BIAŁYSTOK 2010
Wydawnictwo przygotowane przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Białymstoku w 65. rocznicę obławy augustowskiej lipiec 1945 r. Redakcja: Ewa Rogalewska Recenzent: Andrzej Zawistowski Konsultacja: Jan Jerzy Milewski, Waldemar F. Wilczewski Fotografie ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej Opracowanie biogramów: Alicja Maciejowska Skład i przygotowanie do druku: NAVIGATOR studio s.c. ISBN 978-83-62357-16-1
65 lat temu, w trakcie obławy przeprowadzonej głównie siłami sowieckich Wojsk Wewnętrznych NKWD, przy pomocy polskich funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa i wsparciu ludowego Wojska Polskiego zaginęło bez śladu około 600 mieszkańców Augustowszczyzny i Suwalszczyzny. Przez długie lata komunizmu rodziny pozbawione bliskich po cichu modliły się o ich powrót. Nieubłagany upływ czasu odebrał w końcu jednak i tę nadzieję. Pozostało tylko pragnienie poznania pełnej prawdy: jak zginęli i gdzie są ich groby. Publicznie upomnieć się o tę prawdę można było dopiero po 1989 r. W lipcu 1991 r. w Gibach dokonano poświęcenia krzyża na symbolicznej mogile Zaginionych. Co roku, w trzecią niedzielę lipca, odbywa się w tym miejscu uroczyste nabożeństwo. Od 2002 r. współorganizatorem uroczystości jest białostocki Oddział Instytutu Pamięci Narodowej. W 2005 r., w przypadającą wówczas 60. rocznicę obławy, Prezes IPN prof. Leon Kieres dokonał w Augustowie uroczystego otwarcia wystawy Zaginieni w obławie augustowskiej lipiec 1945 r. przygotowanej przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Białymstoku. Wystawie towarzyszył katalog oraz konferencja naukowa z udziałem pracowników Instytutu. Podczas głównych uroczystości w Gibach apel do narodu rosyjskiego o ujawnienie prawdy o losach ofiar obławy od- 3
czytał Jan Krzywosz, syn jednego z Zaginionych. W tymże roku ukazała się książka Obława augustowska lipiec 1945 r., zawierająca materiały z konferencji. Rok później, 21 lipca 2006 r., w gibiańskich uroczystościach uczestniczył nowo wybrany Prezes IPN dr hab. Janusz Kurtyka. W przeddzień głównych obchodów, w Domu Pracy Twórczej w Wigrach otworzył on wystawę o obławie. Miesiąc wcześniej ekspozycję mogli obejrzeć mieszkańcy stolicy - 21 czerwca została ona oficjalnie otwarta na Uniwersytecie Warszawskim. W 2007 r. obchody trwały trzy dni i po raz pierwszy wykroczyły poza granice kraju. 20 lipca w Wilnie Prezes IPN dr hab. Janusz Kurtyka otworzył wystawę o obławie w siedzibie Muzeum Ofiar Ludobójstwa (mieszczącym się w budynku dawnego KGB). W uroczystości udział wzięli m.in.: Stanisław Cygnarowski Konsul Generalny RP w Wilnie, Waldemar Tomaszewski Poseł na Sejm RL, Tadeusz Andrzejewski doradca premiera Litwy, Jarosław Niewierowicz wiceminister spraw zagranicznych Litwy, Artur Liudkowski wicemer Wilna, Michał Mackiewicz prezes Związku Polaków na Litwie. W ramach obchodów w 2008 r., 19 lipca w Augustowie odbyło się spotkanie rodzin ofiar obławy z prokuratorami IPN oraz przedstawiono przegląd filmów dokumentalnych poświęconych obławie. Na- 4
stępnego dnia w kościele pw. Św. Anny w Gibach odbyła się uroczysta Msza święta celebrowana przez J.E. Księdza Biskupa Romualda Kamińskiego, Biskupa Pomocniczego Diecezji Ełckiej. W imieniu Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego w uroczystościach uczestniczyła minister Anna Gręziak, która złożyła wieniec przy pomniku Zaginionych w Gibach oraz odczytała list Prezydenta RP. Przemawiał także marszałek Sejmu RP Bronisław Komorowski. W ubiegłym roku w uroczystościach uczestniczyli m.in. zastępca Prokuratora Generalnego, dyrektor pionu śledczego IPN Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Dariusz Gabrel, a także przedstawiciele władz lokalnych. Mszę świętą odprawił bp Jerzy Mazur, ordynariusz ełcki. Tegoroczne obchody odbywają się w szczególnie smutnej atmosferze. Jedną z ostatnich decyzji śp. Lecha Kaczyńskiego, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, podjętą 7 kwietnia 2010 r., było objęcie uroczystości w Gibach swoim honorowym patronatem. Zgodę na wejście w skład Komitetu Honorowego obchodów wyrazili m.in. także śp. gen. Tadeusz Płoski, biskup polowy Wojska Polskiego, śp. Andrzej Przewoźnik, sekretarz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, śp. Janusz Kurtyka, Prezes Instytutu Pamięci Narodowej. Odpowiedzi nie zdążył udzielić śp. Janusz Krupski, minister ds. kombatantów... Wszyscy Oni 5
wspierali nas w staraniach o wyjaśnienie losów ofiar obławy augustowskiej. Liczyliśmy, że w 65. rocznicę tej zbrodni, silnym głosem upomną się o prawdę. Teraz, kiedy Ich nie ma, czujemy się bardziej osamotnieni ale nie opuszczamy rąk. Będziemy się o nią upominać aż do skutku wierząc, że tak jak prawda o Zbrodni Katyńskiej, również cała prawda o obławie kiedyś ujrzy światło dzienne. Dr hab. Cezary Kuklo dyrektor Oddziału IPN w Białymstoku
Anna Pyżewska OBŁAWA AUGUSTOWSKA 1945 R. PRZEBIEG AKCJI I POSZUKIWANIE ZAGINIONYCH W lipcu 1945 r. na dzisiejszych ziemiach północno-wschodniej Polski doszło do największej zbrodni dokonanej na ludności polskiej po zakończeniu II wojny światowej. Wskutek akcji połączonych sił sowiecko-polskich (ze zdecydowaną przewagą tych pierwszych) zatrzymano kilka tysięcy obywateli polskich. Los około sześciuset z nich do dzisiejszego dnia pozostaje niewyjaśniony. Wydarzenia te określone zostały mianem małego Katynia. Aby zrozumieć wydarzenia z lata 1945 r., trzeba cofnąć się do początku wojny. Kampania wrześniowa 1939 r. oraz zawarte w końcu tego miesiąca ustalenia niemiecko-sowieckie sprawiły, że pojezierze suwalsko-augustowskie rozdzieliła granica: cały powiat suwalski wraz z północną częścią augustowskiego znalazł się w obrębie państwa niemieckiego, zaś miasto Augustów oraz południowa część powiatu 7
augustowskiego w granicach ZSRR. W obu niemal od razu, bo już jesienią 1939 r., zaczęły powstawać pierwsze struktury konspiracyjne. Aktywność polskiego podziemia na tych terenach nieco się różniła: wprawdzie i na Suwalszczyźnie, i na Augustowszczyźnie gromadzono broń, prowadzono działalność propagandową, wywiadowczą, rozbudowywano struktury itp., ale inaczej traktowano działalność zbrojną. Po stronie niemieckiej konspiratorzy z rzadka przeprowadzali tego typu akcje, podczas gdy na Augustowszczyźnie likwidacja współpracowników NKWD i najaktywniejszych przedstawicieli władzy sowieckiej należała do podstawowych działań. Również na terenie powiatu augustowskiego szybko zaczęły powstawać oddziały partyzanckie wpłynął na to zarówno charakter sowieckiej działalności represyjnej (zwłaszcza zagrożenie deportacjami), jak i uwarunkowania terenowe (lasy i bagna, które umożliwiały prowadzenie walki partyzanckiej). Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. także były powiat augustowski w całości znalazł się pod okupacją niemiecką. Pozwoliło to polskiej konspiracji ujednolicić zarówno struktury podziemia (a dokładnie działającego tu Związku Walki Zbrojnej, w lutym 1942 r. przemianowanego na Armię Krajową), jak też zakres działań prowadzonych przeciwko okupantowi na całym omawianym terenie. W pierwszym okresie priorytetem była praca organizacyjna, 8
ale także działalność wywiadowcza i propagandowa. Stopniowo rozwijano także akcje dywersyjno-sabotażowe, czyli m.in. likwidowano agentów i gorliwych funkcjonariuszy aparatu okupacyjnego, rozbrajano posterunki żandarmerii. Skutkiem tych działań było uznanie przez władze niemieckie 21 czerwca 1943 r. obszaru Bezirk Bialystok (Okręg Białystok) 1 za obszar walki z bandami. W końcu kwietnia 1944 r. na teren Puszczy Augustowskiej przybyła sowiecka grupa desantowa NKGB pod dowództwem mjr. Konstantego Cwietyńskiego Orłowa. Rozpoczęła ona działalność jako duży, silny oddział partyzancki, który szybko nawiązał kontakt z lokalnymi strukturami AK. Efektem zawartego porozumienia było podejmowanie wspólnych działań przeciwko okupantowi niemieckiemu. Ofensywa Armii Czerwonej latem 1944 r., odwrót wojsk niemieckich, akcja Burza prowadzona przez podziemie niepodległościowe także na terenie Suwalszczyzny i Augustowszczyzny, przyniosły zmianę układu sił. Po wyparciu Niemców wojska sowieckie zaczęły ustanawiać swoje porządki: od tej pory do codzienności należało rozbrajanie 1 Bezirk Białystok (Okręg Białystok) jednostka administracyjna ustanowiona przez okupacyjne władze niemieckie w lipcu 1941 r., obejmująca zasięgiem większość przedwojennego województwa białostockiego (bez Suwalszczyzny) oraz skrawki powiatów Prużany i Brześć z woj. poleskiego. Bezirk Bialystok funkcjonował do końca okupacji niemieckiej na omawianych terenach, czyli do lata 1944 r. 9
oddziałów AK, aresztowania dowódców czy wcielanie żołnierzy do armii Berlinga. Odmowa była karana wywózką do ZSRR. Ukrywający się żołnierze byli tropieni przez służby specjalne ZSRR Smiersz 2 i NKWD. Sytuację pogarszał fakt, że Sowieci nieźle rozpracowali konspiracyjne struktury na tym terenie przyczyniła się do tego w dużej mierze wspomniana wyżej współpraca polskiego podziemia i sowieckiej partyzantki. W efekcie już w drugiej połowie 1944 r. omawiany obszar faktycznie znalazł się pod nową okupacją sowiecką. Duża liczba ukrywających się przed władzami sowieckimi sprawiła, że w odpowiedzi na represje, wiele osób zdecydowało się wrócić do lasu. Wiosną 1945 r. polskie podziemie zaczęło odbudowywać oddziały partyzanckie. Wcześniej nie było to możliwe, gdyż na terenie obu powiatów przebywało zbyt dużo wojsk sowieckich i trzeba było czekać, aż front przesunie się na zachód. Członkowie polskiego podziemia na nowo podjęli działalność zbrojną: atakowali konwoje stad bydła pędzonego z Prus Wschodnich do ZSRR, rozbrajali posterunki Milicji Obywatelskiej, rozprawiali się z donosicielami i urzędnikami budowanego przez komunistów państwa, rozbijali urzędy gmin, ustanawiane przez nowe władze itp. Jak wynika ze sprawozdania Wojewódz- 2 Smiersz (skrót od ros. wyrażenia smiert szpionam - śmierć szpiegom) sowiecki kontrwywiad wojskowy, działający w latach 1943 1946. 10
Kościół w Studzienicznej, gdzie 20 maja 1945 r. żołnierze sowieccy dokonali aresztowań obywateli polskich podczas nabożeństwa. 11
kiej Rady Narodowej w Białymstoku, tylko od początku marca do 1 lipca 1945 r. w całym województwie białostockim podziemie niepodległościowe przeprowadziło łącznie 186 akcji. W samym powiecie suwalskim do końca maja 1945 r. członkowie podziemia rozbili 17 z 18 posterunków MO, wykonali 23 wyroki śmierci na donosicielach i najgorliwszych współpracownikach nowych władz, a z 14 gmin w rzeczywistości funkcjonowały tylko 2 3. Podziemie atakowało także żołnierzy Armii Czerwonej i NKWD np. w kwietniu 1945 r. zabity został doradca sowiecki z Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Suwałkach. W odpowiedzi na te działania żołnierze Armii Czerwonej i funkcjonariusze NKWD podejmowali akcje odwetowe, często dopuszczając się przy tym najróżniejszych przestępstw - kradzieży, gwałtów, podpaleń, a nawet zabójstw. Mieszkańcy skarżyli się w lokalnych urzędach na ich samowolę, urzędnicy z kolei zwracali się do strony sowieckiej z prośbą o pomoc w zaprowadzeniu porządku na próżno. Wiosną 1945 r. sytuacja była tak nabrzmiała, że 16 maja w Białymstoku zorganizowano naradę, w której uczestniczyły władze województwa oraz dowództwo Wojsk Wewnętrznych NKWD. Bardzo prawdopodobne, że 3 Zaginieni w obławie augustowskiej lipiec 1945 r. (katalog wystawy), Białystok 2005, s. 4. 12
Tzw. Dom Turka w Augustowie, siedziba PUBP, gdzie przetrzymywano m.in. osoby zatrzymane podczas obławy augustowskiej. 13
to właśnie wtedy zapadła decyzja o przeprowadzeniu akcji w celu likwidacji polskiej konspiracji na terenie Puszczy Augustowskiej. Nie przeszkodziło to wcale w kontynuowaniu działań na mniejszą skalę. I tak np. 20 maja 1945 r. żołnierze sowieccy pojawili się w Studzienicznej, gdzie odbywały się uroczystości z okazji Zielonych Świątek. Ludzie zapamiętali strzały, strach, tłok, panikę. Zatrzymano grupę mężczyzn, których następnie przetrzymywano w Augustowie, w piwnicy tzw. Domu Turka przedwojennej cukierni zamienionej w więzienie. Zasadnicze uderzenie, czyli operacja zatrzymania kilku tysięcy osób, znana jako obława augustowska, przyszło w lipcu 1945 r. Trudno jest podać dokładne daty przeprowadzonej wówczas akcji, gdyż w dokumentach pojawiają się różne informacje na ten temat. Najwcześniejsza znana data rozpoczęcia obławy to 12 lipca, najpóźniejsza data jej zakończenia 28 lipca. Akcję przeprowadzono na terenie trzech powiatów: augustowskiego, suwalskiego i w północnej części sokólskiego. Uczestniczyły w niej przede wszystkim wojska radzieckie jednostki 50. armii III Frontu Białoruskiego i Wojsk Wewnętrznych NKWD, jakkolwiek wspierane były przez dwie kompanie Wojska Polskiego z 1 pułku praskiego dywizji im. T. Kościuszki. Do akcji włączyli się pracownicy lokalnych urzędów bezpieczeństwa publicznego i MO oraz tajni współpracownicy, których zadaniem było dostarczanie infor- 14
macji i pomoc w poruszaniu się po terenie. Faktem jest, że polscy funkcjonariusze, mimo udziału w obławie, nie byli przez stronę sowiecką informowani o najbardziej istotnych kwestiach. Sama zaś operacja nie miała raczej charakteru jednej, masowej akcji, a szeregu pojedynczych, przeprowadzanych równocześnie w różnych rejonach wspomnianych trzech powiatów. Zatrzymania poszczególnych osób odbywały się w rozmaity sposób i o każdej porze dnia. Uczestnicy operacji przetrząsali lasy, wsie i miasta. Zabierali ludzi z mieszkań, miejsc pracy, ulic i pól. Niektóre rodziny odwiedzano dwukrotnie jeśli za pierwszym razem nie zastano danej osoby w domu, przychodzono po nią po kilku dniach. Dokonujący zatrzymań żołnierze i funkcjonariusze nie mówili wprost, o co chodzi, nie wyjaśniali, dlaczego aresztują ludzi. Część osób zatrzymano według przygotowanych wcześniej list, ale niektóre zupełnie przypadkowo. Aby ułatwić sobie pracę, bardzo często aresztujący uspokajali, że zabierają kogoś tylko na chwilę, na jeden lub dwa dni. Czasami zatrzymaniom towarzyszyły rewizje. Po Dominika Okrągłego, gajowego z Leśnictwa Topiłówka w pow. augustowskim, przyszli do domu funkcjonariusze MO. Krystyna Szumska i Maria Winnicka zostały zatrzymane w drodze z Suchowoli do Sztabina, w miejscowości Krasnoborki po Szumskiej ślad 15
zaginął, Winnicką po dwóch tygodniach zwolniono. Niektóre osoby były zwabiane do lokalnych urzędów bezpieczeństwa publicznego pod pretekstem choćby sprostowania nieścisłych danych personalnych taki los spotkał np. Tadeusza Pietrołaja z Suwałk, który zniknął w ten sposób 28 lipca 1945 r. Największą tragedię przeżywały rodziny, w których zatrzymano więcej niż jedną osobę. We wsi Dworczysko Sowieci zabrali trzech braci Myszczyńskich: 27-letniego Bronisława (wcześniej spędził pięć lat na robotach w Niemczech), 22-letniego Waleriana i 20-letniego Witolda. Razem z nimi aresztowano też ich ojczyma Władysława Wołosa. W momencie, kiedy przyszli po nich Sowieci, cała czwórka pracowała przy budowie stodoły. W Białej Wodzie Sowieci zabrali Ludwika Wysockiego i jego dwie córki 17-letnią Anielę i o kilka lat starszą Kazimierę. O ile obie córki w czasie okupacji aktywnie angażowały się w działalność polskiego podziemia, to ich ojciec przebywał w więzieniu w Królewcu za pomoc udzielaną jeńcom sowieckim. 25-letni Franciszek Masłowski z Lasanki rano 26 lipca poszedł pracować w polu. Kiedy przyszła po niego siostra, znalazła tylko kosę brat zniknął. Od sąsiada dowiedziała się, że zabrali go trzej żołnierze sowieccy. Sąsiada zostawili, bo był za stary. 24-letni Stanisław Sobolewski 16
Teodor i Mikołaj bracia Kuźniecow. Ich ojciec, oficer carski, zginął w czasie rewolucji, matka uciekła z synami do Polski. W momencie aresztowania mieli 32 i 33 lata. Mikołaj był kawalerem, a Teodor zostawił żonę i dwoje dzieci (3 i 8 lat). 17
został zatrzymany razem z ojcem Władysławem. 28-letniego Józefa Moroza z Białowierśni aresztowano jako pierwszego, kilka dni później zabrano jego ojca, też Józefa. Zaginęli także bracia Antoni i Franciszek Paszkiewicz z Białowierśni, Teodor i Mikołaj Kuźniecow, Stanisław i Jan Krzywosz, Eugenia Łazarska z córką Danutą z Nowinki podobne przykłady można mnożyć. Do grona zatrzymanych dołączono także 69 partyzantów Armii Krajowej Obywatelskiej wziętych do niewoli 12 lipca po bitwie nad jeziorem Brożane. W wyniku całej obławy augustowskiej zatrzymano kilka tysięcy osób. Część z nich zwolniono od razu, jeszcze tego samego dnia, po wstępnych wyjaśnieniach. Pozostałych zaaresztowano, ale w ciągu kolejnych kilku kilkunastu dni, po wielu brutalnych przesłuchaniach, niektórych stopniowo wypuszczano do domów. To z ich relacji wiemy, jak przebiegała obława do chwili ich wypuszczenia z aresztu. Zatrzymane osoby były przetrzymywane w prowizorycznych punktach filtracyjnych: w piwnicach budynków, chlewach, szopach, stodołach, w Szczebrze nawet na cmentarzu. Na tym etapie zdarzało się, że rodzinom pozwalano jeszcze przekazać zatrzymanym ubranie i trochę żywności. Bywało, że za łapówkę strażnicy pozwalali na chwilę rozmowy. Zdarzały się też inne sytuacje. Romualda Kirejczyk, siostra wspomnianego wyżej Tadeusza Pietrołaja, towarzyszyła bratu eskortowanemu 18
Stanisław Krzywosz (pierwszy z prawej), 36 lat, urodził się i mieszkał w Kamiennej Nowej. Brat Jan także zaginął. Żona spodziewała się dziecka. Bronisław Myszczyński 27 lat, rolnik ze wsi Dworczysko. Przez 5 lat był na robotach w Niemczech. Brat Walerian miał 22 lata. Matka, jak na ironię, podjęła oprawców sutym obiadem. Ci zgarnęli całą czwórkę. 19
przez funkcjonariusza PUBP w Suwałkach w drodze do urzędu. Widziała, jak wchodził do budynku. Miał zostać zwolniony po trzydziestu minutach siostra czekała ponad godzinę, ale brat z budynku nie wyszedł. Jeszcze tego samego dnia matka Tadeusza interweniowała w PUBP, dopytując się o losy syna usłyszała, że nikogo takiego tam nie było. Tadeusz Pietrołaj nigdy już nie wrócił do domu. Funkcjonariusze UB zbywali rodziny dopytujące się o losy bliskich, odpowiadając, że w danym miejscu poszukiwanej osoby nie ma, że nic im nie wiadomo o ich losie. Bywało i tak, że pytających odsyłano do domu, grożąc dalszymi konsekwencjami w przypadku natarczywości. Po kolejnych etapach przesłuchań wyselekcjonowano grupę około 600 osób, które uznano za członków polskiego podziemia niepodległościowego i ludzi im sprzyjających. Z nimi kontakt był już niemożliwy. W rzeczywistości część spośród tych osób nie miała nic wspólnego z podziemiem. Niektórzy dopiero wrócili z robót w Niemczech, nieraz po wielu spędzonych tam latach. Wśród ofiar byli także 15- i 16-letni chłopcy, tacy jak Stanisław Cieślukowski został zatrzymany już na początku obławy, kiedy wracał do domu w Białogórach od stryja. Rodzinie po zaginionym szesnastolatku pozostało tylko jedno zdjęcie, zrobione, kiedy chłopiec był niemowlęciem. Naj- 20
Eugenia Łazarska trzyma pod ręką męża Aleksandra (pseudonim Skorupka ). Eugenia Łazarska z domu Biernacka urodziła się w 1900 r., czyli miała 45 lat. Mieszkała w Nowince. Mąż Aleksander ps. Skorupka był komendantem obozu partyzanckiego. Zginął w walce z Niemcami. Eugenia razem z córką Danutą były także w lesie, a młodsi synowie ukrywali się u ludzi. Po raz pierwszy aresztowana w styczniu 1945 r. i zwolniona. Ponownie przyszli po nią do domu 17 lipca dwaj lejtnanci, jeden z NKWD. Danutę aresztowano kilka dni później w niewyjaśnionych okolicznościach. Tego samego dnia zabrano bratową Aleksandra Władysławę, również wdowę po partyzancie. Wszystkie zginęły bez śladu. 21
prawdopodobniej Sowieci poszukiwali jego ojca, także Stanisława, który w tym czasie się ukrywał. Zbieżność imion ułatwiła im pracę. Wydaje się, że dobrze wyjaśnił tę sytuację jeden z byłych żołnierzy AK, który wspominał: Obława odbywała się z typowym sowieckim bałaganiarstwem ( ) Żołnierze, oficerowie chyba też, nie mieli ochoty uganiać się po lasach za uzbrojonymi partyzantami. Ułatwiali sobie robotę. Wyciągali ludzi z chałup. Mieli listy przygotowane przez szpicli. Gdy kogoś nie zastali w domu, brali innego. Żeby się zgadzała liczba. Poszukiwali nie tylko AK-owców. Aresztowali leśników, sołtysów, bogatych gospodarzy. To byli dla nich wrogowie, spuścizna po»pańskiej«polsce 4. Ku takiej samej tezie skłaniali się też mieszkańcy Augustowa, którzy w 1957 r., w piśmie wystosowanym do Prokuratury Generalnej w Warszawie, pisali: Byli to [zaginieni w obławie A.P.] ludzie niewinni, o czym świadczy powiedzenie majora Zw[iązku] Radz[ieckiego], sprawującego pieczę nad aresztowanymi, który powiedział 29 lipca na robione mu zarzuty, że: Wasze prawitielstwo prosiło nas oczyścic les, no my nie duraki, w les nie pójdziem 5, no i przy pomocy miejscowych władz nabrali ludzi, 4 S. Kulikowski, I. Sewastianowicz, Nie tylko Katyń, Białystok 1990, s. 25. 5 Tłum. z ros.: Wasze władze prosiły nas o oczyszczenie [z partyzantów] lasów, my jednak nie jesteśmy durnie i do lasu nie wejdziemy. 22
Mieczysław Jatkowski (z prawej), Władysław Jedliński (w środku). Władysław Jedliński miał w 1945 r. 18 lat. Sam należał do AK, ale był też obciążony rodzinnie mając siostrę łączniczkę ps. Sikorka i szwagra partyzanta PS. Gołąb. W połowie lipca wstąpili po niego koledzy Mieczysław Jatkowski i Tadeusz Stelmasik, także członkowie AK. Jedliński wziął gitarę i poszli razem na zabawę. Obiecał wrócić przed godziną policyjną. Prawdopodobnie nie zdążyli w drodze powrotnej zatrzymał ich patrol żołnierzy radzieckich. Nikt tego nie widział, a więc nieznane są okoliczności aresztowania. Znaleźli się w piwnicy u Dowgierdów, gdzie trzymano mnóstwo osób aresztowanych czasie obławy. Wypuszczeni później świadkowie opowiadali, że widzieli ich pobitych w śledztwie. Widzieli też, jak następnie załadowano ich na samochód ciężarowy i wywieziono w nieznanym kierunku. 23
skąd się dało 6. Niewykluczone też, że akcja miała na celu zastraszenie polskiego społeczeństwa, zniechęcenie go do podejmowania jakichkolwiek działań przeciwko nowym władzom czy żołnierzom radzieckim. Trudno jest precyzyjnie określić liczbę wszystkich zatrzymanych wówczas osób. Źródła rosyjskie podają, że było to około 7 tysięcy ludzi, tymczasem część polskich historyków skłania się raczej ku liczbie 2 tysiące. Ta rozbieżność wynika stąd, że raz najprawdopodobniej liczono wszystkie zatrzymywane osoby, kiedy indziej tylko te zaaresztowane, na dodatek za każdym razem podawane liczby dotyczyły innego obszaru. Co się stało ze wspomnianymi wyżej 600 osobami w zasadzie nie wiadomo. Dokumenty milczą na ten temat. Jednak fakt, że przez kilkadziesiąt lat nie dała znaku życia ani jedna osoba z zaginionych, upoważnia do stwierdzenia, że ludzie ci zostali zgładzeni. Ale gdzie? Kiedy? Jak? Co zrobiono z ciałami ofiar? Gdzie są ich groby? Nie wiadomo. Świadkowie tych wydarzeń wspominali, że wszyscy zaaresztowani byli następnie ładowani na samochody ciężarowe i wywożeni 6 IPN Bi, Akta śledztwa S 69/01/Zk, Pismo mieszkańców Augustowa do Prokuratury Generalnej w Warszawie z prośbą o przeprowadzenie dochodzenia w sprawie zaginięcia osób aresztowanych w obławie augustowskiej, 4 II 1957, k. 1170-1171. 24
w kierunku granicy. Jest bardzo prawdopodobne, że zakończyli życie na dawnych terenach polskich włączonych do ZSRR, i to raczej niedługo po zatrzymaniu. Rodziny ofiar od razu przystąpiły do szukania swoich bliskich. Najpierw, nieraz jeszcze tego samego dnia, próbowano uzyskać jakieś informacje w miejscach, dokąd zabierano zatrzymanych. Następnie alarmowano władze samorządowe najniższych szczebli, które zresztą także i z własnej inicjatywy poszukiwały zatrzymanych obywateli szczególną aktywność wykazała tu gmina Giby. Los zaginionych poruszany był na posiedzeniach gminnych rad narodowych, w ślad za tym szły pisma do władz wyższych szczebli (powiatowych rad narodowych, Urzędu Wojewódzkiego Białostockiego), także centralnych (do Ministerstwa Administracji Publicznej czy do premiera). Gmina Giby wybrała nawet delegację, która miała interweniować w sprawie zaginionych u Bolesława Bieruta nie wiadomo jednak, jak wysłannicy gminy zostali potraktowani. W każdym niemal wysyłanym do wyższych władz piśmie tłumaczono, że wskutek akcji zniknęli jedyni nieraz żywiciele rodzin, których bliscy znajdują się w bardzo trudnych warunkach materialnych, że zaginęli rolnicy, których gospodarstwa niszczeją bez właściwego dozoru, a także fachowcy, ludzie potrzebni w latach powojennej odbudowy kraju. Sugerowano, że jeśli są wśród zatrzymanych ludzie rzeczywiście winni należy ich osądzić 25
26 Pismo PCK o poszukiwaniach Heleny Aldony Wnukowskiej, zaginionej w obławie augustowskiej.
i ukarać, a pozostałych wypuścić. Niestety, żaden adresat, żaden urząd nie udzielił nadawcom listów satysfakcjonującej odpowiedzi na nurtujące ich pytania. Nie odbierano im jednak nadziei na pozytywne załatwienie sprawy: kiedy w grudniu 1946 r. władze gminy Giby wystosowały pismo do premiera, po dwóch tygodniach otrzymały odpowiedź z informacją, że zostało ono skierowane do polskiej ambasady w Moskwie. W ciągu kolejnych kilku tygodni z kolei ambasada poinformowała zarząd gminy, że ( ) została podjęta specjalna interwencja, zmierzająca do zwolnienia w/wykazanych obywateli 7. To wszystko dawało nadzieję na szczęśliwe zakończenie sprawy. Niestety na deklaracjach się kończyło. W miarę upływu lat poszukiwania prowadzono z coraz mniejszym impetem. Rzeczywistość epoki stalinowskiej nie sprzyjała takim działaniom. Obława augustowska była tematem zakazanym, zdarzało się, że rodziny poprawiały swoje życiorysy tak, aby nie pojawiło się w nich choćby najmniejsze powiązanie z wydarzeniami z lipca 1945 r. Były jednak osoby, które nie zważając na zagrożenie w dalszym ciągu docierały ze swoim problemem wszędzie, gdzie tylko to możliwe. Jadwiga Pietrołaj w 1952 r. wystosowała prośbę o interwencję w sprawie wyjaśnienia sprawy zaginięcia syna do Bolesława Bieruta 7 Archiwum Państwowe w Suwałkach, GRN w Gibach, 35, Pismo kierownika Wydziału Konsularnego Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie do Zarządu Gminy Giby z 21 I 1947, k. 4. 27
skutkiem jej starań było podjęcie dochodzenia prowadzonego przez ponad trzy lata. Niestety, często było tak, że nawet jeżeli urzędy podejmowały wskutek usilnych próśb jakieś działania, to szybko je umarzały. Tłumaczono się brakiem jakichkolwiek dokumentów poświadczających sam fakt zatrzymania poszukiwanej osoby, koniecznością przekazywania zatrzymanych funkcjonariuszom sowieckim, którzy nie informowali strony polskiej o dalszych działaniach itp. co zresztą nie musiało odbiegać od rzeczywistości. Zmiany polityczne zapoczątkowane w 1956 r. na nowo rozbudziły nadzieje rodzin zaginionych. Informacje o repatriacji z ZSRR przebywających tam Polaków, w tym osób odbywających kary pozbawienia wolności skłoniły m. in. Józefę Lipską z Augustowa do wystosowania listu do Władysława Gomułki. Kobieta poszukiwała swoich dwóch synów, z których jeden, Mieczysław, został aresztowany w czasie obławy. Lipska alarmowała też w tej sprawie Polski Czerwony Krzyż dowiedziała się tylko tyle, że PCK żadnych wiadomości o poszukiwanych nie posiada. Takie same odpowiedzi otrzymywały zresztą rodziny innych zaginionych, szturmujące kolejne urzędy. Sporadycznie, ale zdarzało się, że do bliskich przychodziła wiadomość, że poszukiwana osoba żyje. Tak było np. w przypadku rodziny wspomnianego już Franciszka Masłowskiego w 1959 r. jego bliscy 28
Sierpień 1987 r., ekshumacja w uroczysku Wielki Bór. 29
otrzymali wiadomość z PCK, że Franciszek mieszka we wsi Samara w rejonie Stalinskim. Niestety, mimo słania do niego kolejnych listów, na żaden nie otrzymano odpowiedzi. Taka sama sytuacja spotkała rodzinę Stanisława Niedźwieckiego z Augustowa po latach otrzymała ona wiadomość, że Stanisław przebywa na terenie ZSRR, podano nawet adres do korespondencji. Niestety, Stanisław nie odpowiedział na żaden list. Po 1956 r. zmęczeni kilkunastoletnią walką bliscy zaginionych zaczęli kierować do sądów wnioski z prośbą o uznanie ofiary obławy za zmarłych. Wnioski te były załatwiane pozytywnie. Wydawało się, że obława augustowska pozostanie jednym z tych tragicznych wydarzeń, które powoli znikną z ludzkiej pamięci, gdyż o wydarzeniach z lipca 1945 r. nie można było głośno mówić. O obławie się nie mówiło i nie pisało, nie wspominały o niej ani podręczniki, ani opracowania historyczne, sami ludzie woleli milczeć, aby nie przysparzać sobie kłopotów. Cisza wokół największej powojennej tragedii, jaka spotkała społeczeństwo polskie, trwała do drugiej połowy lat osiemdziesiątych. Latem 1987 r. północno-wschodni region Polski zelektryzowała wiadomość o odnalezieniu masowych grobów w uroczysku Wielki Bór między Gibami a Rygolem. Mieszkańcy Augustowszczyzny i Suwalszczyzny byli przekonani, że tam właśnie spoczywają ich bliscy. Informa- 30
cję o odnalezieniu grobów podały światowe agencje. Rozgłos wokół tego wydarzenia oraz rozbudzone nadzieje były tak wielkie, że kiedy przeprowadzone prace dowiodły, iż masowe groby to niemiecki cmentarz polowy, wiele osób nie przyjmowało tego do wiadomości. Nieodparcie nasuwały się bowiem skojarzenia z zacieraniem przez komunistów prawdy o Zbrodni Katyńskiej. Ale to właśnie wtedy, latem 1987 r., obława augustowska chyba po raz pierwszy zaistniała w publicznym dyskursie. Na konferencji prasowej rzecznika rządu PRL Jerzego Urbana zagraniczni dziennikarze ciągle dopytywali się o losy ludzi, którzy zaginęli w lipcu 1945 r., o działania rządu podejmowane w celu ich odnalezienia itp. Odpowiedź rzecznika brzmiała: Dzisiejsze władze polskie niczego w tej chwili nie wiedzą o tym, aby w przeszłości ktokolwiek w tajemniczy sposób zaginął, nie wiedzą też o tym, aby władze polskie poszukiwały i miały kogo poszukiwać 8. W tym samym roku pojawiło się kilka artykułów na temat obławy, także w drugim obiegu. Odkrycie grobów pod Gibami było bodźcem do podjęcia przez grupkę mieszkańców dalszych działań. Piotr Bajer, Mirosław Basiewicz i Stanisław Kowalczyk już na początku sierpnia 1987 r. rozprowadzali 8 Stenogram konferencji prasowej dla dziennikarzy zagranicznych rzecznika rządu Jerzego Urbana, Rzeczpospolita, 27 VII 1987, s. 5-6. 31
ulotkę, w której pisali m. in.: Pragnąc dopomóc rodzinom w ich staraniach o powrót zaginionych lub w ustaleniu ich losu, w przekonaniu, że wyjaśnianie»białych plam«w historii stosunków polsko-radzieckich leży w interesie obu krajów, powołujemy Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 roku. Komitet będzie dążył do ułożenia kompletnej listy zaginionych, ustalenia ich losów i umożliwienia powrotu do domów. Komitet apeluje o pomoc w działaniu do władz PRL, ZSRR, Kościoła, Czerwonego Krzyża, wyspecjalizowanych instytucji polskich i międzynarodowych oraz wszystkich ludzi dobrej woli 9. Kilka dni później Rada Państwa otrzymała pismo będące apelem o udzielenie Komitetowi wszelkiej pomocy w jego działaniach. Pismo podpisało 56 osób ze świata kultury i nauki, wśród nich m.in. Jacek Bocheński, Marian Brandys, Ernest Bryll, Michał Głowiński, Krystyna Janda, Adam Michnik, Andrzej Stelmachowski. Na odpowiedź władz nie trzeba było długo czekać. Na początku września 1987 r. dyrektor Wydziału Społeczno-Administracyjnego Urzędu Wojewódzkiego w Suwałkach zakazał Komitetowi działalności. W uzasadnieniu decyzji podano, że Komitet działa nielegalnie, a jego działalność mogłaby zakłócić spokój lub porządek publiczny. 9 Oświadczenie informujące o powstaniu Obywatelskiego Komitetu Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 r., zbiory OBEP w Białymstoku. 32
Decyzja władz nie zniechęciła jednak członków Komitetu do działania. W listopadzie 1987 r. wystosowali pismo do Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w Genewie, wyjaśniając, czym była obława augustowska i prosząc o interwencję u polskich władz. Przez kolejne miesiące członkowie i sympatycy Komitetu (powiększonego o działaczy opozycji z Warszawy Alicję Maciejowską, Marię Chwalibóg, Danutę i Jana Krzywoszów) odwiedzali mieszkańców Suwalszczyzny i Augustowszczyzny (w tym tych, którzy rozproszyli się po całej Polsce), nagrywając rozmowy z nimi, kopiując fotografie zaginionych, dokumenty, pisma wymieniane z kolejnymi urzędami itp. Przemiany ustrojowe po 1989 r. pozwoliły na kontynuowanie działań mających na celu wyjaśnienie wszystkich kwestii dotyczących obławy augustowskiej w zupełnie innych warunkach. Ponownie przeprowadzono ekshumację grobów pod Gibami potwierdziła ona wcześniejsze ustalenia, że spoczywają tam żołnierze niemieccy. Śledztwo w sprawie obławy prowadziła m.in. Prokuratura Wojewódzka w Suwałkach, która otrzymała do dyspozycji kopie materiałów zebranych przez Obywatelski Komitet Poszukiwań. Niestety prowadzone śledztwo zostało zawieszone w połowie lat dziewięćdziesiątych wskutek braku dostępu do nowych materiałów, zwłaszcza z archiwów rosyjskich. W 2001 r. akta sprawy przejęła Oddziałowa Komisja Ścigania 33
34
Pismo Prokuratury Generalnej Federacji Rosyjskiej w sprawie zaginionych w obławie augustowskiej z dnia 7 I 1995. 35
Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku, rozpoczynając własne śledztwo. Niestety, mimo wielu starań, mimo zwracania się IPN z prośbą o pomoc do m.in. Prokuratury Generalnej Federacji Rosyjskiej, los zaginionych w obławie do dziś pozostaje tajemnicą. Po tak wielu latach bezowocnych poszukiwań ich rodziny chcą już tylko wiedzieć, jakie były okoliczności śmierci i gdzie spoczywają szczątki ich bliskich. Czy w forcie w Naumowiczach koło Grodna, jak mówi jedna z hipotez? Na razie rodziny honorują pamięć swoich bliskich modląc się u stóp krzyża ustawionego w 1991 r. na symbolicznej mogile zaginionych w Gibach. Obława augustowska przebiła się w końcu do publicznej świadomości. Teraz tylko należy mieć nadzieję, że uda się poznać wszystkie towarzyszące jej okoliczności, a przede wszystkim dowiedzieć się, co dokładnie stało się z kilkusetosobową grupą zaginionych.
Andrzej Muczyński PROPOZYCJE METODYCZNE DO PREZENTACJI MULTIMEDIALNEJ OBŁAWA AUGUSTOWSKA Późną wiosną i latem 1945 r. Armia Czerwona i jednostki NKWD wspierane przez UB i Wojsko Polskie podległe komunistom przeprowadziły w powiatach augustowskim i suwalskim masowe aresztowania. Objęły one głównie członków i sympatyków Armii Krajowej. Największe nasilenie aresztowań przypadło na lipiec 1945 r. Około 600 aresztowanych zostało zamordowanych przez żołnierzy sowieckich. Do dzisiaj nie wiemy gdzie dokonano tego mordu i gdzie znajdują się ich groby. Fakty te nie są powszechnie znane, czasami odnotowują je podręczniki akademickie, nie ma o tym wzmianki w podręcznikach szkolnych. Prezentacja Obława augustowska stara się wypełnić tę lukę, dostarczając informacji o największej zbrodni dokonanej przez władze sowieckie na ziemiach polskich po zakończeniu II wojny światowej. Nie przypadkowo obława lipcowa 1945 r. nazywana jest podlaskim Katyniem. 37
Prezentacja może być wykorzystana w całości lub we fragmentach na lekcjach historii w szkole ponadgimnazjalnej zarówno przy zakresie podstawowym, jak i rozszerzonym oraz na przedmiocie uzupełniającym Historia i społeczeństwo. Fragmenty prezentacji można wykorzystać również na lekcjach z Wiedzy o społeczeństwie w gimnazjum i Historia i społeczeństwo w szkole podstawowej 1. Ponadto jej fragmenty mogą być wykorzystywane na lekcjach innych przedmiotów np. j. polskiego, religii, godzinach wychowawczych itp. oraz zajęciach pozalekcyjnych na trzecim i czwartym etapie nauczania. Prezentacja podzielona jest na wstęp i pięć części Obława, Ofiary, Poszukiwania, Śledztwo IPN i Pamięć. Wstęp zawiera podstawowe informacje o obławie augustowskiej czas jej trwania, zasięg, liczbę ofiar, siły sowieckie zaangażowane do jej przeprowadzenia. Jest też wzbogacony o trwający około 3 min. fragment filmu Ale czy o tym można mówić? w reż. Jacka Petryckiego. Są to trzy krótkie relacje świadków tych wydarzeń. Jeśli nauczyciel nie może poświęcić więcej czasu na przedstawienie faktów związanych z obławą, może się ograniczyć do zaprezentowania uczniom tylko wstępu. 1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 XII 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół Dz.U. Nr 4, poz. 17 z dnia 15 I 2009 r. 38
Część pierwsza Obława dzieli się na sześć fragmentów: Mapa, Kontekst historyczny, Funkcjonariusze, Współpraca z Sowietami, Obława w dokumentach UBP, Obława w dokumentach AKO. Część tę otwiera kolejny krótki tekst informujący o obławie. Fragment pierwszy Mapa obławy przedstawia teren powiatów augustowskiego i suwalskiego z zaznaczonymi miejscowościami, gdzie dokonano aresztowań z podaniem liczby zatrzymanych. Na mapie zaznaczono też miejsca gdzie były tymczasowe areszty, w których przetrzymywano i przesłuchiwano aresztowanych przed wywiezieniem ich do Suwałk lub Augustowa. Uczniowie mogą dokonać analizy mapy i uzyskać dodatkowe wiadomości i wyciągnąć wnioski jak wyglądał teren gdzie przeprowadzono obławę lasy, jeziora, niewielkie zaludnienie. Był to obszar pozornie łatwy do ukrycia się, a jednak wojskom sowieckim udało się dokonać masowych aresztowań, dlaczego? Mapa pokazuje też miejscowości, których ludność najbardziej ucierpiała podczas obławy. Uczniowie mogą wyszukać te miejsca i wypisać nazwy. Mapa stwarza też wiele innych możliwości wykorzystania jej na lekcji. We fragmencie Kontekst historyczny zawarte są informacje o przygotowaniach do obławy prowadzonych przez władze sowieckie w maju i czerwcu 1945 r., o aresztowaniach Polaków poprzedzających obławę. W Bilansie otwarcia scharakteryzowano AK w obwodach suwalskim i augustowskim, 39
omówiono przygotowanie i przeprowadzenie akcji Burza na tym terenie i rolę działającej tu partyzantki sowieckiej. Informacje te są bardzo istotne dla uczniów, aby mogli oni lepiej zrozumieć przebieg obławy. Mogą też być dla młodzieży okazją do dyskusji jak zachowywały się wojska sowieckie w tym czasie na innych obszarach Polski? Fragment trzeci Funkcjonariusze Administracja lubelska pokazuje jak powstawała w powiatach suwalskim i augustowskim administracja i komunistyczny aparat represji UB i MO. Wymienia nazwiska kierowników i najważniejszych funkcjonariuszy PUBP i ich zdjęcia. Został tu też zamieszczony specyficzny tekst źródłowy odręczny życiorys Jana Szostaka, współpracownika NKWD w latach 1940 41, potem żołnierza AK, a po wojnie aktywnego funkcjonariusza UB, który gorliwie denuncjował i prześladował swoich dotychczasowych towarzyszy broni. Uczniowie mogą przeczytać i zanalizować ten tekst oraz dokonać oceny moralnej autora życiorysu. Kolejny, czwarty fragment Współpraca z Sowietami dostarcza informacji o usługowym charakterze UB i MO wobec NKWD i Armii Czerwonej. Znajdują się tu trzy zdjęcia, na dwu z nich pracownicy UB występują wspólnie z sowieckimi doradcami. Umieszczono w nim także tekst źródłowy meldunek o zwalczaniu polskiego podziemia niepodległościowego, napisany po rosyjsku (i tłumaczony na polski), a podpisany wspólnie przez sowieckiego 40
Augustów, 9 V 1945 r. Fotografia funkcjonariuszy PUBP w Augustowie wraz z doradcami sowieckimi. Od lewej u góry: Aleksander Kuczyński, Mirosław Milewski, Ryszard Caban, Jan Szostak, od lewej w dole mjr Wasilenko i kpt. Wiekszyn, NN. 41
doradcę mjr. Wasilenko i kierownika PUBP w Suwałkach ppor. Mossakowskiego. Zarówno zdjęcia funkcjonariuszy UB i sowieckich doradców, jaki i tekst źródłowy mogą być materiałem do analizy dokonanej przez uczniów. Analizując zdjęcia można zadać przykładowe pytania np. kim są ludzie na zdjęciu, czy to cywile, czy wojskowi? Dlaczego ludzie ze zdjęcia są w różnych mundurach? Co to są za mundury? Jak sądzicie, dlaczego się wspólnie sfotografowali? Analiza zdjęć i tekstu źródłowego może być dla nauczyciela punktem wyjścia do omówienia dominacji sowieckiej w Polsce po 1944 r. Fragment piąty Obława w dokumentach UBP to pięć tekstów źródłowych. Pierwszy z nich Raport PUBP w Suwałkach do WUBP w Białymstoku z początku lipca 1945 r. zawiera informacje o dwu obławach przeprowadzonych w Suwałkach 13 lipca i nocą z 17 na 18 lipca i o bitwie stoczonej 12 lipca przez oddział partyzancki Józefa Sulżyńskiego Brzozy i Władysława Stefanowskiego Groma z sowiecką obławą w okolicach jeziora Brożany. Dwa kolejne teksty źródłowe to Meldunki specjalne PUBP w Augustowie z 19 i 26 lipca 1945 r. do WUBP w Białymstoku mówiące o koncentracji wielkiej liczby wojsk sowieckich w Puszczy Augustowskiej, o przekazaniu przez UB NKWD imiennych list żołnierzy AK aby ich aresztować, o przebiegu samej obławy i jej wynikach z podaniem codziennej ilości aresztowanych i przesłuchiwanych oraz informacjach 42
43
44
Na str. 43 meldunek sytuacyjny wywiadu AKO za miesiąc maj 1945 r., opisujący aresztowania w kościele w Studzienicznej. Str. 44 45 raport kierownika PUBP w Augustowie o realizacji akcji przeciw AKO w dniach 10 25 lipca 1945 r. 45
uzyskiwanych podczas przesłuchań. W tekstach zawarte są też skargi kierownika PUBP w Augustowie na stronę sowiecką, że udziela ona bardzo mało informacji o aresztowanych i przebiegu obławy. Kolejny tekst źródłowy to Raport PUBP w Suwałkach do WUBP w Białymstoku z 7 lipca 1945 r. Zawiera on informacje o represjach sowieckich wobec członkach AK w Sejnach i okolicach, podaje nazwiska i pseudonimy aresztowanych członków AK, ich powiązania organizacyjne i pełnione funkcje. Piąty z prezentowanych dokumentów fragment Dziennika działań 1 praskiego pp. z lipca 1945 r. informuje o akcjach represyjnych wobec AK przeprowadzonych przez pułk na północy Suwalszczyzny na pograniczu polsko-litewskim. Fragment szósty Obława w dokumentach Armii Krajowej Obywatelskiej to trzy teksty źródłowe. Pierwszy i drugi to fragmenty Meldunku specjalnego Komendy Obwodu AKO z 30 czerwca 1945 r. i Meldunku sytuacyjnego Komendy Obwodu AKO Augustów z 28 maja 1945 r., informujące o dużej koncentracji wojsk sowieckich oraz funkcjonariuszy UB i MO w Augustowie i okolicach, o ruchach wojsk sowieckich z zachodu na wschód i przewożeniu zdobyczy wojennych z terenów niemieckich do ZSRR, o budowie umocnień polowych i tworzeniu linii silnie obsadzonych posterunków wzdłuż drogi Augustów Lipsk Grodno i nowej granicy polsko-sowieckiej. Teksty mówią też o stosunku wojsk sowieckich do ludności polskiej, 46
nastrojach panujących wśród żołnierzy sowieckich i funkcjonariuszy polskich władz komunistycznych oraz o stosunku miejscowej ludności do Sowietów i polskiej nowej władzy. Zawierają informacje o gwałtach i rabunkach sowieckich żołnierzy dokonywanych na Polakach, o bezczeszczeniu przez Sowietów miejsc kultu religijnego 20 maja na odpuście w Studzienicznej koło Augustowa dokonano masowych aresztowań (lista aresztowanych). Trzeci tekst, uzupełniający dwa poprzednie, to Spis aresztowanych członków AKO wykaz aresztowanych i zaginionych podczas obławy lipcowej 1945 r. sporządzony przez podziemne organizacje niepodległościowe. Prezentowane we fragmencie piątym i szóstym teksty źródłowe, a więc dokumenty UB i AKO wzajemnie się uzupełniają. Dopiero ich łączna analiza przez uczniów dostarcza pełnego obrazu obławy przyczyn, przygotowań, przebiegu i następstw. Aby ukierunkować właściwie pracę uczniów nauczyciel może przygotować do każdego tekstu odpowiednie pytania. Druga część prezentacji Ofiary zawiera listę zaginionych podczas obławy. Znajduje się na niej 490 nazwisk. Przy każdym z nich podano nazwę miejscowości, w której ofiara mieszkała przed aresztowaniem. Listę uzupełnia 230 zdjęć osób zaginionych i 38 krótkich biogramów. Wśród zdjęć przeważają zdjęcia legitymacyjne, wiele osób 47
48 Spis żołnierzy i członków AKO aresztowanych przez władze sowieckie oraz UBP, którzy nie powrócili (1946 r.)
zostało sfotografowanych w mundurach Wojska Polskiego sprzed 1939 r. Niektóre zdjęcia przedstawiają zaginionych w różnych sytuacjach zdjęcia ślubne, osoba zaginiona jako dziecko, w otoczeniu przyjaciół itp. Prezentowane zdjęcia poza informacją jak wyglądała osoba zaginiona, dostarczają wiedzy o życiu codziennym, modzie, uroczystościach rodzinnych, spotkaniach towarzyskich w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku i mogą być wykorzystane podczas lekcji, na których występuje ta problematyka. Biogramy zaginionych przybliżają uczniom postaci zwykłych żołnierzy walczących o wolność swej ojczyzny, których zamordowano tylko dlatego, że nie chcieli współpracować z Sowietami. Trzecia część prezentacji Poszukiwania dzieli się na trzy fragmenty: Powojenne poszukiwania, Obywatelski Komitet Poszukiwań Ofiar i Ekshumacja. Fragment pierwszy Powojenne poszukiwania przedstawia działania podejmowane przez rodziny ofiar obławy, aby ustalić los swych najbliższych. Mówi o tym tekst wstępny przedstawiający działania poszukiwawcze podejmowane w latach 1945 1956. Uzupełnia go pięć tekstów źródłowych: Pismo mieszkańców Augustowa z 4 lutego 1957 r. do prokuratury; Pismo PCK dotyczące poszukiwań Heleny Wnukowskiej; Pismo starosty suwalskiego do Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku; Pismo kierownictwa PUBP w Suwałkach, 14 września 1945 r.; Pismo 49
Nadleśnictwa Serwy, 8 sierpień 1945 r. Informują one, że poszukiwania zaginionych rozpoczęły się niemal tuż po obławie. Rodziny szukały najbliższych, instytucje swoich pracowników. Do poszukiwań zaangażowano administrację państwową, PCK a nawet Ambasadę Polską w Moskwie. Poszukiwania nasilały się w okresach politycznej odwilży po październiku 1956 r. Szósty z tekstów Postanowienie o umorzeniu śledztwa z 20 marca 1958 r. pokazuje rzeczywisty stosunek władz PRL do poszukiwań ofiar obławy, podporządkowujący odkrycie prawdy dobrym stosunkom z ZSRR. Pod koniec istnienia PRL poszukiwanie zaginionych przybrało nową formę powstał Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 r. Skupiał on ludzi z całej Polski, którzy chcieli pomóc rodzinom w poszukiwaniu najbliższych. Mówi o tym fragment drugi Obywatelski Komitet Poszukiwań Ofiar zawierający cztery teksty źródłowe: Oświadczenie Obywatelskiego Komitetu Poszukiwań; Pismo Urzędu Wojewódzkiego w Suwałkach, 30 wrzesień 1987 r.; Tygodnik Mazowsze, 30 wrzesień 1987 r. i Pismo z Instytutu J. Piłsudskiego w Nowym Jorku, 16 listopad 1989 r. Teksty mówią o powstaniu Obywatelskiego Komitetu i jego programie, decyzji Urzędu Wojewódzkiego w Suwałkach z 5 września 1987 r., który nie zezwolił na działalność Obywatelskiego Komitetu, informacji o szykanach władz wobec 50
Oświadczenie Obywatelskiego Komitetu Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 r. 51
Obywatelskiego Komitetu zamieszczonej w Tygodniku Mazowsze, o pozytywnej ocenie działalności Obywatelskiego Komitetu czego dowodem była nagroda przyznana mu przez Instytut im. J. Piłsudskiego w Nowym Jorku. Efektem działalności Obywatelskiego Komitetu Poszukiwań było odkrycie w czerwcu 1987 r. nieznanych grobów przy drodze Rygol Giby, które uważano początkowo za groby ofiar obławy, a które okazały się grobami żołnierzy niemieckich z II wojny światowej. Mówi o tym trzeci fragment Ekshumacja. Zawiera on tekst informacyjny o tych wydarzeniach, wzbogacony o trzy fotografie z przeprowadzonej ekshumacji i tekst źródłowy Fragment sprawozdania z ekshumacji na uroczysku Wielki Bór w sierpniu 1989 r., przeprowadzonej z inicjatywy Zespołu Organizacyjnego Ekshumacji Grobów w Puszczy Augustowskiej, z którego jednoznacznie wynika, że są to groby żołnierzy niemieckich. Omawiana część prezentacji zawiera bardzo rozległy materiał, z którego nauczyciel może wykorzystać np. fakty świadczące o tym, jak w różnych okresach PRL-u władze szykanowały rodziny poszukujące ofiar obławy. Po roku 1990 władze Rzeczypospolitej Polskiej kontynuowały poszukiwania ofiar obławy, o czym mówi czwarta część prezentacji Śledztwo IPN. Informuje o śledztwie prowadzonym kolejno przez Okręgową Komisję Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Białymstoku, Prokuraturę Okręgową w Suwałkach i Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni 52
Warszawa, 19 czerwca 2007 r. Uroczystość wręczenia nagrody Kustosz Pamięci Narodowej Obywatelskiemu Komitetowi Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 r. Od lewej członkowie Komitetu: Jan Krzywosz, Piotr Bajer, Alicja Maciejowska, Mirosław Basiewicz, Stanisław Kowalczyk oraz ś.p. Janusz Kurtyka Prezes IPN, przewodniczący Kapituły nagrody. 53
przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku. Do części informacyjnej dodano dwa teksty źródłowe Pismo Prokuratury Generalnej Federacji Rosyjskiej (tekst rosyjski i tłumaczenie polskie) i Postanowienie o zawieszeniu śledztwa przez Prokuraturę Okręgową w Suwałkach, 12 października 2001 r. Informacje w nich zawarte są dobrą ilustracją olbrzymich trudności, na jakie natrafiają do dziś ci, którzy poszukują odpowiedzi na pytanie o losy Polaków zaginionych podczas obławy augustowskiej. Ta część prezentacji może też pomóc uczniom w odpowiedzi na pytanie: Czym zajmuje się IPN? Część piąta Pamięć zawiera sprawozdanie z obchodów 60. i 62. rocznicy obławy w roku 2005 i 2007. Jest ona obchodzona corocznie od roku 1991 r. Do sprawozdania dołączono 34 zdjęcia z tych uroczystości w tym zdjęcie Krzyża pomnika upamiętniającego ofiary, odsłoniętego w Gibach latem 1991 r. Zbrodniarze sowieccy mordując około 600 Polaków w lipcu 1945 roku nie przewidywali, że pamięć o zbrodni i ofiarach przetrwa tak długo wśród mieszkańców powiatów augustowskiego, suwalskiego i sejneńskiego. Chcielibyśmy, aby ta prezentacja, zawierająca kilkaset zdjęć i dwadzieścia trzy oryginalne dokumenty (teksty źródłowe), była źródłem wiedzy o tych wydarzeniach dla wszystkich zainteresowanych.
Alicja Maciejowska LISTA ZAGINIONYCH W OBŁAWIE
1. Ambrosiewicz Marian Krasnopol 2. Andraka Marian Mogilnice 3. Andrulewicz Franciszek Bosse 4. Andrulewicz Janina Bosse 5. Andrulewicz Witold Posejanka 6. Andruszkiewicz Mieczysław Jaziewo 7. Andruszkiewicz Stanisław Suwałki (Filipów) 8. Bakuniewicz Jan Serwy 9. Baranowski Franciszek Strzelcowizna 10. Baranowski Józef 11. Baranowski Władysław Gruszki 12. Barszczewski Wacław Krasne 13. Bednarski Leon Wierśnie 14. Białous Stanisław Wyżarne 15. Bielawski Jan Jaziewo 16. Bielecki Aleksander Wielki Bór 17. Biziewski Antoni Daniłowce 18. Biziewski Józef Krasnopol 19. Błażewicz Władysław Balinka 20. Bobrukiewicz Jan Karolin 21. Bobrukiewicz Józef Karolin 22. Bobrukiewicz Stefan Karolin 23. Bochyńska Bogumiła Milanowizna 24. Bondzio Jan Serski Las 25. Bondziul Stanisław Augustów 26. Borucki Franciszek Augustów 27. Bożewicz Kazimierz Janówka 28. Browolejt Antoni Balenięta pod Grodnem 29. Brozio Jan Osińska Buda 30. Bućko Konstanty Krasnybór 31. Bujnowski Kazimierz Ponizie 32. Buksa Mieczysław Józefowo 33. Burzyński Antoni Pomorze 34. Butkiewicz Ludwik Czarniewo 35. Chalecki Zygmunt Rakówek 36. Chełmiński Jan Augustów 37. Chilicki Zygmunt Sztabin 38. Chiliński Czesław Augustów 39. Chiliński Stefan Serwy 40. Chlebanowski Stanisław Jasionowo 41. Chodakiewicz Józef Balinka 42. Chodakiewicz Józef Płaska 43. Chomiczewski Stanisław Nowy Lipsk 44. Chrulski Bronisław Pomorze Wielkie 45. Chylicki Franciszek Sztabin 46. Cichor Mieczysław Augustów 47. Ciechanowicz Aleksander Augustów 48. Ciemny Leon Sucha Rzeczka 49. Cieślukowski Stanisław Białogóry 50. Cychanowicz Piotr Tartaczysko (Ostęp) 56
Jan Brozio 32 lata, robotnik leśny z Osińskich Bud. Żonaty. Aresztowany 26 lipca, po raz ostatni widziany w Cimochach. 57
51. Cychanowicz Stanisław Tartaczysko (Ostęp) 52. Cymon Józef Zelwa 53. Czeszkiewicz Józef Poćkuny 54. Czokajło Antoni Kopanica 55. Czokajło Wiktoria Daniłowce 56. Danowski Józef Kopanica 57. Daraszkiewicz Adolf Jasionowo 58. Dąbrowski Franciszek Suwałki (Żywa Woda) 59. Deguć Stefan Sejny (Zaruby) 60. Dębski Feliks Wiżajny 61. Dobrowolska Kazimiera Mały Borek 62. Dobrowolski Stanisław Płaska 63. Dobrowolski Zygmunt Kopiec 64. Domiński Jan Raczki 65. Doroszko Zofia Nowy Lipsk 66. Drossel Kazimierz Sztabin 67. Duchiński Jan Kopiec 68. Dyczewski Franciszek Augustów 69. Dyczewski Henryk Augustów 70. Dyjak Józefa Krasnoborki 71. Dylnicki Piotr Karolin 72. Dytkowski Zygmunt Cisów 73. Dziądziak Stanisław Jaziewo 74. Dzienisiewicz Celina Suwałki 75. Dzienisiewicz Wanda Suwałki 76. Dźwilewski Jan Sobolewo 77. Fabisiak Jan Rygol 78. Fiećko Feliks Kopanica 79. Fiećko Stefan Serski Las 80. Fiećko Walerian Serski Las 81. Filar Antoni Augustów 82. Filipowicz Antoni Augustów 83. Fimowicz Wacław Giby 84. Fiodorowicz Wacław Kopanica 85. Frąckiewicz Bolesław Sucha Rzeczka 86. Galicki Stanisław Topiłówka 87. Gąglewski Tadeusz Suwałki 88. Gąsiorowski Antoni Balinka 89. Gąsiorowski Edward Balinka 90. Gąsiorowski Jerzy Augustów 91. Giedrojć Dominik Osowy Grąd 92. Giedrojć Wincenty Balenięta 93. Gliniecki Aleksander Stary Bród (Biała Woda) 94. Gładysz Stanisław Augustów 95. Godlewski Mieczysław Giby 96. Gołkowski Stanisław Strzelcowizna 97. Gowś Jan Kamienna Nowa 98. Grabowski Józef Filipów 99. Gramacki Stanisław Lebiedzin 100. Gramacki Tadeusz Jasionowo 101. Granacki Czesław Jastrzębna 58
102. Gruszewski Wiktor Przewięź 103. Gumieniak Stanisława Suwałki 104. Gutowska Bronisława Białogóry 105. Guziejko Antoni Jaziewo 106. Halicki Aleksander Serski Las 107. Hańczuk Eugeniusz Płaska 108. Haraburda Edward Czarny Las 109. Haraburda Eugeniusz Jaziewo 110. Haraburda Józef Krasnybór 111. Harasimowicz Bronisław Rygol 112. Hoffman Stanisław Sztabin 113. Hołubowicz Stanisław Kopanica 114. Hornowski Karol Krasnybór 115. Huber Mieczysław Augustów 116. Jadeszko Stanisław Sejny 117. Jadeszko Zygmunt Białogóry 118. Jagłowski Piotr Kopiec 119. Jakubowski Feliks Filipów 120. Jakubowski Józef Krejwińce 121. Jakubowski Władysław Gorczyca 122. Janczewski Franciszek Giby 123. Janik Jan Jaziewo (Mogilnice) 124. Janik Lucjusz Augustów 125. Januszko Bronisław Ponizie 126. Jarzębowicz Mieczysław Osada Kanałowa Sosnówek 127. Jatkowski Mieczysław Augustów 128. Jaworowski Zygmunt Serwy 129. Jedliński Władysław Augustów 130. Jejer Henryk Strzelcowizna 131. Judycki Aleksander Augustów 132. Jungiewicz Czesław Degucie 133. Juszkiewicz Aleksander Dalny Las 134. Juszkiewicz Józef Dalny Las 135. Kalinowski Bronisław Wierśnie 136. Kalisz Wacław Małyszówka 137. Kamiński Antoni Kopiec 138. Kamiński Franciszek - Filipów 139. Kamiński Józef Daniłowce 140. Kamiński Józef Janówka 141. Kamiński Ludwik Daniłowce 142. Kanty Antoni Kamień 143. Karp Leon Jaziewo 144. Karp Stanisław Krasnoborki 145. Karp Stanisław Krasnybór 146. Karpienia Stanisław Nowa Wieś 147. Kazimierczyk Kazimierz Strzelcowizna 148. Kąkiel Józef Balinka 149. Kochanowski Antoni Rygol 150. Kolenicz Jerzy Stefan Augustów 151. Koncewicz Jan Serski Las 152. Koncewicz Stanisław Iwanówka 153. Kondracki Kazimierz Krasnoborki 59
60 Jan Kornacki (pierwszy z prawej), obok Mieczysław Jarzębowicz. Jan Kornacki 46 lat, robotnik leśny i rolnik w Rygolu. Związany z partyzantami w czasie okupacji. Zabrany 12 lipca z podwórza. Mieczysław Jarzębowicz 56 lat, śluzowy z Sosnówka. Pomagał partyzantom. Siedział w areszcie gestapo w Suwałkach. Miał konia, krowy i świnie, więc nazwano go kułakiem. W połowie lipca zabrali go na ryby, z których nigdy nie wrócił.
154. Kondracki Paweł Augustów 155. Kondracki Zygmunt Motułka 156. Konopko Franciszek Białowierśnie 157. Konopko Józef Białowierśnie 158. Kopańko Ignacy Ostrowie Biebrzańskie 159. Korenkiewicz Lucjan Kopanica 160. Korenkiewicz Lucjan Leszczewek 161. Korenkiewicz Stefan Dalny Las (Serski Las) 162. Kornacki Jan Rygol 163. Korniłowicz Zygmunt Balinka 164. Kowalewski Antoni Wiłkopedzie 165. Kowalewski Wacław Wiłkopedzie 166. Kozakiewicz Czesław Jaziewo 167. Kozakiewicz Wincenty Strzelcowizna 168. Kozielski Stanisław 169. Kozłowski Jan Giby 170. Krajewski Czesław Czarny Bród 171. Krejczman Czesław Giby 172. Krejczman Stanisław Giby 173. Krupiński Szymon Kudrynki 174. Krysiuk Czesław Krasne 175. Krysiuk Remigiusz Krasne 176. Krysiuk Stanisław Krasne 177. Krysztofik Jan Jasionowo 178. Krzywicki Jan Krasnybór 179. Krzywosz Jan Kamienna Nowa 180. Krzywosz Stanisław Kamienna Nowa 181. Kubicka Jadwiga Białorzeczka 182. Kubryn Albin Gruszki 183. Kucharzewska Zyta Giby 184. Kugiel Adam Jaziewo 185. Kuklewicz Józef Podgibki 186. Kukowski Franciszek Balinka 187. Kulbacki Jan Płaska 188. Kulik Józef Krasnybór 189. Kulpan Józef Aleksiejówka 190. Kułak Józef Małyszówka 191. Kułak Stanisław s. Klemensa Hamulka 192. Kułak Stanisław s. Macieja Hamulka 193. Kułak Wacław Hamulka 194. Kułakowski Kazimierz Jaziewo 195. Kunda Edward Jaziewo 196. Kupiński Michał Kryłatka 197. Kuryło Jan Gruszki 198. Kuźmicki Stanisław Lebiedzin 199. Kuźnicki Leon Krasnybór 200. Kuźnicki Piotr Jastrzębna II 201. Kuźniecow Mikołaj Augustów 202. Kuźniecow Teodor Augustów 61
203. Laskowski Bronisław Daniłowce 204. Laskowski Wacław Daniłowce 205. Leśniewski Fabian Chomaszewo 206. Lipnicki Józef Danowskie 207. Lipski Mieczysław Augustów 208. Lisiewicz Czesław Krasnopol 209. Luto Franciszek Zaruby 210. Luto Hieronim Zaruby 211. Luto Józef Posejnele 212. Luto Józef Zaruby 213. Luty Aleksander Krasnopol 214. Łazarska Danuta Nowinka 215. Łazarska Eugenia Nowinka 216. Łazarska Władysława Nowinka 217. Łebski Franciszek Gorczyca 218. Łejmel Józef Grudziewszczyzna 219. Łozowska Anna Nowy Lipsk 220. Łuckiewicz Feliks Kielminy 221. Makar Antoni Gruszki 222. Makarewicz Jan Dalny Las 223. Makarewicz Stanisław Jastrzębna II 224. Makowski Konstanty s. Antoniego Rudawka 225. Makowski Konstanty s. Konstantego Rudawka 226. Malinowski Konstanty Białorzeczka 227. Malinowski Stanisław Jastrzębna II 228. Malinowski Wacław Krasnopol 229. Małkowski Lucjan Kopiec 230. Marcinkiewicz Stanisław Białogóry 231. Margiewicz Paweł Ponizie 232. Markiewicz Antoni Berżałowce 233. Markiewicz Jan Berżałowce 234. Markowski Józef Balinka 235. Martynko Edward Krusznik (Karolin) 236. Masłowski Franciszek Lasanka 237. Matukin Wiktoria Suwałki 238. Matuszewski Bolesław Nowy Lipsk 239. Matyskieła Stanisław Jaziewo 240. Michalski Czesław Daniłowce 241. Michalski Romuald Białowierśnie 242. Michalski Stanisław Daniłowce 243. Michalski Wincenty Daniłowce 244. Michałowski Feliks Ateny 245. Michałowski Hilary Serski Las 246. Michniewicz Witold Kolnica 247. Mieczkowski Antoni Gruszki 248. Mieczkowski Józef Gruszki 249. Mieczkowski Wincenty Białogóry 250. Mieczkowski Witold Gruszki 251. Mieczkowski Zygmunt Gruszki 252. Miezio Franciszek Komaszówka 253. Miezio Józef Komaszówka 62
254. Mikołajczyk Wacław Augustów 255. Milanowski Konstanty Pruska Wielka 256. Milewski Jan Krejwince 257. Milewski Stanisław Białogóry 258. Milinkiewicz Marian Giby 259. Milinkiewicz Stanisław Giby 260. Miszkiel Edward Posejnele 261. Miszkiel Eugeniusz Iwanówka 262. Miszkiel Franciszek Okółek 263. Miszkiel Janina Posejnele 264. Miszkiel Mieczysław Iwanówka 265. Miszkiel Wacław Budwieć 266. Molner Albin Sumowo 267. Molner Antoni Sumowo 268. Molner Bolesław Sumowo 269. Molner Wacław Sumowo 270. Moroz Józef s. Antoniego Białowierśnie 271. Moroz Józef s. Józefa Białowierśnie 272. Moroz Józef Giby 273. Moroz Stanisław Sumowo 274. Mroziewski Witold Augustów 275. Murawski Władysław Kamień 276. Myszczyński Bronisław Dworczysko 277. Myszczyński Edmund Daniłowce 278. Myszczyński Edward Macharce 279. Myszczyński Mieczysław Daniłowce 280. Myszczyński Walerian Dworczysko 281. Myszczyński Witold Dworczysko 282. Myszczyński Witold Orzechowo 283. Myśliwski Wacław Chomaszewo 284. Myśliwski Zygmunt Chomaszewo 285. Nazarowski Władysław Serski Las 286. Niedźwiecki Stanisław Augustów 287. Niemkiewicz Stanisław Giby 288. Nowalski Stanisław Krasnopol 289. Nowik Aleksander Ponizie 290. NN Michał 291. Obuchowski Edward Lasanka 292. Obuchowski Jan Lasanka 293. Okrągły Dominik Mazurki 294. Okulanis Witold Gawieniańce 295. Okuniewski Józef Jastrzębna II 296. Olechnowicz Stanisław Augustów 297. Olszewski Józef Nowa Wieś 298. Olszewski (vel Bielenica) Piotr Mikaszówka 299. Omielan Wacław Suchowola 300. Orłowski Antoni Fiedorowizna 301. Orłowski Mieczysław (s. Antoniego i Bronisławy) Fiedorowizna 302. Orłowski Mieczysław (s. Antoniego i Elżbiety) Fiedorowizna 63
303. Ostapowicz Ildefons Kamień 304. Pachucki Antoni Danowskie 305. Pachucki Piotr Danowskie 306. Pacykiewicz Jan Augustów 307. Paszkiewicz Antoni Białowierśnie 308. Paszkiewicz Franciszek Białowierśnie 309. Pawełko Zofia Czarniewo 310. Pietrołaj Tadeusz Suwałki 311. Piętko Bronisław Jaminy 312. Piktel Rajmund Wrotki 313. Piktel Stanisław Wrotki 314. Plewiński Stefan Lasanka 315. Podchajski Stefan Gremzdy Polskie 316. Prawdzik Jadwiga Ponizie 317. Pryzmont Kazimierz Dąbrowa Białostocka 318. Przekopowski Józef Kudrynki 319. Przekopski Antoni Daniłowce 320. Przekopski Franciszek Daniłowce 321. Puczyłowski Franciszek Dalny Las 322. Puczyłowski Jan Przewięź 323. Puczyłowski Józef Płaska 324. Puczyłowski Piotr Sucha Rzeczka 325. Puczyłowski Tadeusz Serwy 326. Pużyński Henryk Augustów 327. Pycz Władysław Czarniewo 328. Radzewicz Antoni Berżałowce 329. Radzewicz Józef Żwikiele 330. Radziewicz Bolesław Budwieć 331. Rapczyński Franciszek Białowierśnie 332. Rapczyński Stanisław Sumowo 333. Renkiewicz Feliks Białowierśnie 334. Rogalski Izydor Sajenek 335. Romanowski Bolesław Augustów 336. Romanowski Franciszek Wiżajny 337. Romatowski Aleksander Giby 338. Roszkowski Izydor Kopiec 339. Roszkowski Stanisław Kopiec 340. Rowiński Czesław Sucha Rzeczka 341. Rowiński Mieczysław Białowierśnie 342. Różański Romuald Mikaszówka 343. Rudzewicz Edward Augustów 344. Rukść Izydor Juryzdyka 345. Rupiński Józef Sumowo 346. Rupiński Witold Sumowo 347. Rutkowski Bernard Kamień 348. Rutkowski Bolesław Filipów 349. Rutkowski Stanisław Filipów 350. Rutkowski Stanisław Kopiec 351. Rzepecki Jan Augustów 352. Rzepka Marian Mogilnice 353. Sawicki Bronisław Krasne 354. Sawicki Władysław Krasne 64
355. Siarkowski Witold Kopiec 356. Sidorowicz Stanisław Sumowo 357. Siedlecki Antoni Balinka 358. Siedlecki Wacław Balinka 359. Siedlecki Władysław Balinka 360. Siedzik Kazimierz Małyszówka 361. Sienkiewicz Bolesław Augustów 362. Sienkiewicz Henryk Raczki 363. Sienkiewicz Remigiusz Mikaszówka 364. Sitkowski Eugeniusz Iwanówka 365. Sitkowska Jadwiga Iwanówka 366. Sitkowski Stanisław Iwanówka 367. Siwicki Zygmunt Kopiec 368. Skrocki Bronisław Karoliny 369. Skrocki Julian Karoliny 370. Sobolewski Piotr Gatne II 371. Sobolewski Stanisław Gorczyca 372. Sobolewski Wacław Kamienna Nowa 373. Sobolewski Władysław Gorczyca 374. Sołtys Leonard Augustów 375. Specjall Karol Gruszki 376. Stankiewicz Piotr Suwałki 377. Stankiewicz Stanisław Wierśnianka 378. Statkiewicz Kazimierz Krusznik 379. Stefanowski Fabian Mały Borek 380. Stefanowski Izydor Paniewo 381. Stelmach Sylwester Suchowola 382. Stelmasik Tadeusz Augustów 383. Stroczkowski Paweł Kamienna Nowa 384. Suchwałko Ludwik Jaziewo 385. Surkont Stanisław Krasnoborki 386. Sutuła Józef Brzozowo 387. Syperowicz Stanisław Karolin 388. Szarejko Bronisław Giby 389. Szarejko Stanisław Wierśnie 390. Szczytko Czesław Jasionowo 391. Szczytko Eugeniusz Jasionowo 392. Szczytko Kazimierz Wolne 393. Szestyński Antoni Sztabin 394. Szmygel Franciszek Jaziewo 395. Szmygiel Kazimierz Mogilnice 396. Sznejkowski Józef Augustów 397. Szumska Krystyna Czarniewo 398. Szumski Ignacy Mogilnice 399. Szumski Zygmunt Mogilnice 400. Szusta Władysław Nowa Wieś 401. Szybiński Jan Pomorze 402. Szybiński Tadeusz Pomorze 403. Szygiel Henryk Augustów 404. Szymański Czesław Krasnybór 405. Szymański Czesław Rudawka 406. Szymkuć Antoni Krasnoborki 65
407. Szyper Józef Krasnybór 408. Szyper Kazimierz Krasnoborki 409. Szyperski Tadeusz Kamień 410. Szypulski Jan Filipów 411. Szyszkiewicz Stanisław Kopiec 412. Śliwa Stanisław Jasionowo 413. Ślużyński Józef Gruszki 414. Świerzbiński Klemens Jaziewo 415. Święcicki Dominik Białowierśnie 416. Święcicki Stanisław Karolin 417. Święcicki Szymon Białowierśnie 418. Święcicki Wincenty Białowierśnie 419. Tarasewicz Edward Długie 420. Tarasewicz Stanisław Długie 421. Terlecki Bronisław Karolin 422. Toczko Aleksander Nowa Wieś 423. Tomkiewicz Bronisław Serwy 424. Truszkowski Stanisław Janówka 425. Tujakowski Marian Berżniki 426. Turowski Józef Rygol 427. Tyszkiewicz Józef 428. Ugolik Bronisław Kamienna Nowa 429. Ugolik Jan Kamienna Nowa 430. Ugolik Wincenty Kamienna Nowa 431. Ulikowski Józef Topiłówka 432. Usnarski Jan Jaziewo 433. Waluś Witold Gruszki (Białogóry) 434. Warakomski Aleksander Leszczewek 435. Warakomski Franciszek Nowinka 436. Wasilczyk Piotr Gruszki 437. Wasilczyk Zygmunt Gruszki 438. Wasilewski Antoni Osowy Grąd 439. Wasilewski Bolesław Osowy Grąd 440. Wasilewski Czesław Osowy Grąd 441. Wasilewski Piotr Wychodne 442. Wasilewski Stanisław Osowy Grąd 443. Wasilewski Władysław Augustów 444. Wasilewski Władysław Krasnoborki 445. Waszkiewicz Ildefons Mogilnice 446. Węgrzynowicz Marian Daniłowce 447. Wierzbicki Leon Sztabin 448. Wiszniewski Józef Płaska 449. Wiszniewski Władysław Płaska 450. Wiśniewski Bronisław Płaska 451. Wiśniewski Jan Augustów 452. Wiśniewski Józef Augustów 453. Wiśniewski Stanisław Augustów 454. Wnukowska Helena Aldona Ostrowie nad Biebrzą 455. Wnukowski Albin Małyszówka 456. Wnukowski Dominik Małyszówka 457. Wojno Hanna Suwałki 458. Wojno Mieczysław Suwałki 66
Anna i Mieczysław Wojno (Suwałki) ona z d. Nowicka, lat 28, on 34 lata. Ślub wzięli tuż przed wojną. Mieczysław, oficer 41 pp w Suwałkach dostał się do oflagu IIc w Woldenbergu, do Suwałk wrócił wiosną 1945 r. Na 26 lipca przygotowali z okazji imienin Anny i rocznicy ślubu uroczystość rodzinną. Obydwoje zostali aresztowani 24 lipca w czasie pracy w Starostwie. Podobno sam starosta przyprowadził żołnierzy NKWD. Anna spodziewała się dziecka. 67
459. Wojtanis Mieczysław Posejnele 460. Wołągiewicz Jadwiga Wiżajny 461. Wołąsewicz Michał Augustów 462. Wołczek Antoni Kamienna Nowa 463. Wołos Władysław Dworczysko 464. Wójcik Bolesław Ponizie 465. Wydra Władysław Dworczysko 466. Wydrycki Jan Turzec k. Stołpców 467. Wysocka Aniela Białowoda 468. Wysocka Kazimiera Białowoda 469. Wysocki Ludwik Białowoda 470. Wysocki Stanisław Gruszki 471. Wyszyński Jan Ponizie 472. Wyszyński Lucjan Ponizie 473. Zakrzewski Józef Augustów 474. Zalewski Symeon Balinka 475. Zaranek Władysław Nowa Wieś 476. Zaremba Tadeusz Suwałki 477. Zawistowski Józef Wolne 478. Zaworski Piotr Dubowo 479. Zdunko Jan Krasnoborki 480. Zieliński Jan Sejny 481. Zubowicz Stanisław Giby 482. Zysko Antoni Krasnybór 483. Żabicki Stanisław Zelwa 484. Żukowski Jan Nowinka 485. Żukowski Konstanty Kopiec 486. Żukowski Władysław Księży Mostek k. Gorczycy 487. Żyliński Jan Augustów 488. Żyliński Witold Rudawka 489. Żynda Antoni Wierśnie 490. Żywna Bernard Komaszówka 1 1 wg prokuratorów OKŚZpNP IPN w Białymstoku w obławie augustowskiej zaginęły 583 osoby.
FOTOGRAFIE ZAGINIONYCH W OBŁAWIE
1 4 5 8 9 10 1. Ambrosiewicz Marian 2. Andrulewicz Franciszek 3. Andrulewicz Witold 4. Baranowski Władysław 5. Barszczewski Wacław 6. Białous Stanisław 7. Biziewski Józef 8. Bobrukiewicz Jan 9. Bobrukiewicz Józef 10. Borucki Franciszek 70
11 14 11. Bożewicz Kazimierz 12. Brozio Jan 13. Bujnowski Kazimierz 14. Chełmiński Jan 15. Chilicki Zygmunt (z lewej) 16. Chiliński Stefan 17. Chomiczewski Stanisław 18. Chylicki Franciszek 19. Cichor Mieczysław 20. Ciechanowicz Aleksander 15 18 19 20 71
21 24 25 28 29 30 21. Ciemny Leon 22. Cieślukowski Stanisław (dziecko) 23. Czeszkiewicz Józef 24. Dąbrowski Franciszek 25. Deguć Stefan 26. Dobrowolska Kazimiera 27. Domiński Jan 28. Drossel Kazimierz 29. Dyczewski Henryk 30. Dylnicki Piotr 72
31 34 31. Dytkowski Zygmunt 32. Dźwilewski Jan 33. Fiećko Feliks 34. Fimowicz Wacław 35. Fiodorowicz Wacław 36. Frąckiewicz Bolesław 37. Galicki Stanisław 38. Gąglewski Tadeusz 39. Giedrojć Dominik 40. Gowś Jan 35 38 39 40 73
41 44 45 48 49 50 41. Gruszewski Wiktor 42. Gumieniak Stanisława 43. Guziejko Antoni 44. Haraburda Eugeniusz 45. Hołubowicz Stanisław 46. Hornowski Karol 47. Jadeszko Zygmunt 48. Jakubowski Feliks 49. Jakubowski Józef 50. Januszko Bronisław 74
51 54 51. Jarzębowicz Mieczysław 52. Jatkowski Mieczysław 53. Jungiewicz Czesław 54. Juszkiewicz Aleksander 55. Juszkiewicz Józef 56. Kamiński Józef 57. Kamiński Józef 58. Kamiński Ludwik 59. Karp Antoni 60. Karp Leon 55 58 59 60 75
61 64 65 68 69 70 61. Karp Stanisław 62. Karp Stanisław 63. Kochanowski Antoni 64. Kolenicz Jerzy Stefan 65. Kondracki Paweł 66. Konopko Franciszek 67. Konopko Józef 68. Korenkiewicz Lucjan 69. Kornacki Jan 70. Korniłowicz Zygmunt 76
71 74 71. Kozielski Stanisław 72. Krejczan Czesław 73. Krejczman Stanisław 74. Krupiński Szymon 75. Krzywosz Jan 76. Krzywosz Stanisław 77. Kucharzewska Zyta 78. Kuklewicz Józef 79. Kulbacki Jan 80. Kulik Józef 75 78 79 80 77
81 84 85 88 89 90 81. Kulpan Józef 82. Kułak Józef 83. Kułakowski Kazimierz 84. Kunda Edward 85. Kuryło Jan 86. Kuźnicki Leon 87. Kuźnicki Piotr 88. Kuźniecow Mikołaj 89. Kuźniecow Teodor 90. Laskowski Bronisław 78
91 94 91. Laskowski Wacław 92. Lipnicki Józef 93. Lipski Mieczysław 94. Lisiewicz Czesław 95. Luto Franciszek 96. Luto Józef 97. Luto Józef 98. Łazarska Eugenia 99. Łejmel Józef 100. Łozowska Anna 95 98 99 100 79
101 104 105 108 109 110 101. Makar Antoni 102. Makarewicz Jan 103. Makarewicz Stanisław 104. Makowski Konstanty 105. Marcinkiewicz Stanisław 106. Margiewicz Paweł 107. Markiewicz Jan 108. Masłowski Franciszek 109. Michałowski Feliks 110. Michałowski Hilary 80
111 114 111. Michniewicz Witold 112. Mieczkowski Witold 113. Miezio Franciszek 114. Miezio Józef 115. Milanowski Konstanty 116. Milewski Stanisław 117. Miszkiel Edward 118. Miszkiel Franciszek 119. Molner Albin 120. Molner Bolesław 115 118 119 120 81
121 124 125 128 129 130 121. Moroz Józef 122. Moroz Józef 123. Moroz Stanisław 124. Mroziewski Witold 125. Murawski Władysław 126. Myszczyński Bronisław 127. Myszczyński Walerian 128. Myśliwski Zygmunt 129. Niedźwiecki Stanisław 130. Niemkiewicz Stanisław 82
131 134 131. Nowalski Stanisław 132. Obuchowski Edward 133. Okulanis Witold 134. Olechnowicz Stanisław 135. Olszewski Józef 136. Omielan Wacław 137. Orłowski Mieczysław 138. Pawełko Zofia 139. Pietrołaj Tadeusz 140. Piętko Bronisław 135 138 139 140 83
141 144 145 148 149 150 141. Pryzmont Kazimierz 142. Puczyłowski Jan 143. Puczyłowski Józef 144. Puczyłowski Tadeusz 145. Pużyński Henryk 146. Radzewicz Józef 147. Radziewicz Bolesław 148. Rapczyński Stanisław 149. Romanowski Franciszek 150. Romatowski Aleksander 84
151 154 151. Roszkowski Izydor 152. Rowiński Mieczysław 153. Różański Romuald 154. Rukść Izydor 155. Rutkowski Bernard 156. Rutkowski Stanisław 157. Rutkowski Stanisław 158. Rzepecki Jan 159. Rzepka Marian 160. Sidorowicz Stanisław 155 158 159 160 85
161 164 165 168 169 170 161. Sienkiewicz Bolesław 162. Sitkowska Jadwiga 163. Sitkowski Eugeniusz 164. Sitkowski Stanisław 165. Skrocki Bronisław 166. Skrocki Julian 167. Sobolewski Stanisław 168. Sobolewski Wacław 169. Sobolewski Władysław 170. Sołtys Leonard 86
171 174 171. Specjall Karol 172. Stankiewicz Piotr 173. Stelmasik Tadeusz 174. Stroczkowski Paweł 175. Suchwałko Ludwik 176. Surkont Stanisław 177. Syperowicz Stanisław 178. Szarejko Bronisław 179. Szczytko Eugeniusz 180. Szestyński Antoni 175 178 179 180 87
181 184 185 188 189 190 181. Szmygel Franciszek 182. Szmygiel Kazimierz 183. Szumski Zygmunt 184. Szusta Władysław 185. Szybiński Jan 186. Szybiński Tadeusz 187. Szymański Czesław 188. Szyperski Stanisław 189. Szypulski Jan 190. Szygiel Henryk 88
191 194 191. Ślużyński Józef 192. Świerzbiński Klemens 193. Święcicki Stanisław 194. Tarasewicz Stanisław 195. Terlecki Bronisław 196. Tomkiewicz Bronisław 197. Truszkowski Stanisław 198. Tujakowski Marian 199. Ulikowski Józef 200. Usnarski Jan 195 198 199 200 89
201 204 205 208 209 210 201. Warakomski Franciszek 202. Wasilczyk Piotr 203. Wasilczyk Zygmunt 204. Wasilewski Czesław 205. Wasilewski Stanisław 206. Waszkiewicz Ildefons 207. Wąsowicz Michał 208. Węgrzynowicz Marian 209. Wierzbicki Leon 210. Wiszniewski Józef 90
211 214 211. Wiśniewski Józef 212. Wiśniewski Stanisław 213. Wnukowska Helena Aldona 214. Wojno Hanna 215. Wojno Mieczysław 216 Wołągiewicz Jadwiga 217. Wołąsewicz Michał 218. Wołczek Antoni 219. Wydra Władysław 220. Wydrycki Jan 215 218 219 220 91
221 224 225 228 229 230 221. Wysocka Aniela 222. Wysocka Kazimiera 223. Wysocki Ludwik 224. Wysocki Stanisław 225. Wyszyński Lucjan 226. Zdunko Jan 227. Żabicki Stanisław 228. Żukowski Jan 229. Żukowski Władysław 230. Żyliński Jan 92
231. Żywna Bernard (pierwszy z lewej)