsce Bank Informacji Pomoc Bezdomnym Bezdomni baza Baza danych Porozumienia Niebieska linia 5 WWW i instytucja prowadząca www.bazy.ngo.pl Stowarzyszenie KLON/JAWOR www.bratalbert.org.pl/informator/index.htm Stowarzyszenie Pomocy im. Św. Brata Alberta www.caritas.pl/index_pl.php?show=bezdomni CARITAS POLSKA www.wrzos.org.pl/?m=26 Zbiory danych o osobach bezdomnych Wspólnota Robocza Związków Organizacji Socjalnych www.niebieskalinia.pl/pages.php?assign=adresy Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Wiele organizacji prowadzi jakieś kartoteki lub rejestry dotyczące swoich podopiecznych. Jest to czynione według w miarę stałego kwestionariusza, systematycznie i rzetelnie. Prawdopodobnie większość kartotek jest już skomputeryzowana, jednak głownie ze względu na regulacje dotyczące ochrony danych osobowych są one udostępnianie jedynie pracownikom organizacji na potrzeby prowadzenia pracy socjalnej. Niewielu badaczy ma do nich dostęp. Zazwyczaj w placówkach prowadzonych przez jedną organizację kwestionariusz jest ujednolicony. W Warszawie wszystkie placówki finansowane choćby w części ze środków gminy/miasta są zobowiązane do prowadzenia Karty Mieszkańca, czyli ujednoliconego kwestionariusza zaprojektowanego specjalnie z myślą o tych placówkach w 1998 roku. Organizacje są zobowiązane do przekazywania sponsorowi kwartalnych zestawień danych gromadzonych w kartach. 5 Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy Niebieska linia, prowadzi telefon zaufania i na potrzeby udzielania informacji posiada bazę danych o instytucjach świadczących pomoc ofiarom przemocy. Na stronach internetowych dostępne są dane o nazwie instytucji i jej adresie. Nie ma danych pozwalających na zaliczenie placówki do określonej kategorii ETHOS. W ankiecie dla instytucji, na podstawie której baza została stworzona w formach pomocy znajduje się pozycja nocleg. Wśród problemów, z jakimi można się zgłaszać jest przemoc, przemoc seksualna, problemy rodzinne, a wśród klientów ofiary dzieci, ofiary kobiety, ofiary mężczyźni, sprawcy przemocy dorośli, sprawcy przemocy młodociani. Pracownicy pogotowia mogą udzielić informacji o liczbie placówek świadczących pomoc w formie noclegu kobietom i dzieciom ofiarom przemocy na podstawie szybkiej analizy bazy. Bogate zbiory danych o osobach bezdomnych posiadają między innymi: Pogotowie Interwencji Społecznej z Warszawy (kwestionariusz własny) Fundacja Pomocy im. Św. Brata Alberta (kwestionariusz własny stosowany w całej Polsce) Referat ds. osób Bezdomnych Gdańskiego Ośrodka Pomocy Społecznej (baza o osobach bezdomnych korzystających ze świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej) 6 Nie jest znana żadna baza danych o osobach bezdomnych wykraczająca poza podopiecznych jednej placówki. Spis powszechny ludności i mieszkań 2002 W 2002 roku Główny Urząd Statystyczny przeprowadził pierwszy od 1988 roku spis powszechny ludności i mieszkań 7. Spis odbył się na terenie całej Polski między 21 maja a 8 czerwca 2002 roku. Zdaniem głównego komisarza spisowego znaczenie spisu w Polsce jest wciąż duże, bowiem dostarcza on wielu unikalnych danych nieosiągalnych w żadnych rejestrach. Spisem objęto: osoby stale zamieszkałe i czasowo przebywające w mieszkaniach, budynkach, obiektach i pomieszczeniach; mieszkania i budynki, w których znajdują się mieszkania zamieszkane lub niezamieszkane oraz zamieszkane obiekty zbiorowego zakwaterowania i inne zamieszkane pomieszczenia nie będące mieszkaniami. Po raz pierwszy w historii spisów powszechnych spisem objęto również osoby nie mające miejsca zamieszkania. W ramach przygotowań do spisu w niektórych miastach (Warszawa, Gdańsk) regionalne urzędy statystyczne konsultowały metodologię przeprowadzenia spisu w placówkach dla bezdomnych z ekspertami z dziedziny pomocy społecznej i działaczami organizacji pozarządowych pracujących na rzecz osób bezdomnych. Dyskutowano min. porę dnia najwłaściwszą dla przeprowadzania spisu (wieczorem), ujawnianie bądź nie planowanej daty spisu osobom bezdomnym oraz sposoby zapewnienia bezpieczeństwa rachmistrzom spisowym. Definicje stosowane w spisie istotne z punktu widzenia raportu były następujące: Mieszkanie jest to lokal składający się z jednej lub kilku izb, łącznie z pomieszczeniami pomocniczymi, wybudowany lub przebudowany do celów mieszkalnych, konstrukcyjnie wydzielony (trwałymi ścianami) w obrębie budynku, do którego to lokalu prowadzi niezależne wejście z klatki schodowej, ogólnego korytarza, wspólnej sieni bądź z ulicy, podwórza lub ogrodu. Za izbę uznano pomieszczenie w mieszkaniu oddzielone od innych pomieszczeń stałymi ścianami sięgającymi od podłogi do sufitu, z bezpośrednim oświetleniem dziennym i o powierzchni nie mniej- 6 Niektóre ośrodki pomocy społecznej w swojej strukturze organizacyjnej wydzielają specjalistyczne zespoły powołane wyłącznie do udzielania pomocy osobom bezdomnym. Prowadzą szczegółowe bazy danych zawierające informacje o osobach, którym pomoc została udzielona. Zespoły powstają zazwyczaj w dużych miastach, w których po pomoc zgłasza się szczególnie duża liczba osób bezdomnych. Dostęp do bazy mają wyłącznie pracownicy ośrodków. O istnieniu takich zespołów wiadomo w Gdańsku, Gdyni i Wrocławiu. 7 Opis metodologii spisu w języku polskim i angielskim znajduje się na stronie internetowej Głównego Urzędu Statystycznego www.stat.gov.pl. 14

POMOST - O BEZDOMNOŚCI BEZ LĘKU szej niż 4 m 2. Izbami są pokoje oraz kuchnie spełniające powyższe kryteria. Inne pomieszczenia w mieszkaniu, takie jak: przedpokój, hol, łazienka, ubikacja, spiżarnia, schowek, garderoba, alkowa, obudowana weranda, ganek, są pomieszczeniami pomocniczymi i nie uznaje się ich za izby. Powierzchnia użytkowa mieszkania jest to suma powierzchni wszystkich pomieszczeń znajdujących się w obrębie mieszkania, a w szczególności: pokoi, kuchni (z oknem i bez okna), alków, spiżarni, przedpokoi, holi, łazienek, ubikacji, obudowanej werandy lub ganku oraz innych pomieszczeń służących mieszkalnym lub gospodarczym potrzebom mieszkańców lokalu, bez względu na ich przeznaczenie i sposób użytkowania. Obiektem zbiorowego zakwaterowania jest zespół pomieszczeń zlokalizowanych w jednym lub kilku budynkach, zajętych przez jeden zakład świadczący usługi opiekuńczo wychowawcze, opiekuńczo lecznicze, hotelarskie bądź inne, w których zamieszkuje zwykle większa liczba osób. Obiekty zbiorowego zakwaterowania można podzielić ze względu na okres zamieszkania na: stałego zamieszkania, są to: domy pomocy społecznej dla emerytów, zakłady opiekuńczo lecznicze dla przewlekle chorych lub upośledzonych, klasztory, domy zakonne, dłuższego zamieszkania, są to: internaty, domy studenckie, hotele pracownicze, domy dziecka, krótkotrwałego pobytu, są to m. in.: hotele, motele, pensjonaty, domy wczasowe, a także szpitale, sanatoria, prewentoria. Wśród obiektów zbiorowego zakwaterowania wymieniono min. obiekty zbiorowego zakwaterowania dla bezdomnych oraz domy pomocy społecznej dla samotnych kobiet w ciąży lub z małymi dziećmi. Zamieszkane pomieszczenia nie będące mieszkaniami to pomieszczenia nie przystosowane do celów mieszkalnych znajdujące się w budynkach mieszkalnych lub innych (biurowym, handlowym, gospodarskim itp.), pomieszczenia półtrwałe wzniesione do zamieszkania w nich osób przez ograniczony czas, pomieszczenia prowizoryczne (np. szopa, komórka) lub obiekt ruchomy (np. barakowóz, wagon kolejowy, przyczepa kempingowa, jacht, barka); Dane spisowe istotne dla ETHOS: Do chwili obecnej nie powstało żadne opracowanie tematyczne poświęcone wprost osobom bezdomnym, czy też nie posiadającym miejsca zamieszkania, czy też zagrożonym wykluczeniem mieszkaniowym 8. Cytowane dane i definicje pochodzą z raportu pt. Mieszkania 2002 z sierpnia 2003 roku oraz Ludność. Stan i struktura demograficzno społeczna z lipca 2003. Zarejestrowano 771 obiektów zbiorowego zakwaterowania dla bezdomnych, w których spisano 13997 osób zaliczonych do grona stałych mieszkańców. W raportach nie ma dokładnej definicji obiektu zbiorowego zakwaterowania przeznaczonego dla bezdomnych ani też sposobu zaliczania osoby do grona stałych mieszkańców. 8 Możliwe jest zamówienie w GUS i otrzymanie danych bardziej szczegółowych, nie ujętych w publikacjach. W niektórych tabelach jako obiekty wymienione są same schroniska lub schroniska i noclegownie. Niemożliwe jest przypisanie otrzymanych liczb do jednej bądź kilku kategorii definicji operacyjnej bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego. Prawdopodobnie jednak za obiekty zbiorowego zakwaterowania dla bezdomnych uznano placówki z kategorii 2 i 3 czyli noclegownie i schroniska o różnym okresie pobytu. Zarejestrowano 112 domów pomocy społecznej dla samotnych kobiet w ciąży lub z małymi dziećmi, w których spisano 2271 osób zaliczonych do grona stałych mieszkańców. Spisano 5700 zamieszkanych pomieszczeń nie będących mieszkaniami oraz 11500 zamieszkujących w nich osób. Ogólna liczba osób nie mających miejsca zamieszkania nie jest podana we wspomnianym Raporcie, istnieje natomiast możliwość ich uzyskania poprzez złożenie zamówienia w GUS. W liczbie tej zawarte są zarówno osoby mieszkające w miejscach zbiorowego zakwaterowania dla bezdomnych jak i osoby przybywające w miejscach niemieszkalnych oraz inne. Liczba osób zamieszkujących w mieszkaniach o warunkach substandardowych została ustalona na 6481200. Liczba osób, na które przypada 7 m 2 i mniej powierzchni użytkowej została ustalona na 225828. Grupę tę można uznać za zamieszkującą w warunkach przeludnienia. Opinie ekspertów na temat spisu wśród osób bezdomnych są raczej sceptyczne. Zastrzeżenia budzi zarówno sposób przeprowadzania spisu jak i otrzymane wyniki. Po pierwsze, spis przeprowadzany był późną wiosną pod koniec maja, gdy warunki atmosferyczne już od wielu tygodni nie są wymagające i pozwalają osobom bezdomnym na nie korzystanie z pomocy placówek. Po drugie, konkretna data badania w placówkach dla bezdomnych miała być utajniona, jednak w jakiś sposób przeciekła do mieszkańców schronisk. Zdaniem pracowników warszawskich placówek wiele osób nie chciało się poddać spisowi i na czas jego przeprowadzenia wyprowadziło się. Uważa się, że w Warszawie spis się nie udał. Województwo Pomorskie jest jedynym w Polsce, w którym istnieją dane porównawcze, pozwalające na częściową weryfikację wyników uzyskanych w tym regionie. Dwukrotnie (2001, 2003) przeprowadzono tam Badanie Socjodemograficzne osób bezdomnych min. zamieszkujących placówki oraz przebywających w miejscach niemieszkalnych. Definicja placówki mniej więcej pokrywa się z definicją obiektu zbiorowego zakwaterowania dla bezdomnych stosowaną w spisie. W obydwu przypadkach sprowadza się do zgrubnego przytoczenia rodzajów placówek/obiektów: schroniska i noclegownie dla bezdomnych. Nie są stosowane żadne ograniczenia związane z charakterem usługi czy dopuszczalnym czasem pobytu. Dane dotyczące osób w placówkach zebrane w badaniu niezależnym i spisie można porównywać. Liczby mieszkańców placówek uzyskane w obydwu edycjach badania socjodemograficznego pokrywają się z liczbą osób przebywających w obiektach zbiorowego zamieszkania dla bezdomnych stwierdzoną podczas spisu powszechnego 2002: PISMO SAMOPOMOCY 15

Liczba osób w placówkach/ obiektach zbiorowego zakwaterowania dla bezdomnych Badanie socjodemograficzne 1021 2001 Spis powszechny 2002 1101 Badanie socjodemograficzne 1068 2003 W chwili obecnej niemożliwe jest niestety porównanie wyników dotyczących osób przebywających w miejscach niemieszkalnych, bowiem GUS nie opublikował ich jeszcze. Publikacja spodziewana jest pod koniec 2005 roku i ma zwierać ocenę jakości spisu, ze szczegółową analizą badania wśród osób bezdomnych. Statystyki pomocy społecznej Pomoc społeczna w Polsce w Ustawie o pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku jest zdefiniowana jako instytucja polityki społecznej państwa, mająca na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Za organizowanie pomocy odpowiedzialne są organy administracji rządowej i samorządowej, które mogą współpracować min. z organizacjami pozarządowymi. Każdy ośrodek pomocy społecznej opracowuje sprawozdania ze sposobu alokacji przekazanych do jego dyspozycji środków, które ostatecznie trafiają do Ministerstwa Polityki Społecznej gdzie są sumowane i w postaci rocznych zestawień danych udostępniane min. są na stronach internetowych. Najnowsze sprawozdanie zamieszczone na stronie dotyczy 2003 roku. Dane zawarte w sprawozdaniach uporządkowane są dokładnie według form pomocy dla osób bezdomnych zdefiniowanych w Ustawie o pomocy społecznej: Liczba osób (11181), którym udzielono pomocy w postaci schronienia. Liczba rodzin (26385) i osób w rodzinach (32 414), którym udzielono pomocy z powodu bezdomności (Ustawa o pomocy społecznej wymienia kilkanaście trudnych sytuacji życiowych, które mogą być powodem udzielenia świadczenia. Bezdomność jest jedną z nich) Liczbę noclegowni (163)(bez definicji noclegowni) wraz z liczbą miejsc (5123) i osób korzystających (14893) (rzeczywista liczba osób korzystających z tej formy pomocy w sprawozdawanym okresie) finansowanych z budżetów gmin ze środków na pomoc społeczną. Noclegownie podzielone są na dwie sekcje ze względu na podmiot prowadzący oddzielne dane dotyczą noclegowni prowadzonych przez podmioty inne niż gmina. Liczbę noclegowni (3)(bez definicji) wraz z liczbą miejsc (181) i osób korzystających (707) (rzeczywista liczba osób korzystających z tej formy pomocy w sprawozdawanym okresie) finansowanych z budżetów powiatów ze środków na pomoc społeczną. Noclegownie podzielone są na dwie sekcje ze względu na podmiot prowadzący oddzielne dane dotyczą noclegowni prowadzonych przez podmioty inne niż powiat. Gromadzone dane dotyczą wyłącznie pomocy udzielanej bądź też finansowanej przez państwowe jednostki pomocy społecznej. Z pewnością są niepełne, ponieważ wiele noclegowni i schronisk jest prowadzonych przez organizacje pozarządowe, które środki z gminy czy powiatu uzupełniają dotacjami od innych instytucji i osób prywatnych. Pomoc wykazana w sprawozdaniach dotyczy wyłącznie tej jej części finansowanej ze środków państwowych. Na przykład, jeśli w schronisku połowa łóżek jest finansowana ze środków gminnych, a druga połowa ze środków własnych organizacji to w sprawozdaniu wykazane zostanie wyłącznie liczba miejsc i liczba osób korzystających wyłącznie z pierwszej połowy. Liczby pochodzące z omawianych zestawień należy uznać za zdecydowanie zaniżone. Aby skorzystać z pomocy społecznej świadczonej przez państwo należy spełnić określone warunki np. udać się do pracownika socjalnego, określić swoją tożsamość i najlepiej poprzeć ją jakimś dowodem no i poddać się wywiadowi środowiskowemu. Wielu bezdomnych się na to nie decyduje. Ponadto istnieje pewna grupa bezdomnych, które nie potrzebują pomocy, które państwo może im zapewnić. Na przykład posiadają, renty lub emerytury pozwalające im na samodzielne opłacenie miejsca w schronisku, wobec czego pomoc gminy w postaci udzielenia bezpłatnego schronienia staje się zbędna. Osoby bezdomne, posiadające własne dochody pozwalające na pokrycie kosztów pobytu w schronisku w omawianych statystykach nie będą ujęte. Również osoby, których dochód będzie wyższy niż określone w Ustawie minimum dochodowe będą pominięte. W rozumieniu przepisów Ustawy o pomocy społecznej noclegownie to rodzaj ośrodków wsparcia, czyli półstacjonarnej formy pomocy służącej utrzymaniu osoby w jej naturalnym środowisku i przeciwdziałaniu instytucjonalizacji. Jeśli noclegownie policzone w tabeli to placówki spełniające tę definicję, osoby przebywające w schroniskach, które z natury zapewniają pomoc stacjonarną, czyli całodobową nie będą ujęte. W kolejnym paragrafie jednak do ośrodków wsparcia zalicza się również schroniska i domy dla bezdomnych. Nie jest zatem jasne, które obiekty zostały ujęte w statystykach. II. EUROPEJSKA TYPOLOGIA BEZDOMNOŚCI I WY- KLUCZENIA MIESZKANIOWEGO ETHOS W POLSCE Kategoria koncepcyjna BEZ DACHU NAD GŁOWĄ 1-2 1. Mieszkanie w miejscach publicznych 1.1 Spanie pod chmurką Badanie socjodemograficzne Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności (PFWB) Jedyne w Polsce dostępne dane na temat osób przebywających pod chmurką (inaczej w miejscach niemieszkalnych) pochodzą z badania socjodemograficznego przeprowadzonego dwukrotnie w 2001 i 2003 roku na terenie województwa pomorskiego przez PFWB. W badaniu przyjęto następującą kategoryzację przebywania osób bezdomnych: placówki (zarówno schroniska jak i noclegownie); miejsca niemieszkalne (pustostany, dworce PKP i PKS, kanały ciepłownicze, itd.); szpitale; zakłady penitencjarne; inne (u kolegi, znajomych, rodziny, na melinie); izby wytrzeźwień; działki i altany. 16

POMOST - O BEZDOMNOŚCI BEZ LĘKU Pewnego wyjaśnienia wymaga kategoria działek i altanek, którą to nazwą potocznie określa się pracownicze ogrody działkowe, twór istniejący w Polsce od końca XIX w., któremu szczególną rangę nadano w czasach PRL i które w różnej kondycji przetrwały do dziś. Istnienie POD jest regulowane ustawowo i zgodnie z definicją zawartą w ustawie z 6 maja 1981r o pracowniczych ogrodach działkowych, POD to obszar gruntu rolnego podzielony na działki przeznaczone pod uprawy ogrodowe i oddany w użytkowanie osób fizycznych, wyposażony w urządzenia do prowadzenia upraw ogrodowych oraz służący zarazem do wypoczynku użytkowników działek i innych osób. Zgodnie z filozofią polski ludowej celem pracowniczych ogrodów działkowych było zapewnienie ludziom pracy i ich rodzinom aktywnego wypoczynku oraz możliwości prowadzenia - przede wszystkim na własny użytek - upraw ogrodniczych. Ogrody działkowe są ulokowane w różnych częściach miast często w pobliżu centrum, lub odwrotnie na obrzeżach. Są podzielone na niewielkie działki, na których zazwyczaj znajduje się altanka, czyli mały domek ze schowkiem na narzędzia i pomieszczeniem do przebywania. Do działek doprowadzona jest woda na potrzeby prowadzenia upraw. Obecnie wiele działek jest opuszczonych, co w połączeniu z ich lokalizacją stanowi wspaniałe miejsce zaczepienia i dachu nad głową dla osób bezdomnych, które cenią sobie samodzielność i nie chcą poddać się rygorom schronisk. Niektóre ogrody działkowe są wręcz kolonizowane przez grupy bezdomnych, do tego stopnia, że ich użytkownicy przestają z nich korzystać. Według danych Polskiego Związku Działkowców w Polsce jest ponad 5200 pracowniczych ogrodów działkowych zajmujących blisko 44 tysiące ha powierzchni, na których terenie znajduje się 966 tys. zagospodarowanych działek pracowniczych. Informacje o badaniu są dostępne na stronie internetowej PFWB w polskiej i angielskiej wersji językowej. Zimą 2005 roku zrealizowano badanie po raz trzeci. Spis powszechny wśród osób przebywających w miejscach niemieszkalnych Podczas Narodowego Spisu Ludności i Mieszkań 2002 podjęto próbę dotarcia do osób nie mających miejsca zamieszkania oraz zajmujących pomieszczenia nie będące mieszkaniami. Dane dotyczące pierwszej grupy nie zostały jeszcze opublikowane. Spisano natomiast 5700 pomieszczeń nie będących mieszkaniami oraz 11500 zamieszkujących w nich osób. Były to głównie pomieszczenia nie przystosowane do celów mieszkalnych znajdujące się w budynkach mieszkalnych lub innych (biurowym, handlowym, gospodarskim itp.), pomieszczenia półtrwałe wzniesione do zamieszkania w nich osób przez ograniczony czas, pomieszczenia prowizoryczne (np. szopa, komórka) lub obiekty ruchome (np. barakowóz, wagon kolejowy, przyczepa kempingowa, jacht, barka). W 2002 r. spisano ogółem 37813 tys. ludności, która tworzyła 13337 tys. Gospodarstw domowych, z czego 13331 tys. gospodarstw zamieszkiwało mieszkania, a pozostałych 6 tys. zajmowało pomieszczenia nie będące mieszkaniami, tj. strych, pralnia, suszarnia, garaż, pomieszczenia inwentarskie, barakowóz, wagon kolejowy, przyczepa kempingowa, barak, szopa, komórka. Dworce kolejowe w dużych miastach Znanym skupiskiem osób bezdomnych są dworce kolejowe. W 1991 roku przeprowadzono analizę kartoteki bezpłatnego punktu pomocy medycznej prowadzonego na Dworcu Warszawa Centralna przez organizację charytatywną. Zdaniem badaczki, w tym czasie na Dworcu przebywało około 300 osób bezdomnych. Systmatyczne badania ilościowe i jakościowe były prowadzone w latach 90 na dworcu kolejowym we Wrocławiu. Ogrzewalnie Szczególną formą pomocy dla osób bezdomnych w Polsce adresowaną są ogrzewalnie. Ogrzewalnia to wydzielone pomieszczenie w miejscach szczególnej koncentracji osób bezdomnych zazwyczaj na dworcach kolejowych, wyposażone w miejsca do siedzenia, zaplecze sanitarne pozwalające na wykonanie podstawowych zabiegów higienicznych, zapewniające możliwość ugotowania wody, oświetlone i jak sama nazwa wskazuje ogrzewane. Dane ogólnopolskie na temat liczby ogrzewalni oraz korzystających z nich osób nie są dostępne. 1.2. Podopieczni streetworkerów Terminem używanym w ETHOS jest ang. outreach service, który w Polsce nie ma bezpośredniego odpowiednika. Usługa ta polega na udzielaniu pomocy poza placówkami przez specjalne ekipy wyruszające w tym celu do miejsc popularnych wśród potrzebujących np. skwerów, placów i dworców docierając w ten sposób do najbardziej wykluczonych i najmniej zinstytucjonalizowanych klientów. Usługą zbliżoną i spotykaną w Polsce jest street working. Najczęściej ta forma pomocy jest adresowana do osób uzależnionych od narkotyków, prostytutek i czasem również osób bezdomnych, ponieważ grupy te często się pokrywają. Czasami rolę street workerów pełnią pracownicy socjalni, zdarza się to jednak rzadko, ponieważ są obciążani pracą innego rodzaju związaną z przyznawaniem świadczeń pieniężnych. Usługi street workerów w środowiskach osób bezdomnych dopiero zaczynają być wprowadzane. Nie są ujęte w dostępnych bazach danych. 2. Przebywanie w noclegowni i/lub z koniecznością spędzenia kilku godzin w ciągu dnia w miejscach publicznych 2.1. Placówki bezpośredniego dostępu np. garkuchnie, punkty pomocy medycznej 2.2. Zaaranżowane na jedną lub kilka nocy (np. w tanim hotelu) 3.1. Schronisko krótkiego pobytu W polskim systemie usług dla osób bezdomnych występują dwie zasadnicze formy pomocy mieszkaniowej: noclegownie i schroniska. Zwyczajowo, noclegownia to miejsce, w którym osoba bezdomna może spędzić noc, umyć się i otrzymać darmowy posiłek. Schronisko to miejsce, w którym można mieszkać przez pewien czas, korzystać z zaplecza sanitarnego, otrzymywać posiłki, choć nie jest to regułą, i mieć dostęp do pomocy pracownika socjalnego, choć też nie zawsze. Zazwyczaj w schronisku jest się przypisanym do konkretnego łóżka w konkretnym pokoju. Za pobyt płaci się proporcjonalnie do posiadanych dochodów. PISMO SAMOPOMOCY 17

Charakter usług bardzo często jest dostosowywany do aktualnych potrzeb. Zdarza się, że noclegownię trzeba opuścić podczas dnia, jednak wszystkie swoje rzeczy można w niej zostawić i przechować w zamykanej szafce. Mieszkańcy miesiącami wracają na noc do tej samej noclegowni i tego samego łóżka, co czyni ją miejscem o nieco innym charakterze. Posiadanie skierowania jako warunku przyjęcia do placówki nie jest warunkowane jej rodzajem tylko źródłem finansowania. Jeśli placówka posiada kontrakt z samorządem lokalnym na zapewnienie określonej liczby miejsc, to może przyjąć wyłącznie osoby ze skierowaniem z lokalnego ośrodka pomocy społecznej. Jeśli jest finansowana ze środków uzyskiwanych w konkursach grantowych i od osób prywatnych skierowania nie są wymagane. Dotyczy to w równym stopniu noclegowni jak i schronisk. W języku potocznym i terminologii na co dzień stosowanej przez działaczy podział na opisywane dwa rodzaje placówek funkcjonuje bardzo dobrze i od wielu lat, jednak standardy każdej z tych usług nie są dokładnie opisane ani w regulacjach prawnych ani wewnętrznych dokumentach wypracowanych przez zainteresowane organizacje. W województwie pomorskim Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności opracowało Modelowe założenia standardów w systemie zhierarchizowanych placówek dla osób bezdomnych i aktywnie zabiega o wprowadzenie ich w życie. W Warszawie przyjęto standard pracy socjalnej w placówkach dla bezdomnych. W miarę ujednolicone standardy funkcjonują również w ramach poszczególnych dużych ogólnopolskich organizacji zajmujących się osobami bezdomnymi na terenie całego kraju. Żadne z regulacji nie przebijają się jednak na forum ogólnopolskie. W efekcie, w nazwach placówek znajdują się przeróżne określenia sugerujące istnienie całej gamy form pomocy: noclegownia, punkt noclegowy, schronisko, hostel, hotel socjalny, dom, przytulisko. Tymczasem zaliczanie placówki do jednej z kategorii odbywa się w sposób uznaniowy a za różnymi nazwami nie kryją się określone standardy. Prawna definicja noclegowni i domu dla bezdomnych zawarta w Ustawie z dnia 29 kwietnia 2004 r. o finansowym wsparciu tworzenia w latach 2004-2005 lokali socjalnych, noclegowni i domów dla bezdomnych, jest bardzo ogólna i jedynym kryterium stosowanym dla ich odróżnienia jest stacjonarność (dom) lub pół stacjonarność (noclegownia) świadczonej pomocy: Przez noclegownię należy przez to rozumieć budynek lub wyodrębnione części budynku, przeznaczone do udzielania noclegu osobom bezdomnym, wraz z pomieszczeniami pomocniczymi niezbędnymi do prawidłowego funkcjonowania noclegowni; Dom dla bezdomnych - należy przez to rozumieć budynek lub wyodrębnione części budynku, przeznaczone do udzielania całodobowego schronienia lub noclegu osobom lub rodzinom bezdomnym, wraz z pomieszczeniami pomocniczymi niezbędnymi do prawidłowego funkcjonowania domu dla bezdomnych. Według ustawy o pomocy społecznej noclegownia jest jednym z rodzajów ośrodków wsparcia, środowiskową formą pomocy pół stacjonarnej służącą utrzymaniu osoby w jej naturalnym środowisku i przeciwdziałaniu instytucjonalizacji. Definicje ustawowe są niewystarczające i nieadekwatne do rzeczywistości organizacje wychodzą w praktyce daleko poza nie ustalając znacznie bardziej szczegółowe wytyczne dla obydwu rodzajów placówek. Problem zaczyna się, gdy wytyczne trzeba upowszechnić i namówić wszystkich albo przynajmniej większość do ich stosowania. Mimo tego, że wprawdzie nieostry, ale jednak nieźle zarysowany podział na noclegownie i schroniska funkcjonuje w praktyce w całej Polsce, nie jest on odzwierciedlony w żadnej z ogólnopolskich baz danych opisywanych w części wstępnej Raportu. Z tego względu nie jest możliwe zacytowanie jakichkolwiek liczb odrębnych dla kategorii 2.1., 2.3. i 3.1. ETHOS. Należy jednak podkreślić, że w Polsce funkcjonują obydwa rodzaje placówek. W sensie koncepcyjnym usługa umownie uznawana w Polsce za schronisko jest adresowana do osób bez domu i powinna być zaliczona do kategorii 3 ETHOS. Dane zgromadzone w Bazie danych o organizacjach i instytucjach działających na rzecz osób bezdomnych KLON/JAWOR znajduje się 241 placówek zaliczonych do typu noclegownie, schroniska. Liczba ta obejmuje trzy operacyjne kategorie ET- HOS: 2.1. Placówki bezpośredniego dostępu np. garkuchnie, punkty pomocy medycznej; 2.2. Zaaranżowane na jedną lub kilka nocy (np. w tanim hotelu); 3.1. Schronisko krótkiego pobytu. Dane dotyczące liczby miejsc i liczby osób z nich korzystających nie są dostępne. Miejsca noclegowe o charakterze opisanym w kategorii 2.2. nie są postrzegane jako element systemu pomocy dla osób bezdomnych. Czasami są aranżowane przez gminy w przypadku wystąpienia jakiegoś rodzaju katastrofy np. pożaru sporej kamienicy, pękania budynku itd. Dla ofiar wydarzeń losowych tego rodzaju, gminy czasem wynajmują pokoje w tanich hotelach, o czym donoszą media. Kategoria koncepcyjna BEZ MIEJSCA ZAMIESZKANIA 3-7 3. Schroniska dla bezdomnych/ zakwaterowanie tymczasowe 3.1. Schronisko krótkiego pobytu Obok noclegowni, schroniska zapewniające całodobową pomoc to podstawowy podmiot systemu pomocy bezdomnym w Polsce. Ich definicja została mniej więcej zarysowana wyżej. Podstawowe czynniki odróżniające schroniska od noclegowni to możliwość całodobowego pobytu oraz prowadzenie pracy socjalnej przynajmniej w zakresie umożliwiającym wyjaśnienie sytuacji mieszkaniowej (czy mieszkaniec ma prawo do jakiegoś lokalu, dlaczego z niego nie korzysta, co należałoby zrobić, żeby zaczął korzystać itd.) i prawnej mieszkańców (czy posiada miejsce stałego zameldowania, dowód osobisty, przysługujące świadczenia z pomocy społecznej, ubezpieczenie zdrowotne, obowiązek alimentacyjny itd.). Mniejsze znaczenie dla odróżnienia schroniska od noclegowni ma standard samego budynku, liczba pokoi i miejsc w pokojach, liczba łazienek, wspólna czy samodzielna kuchnia itd. W kontekście kategorii omawianej w tym miejscu istotne jest wskazanie na różnice w dopuszczalnej maksymalnej możliwości pobytu w danym schronisku, gdyż one sprawiają, ze w niektórych przypad- 18