REGIONALNE INSTALACJE PRZETWARZANIA ODPADÓW KOMUNALNYCH W TEORII I PRAKTYCE

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae Rok 20, Nr 2/2016 Wydział Prawa, Administracji i Zarządzania Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach Ewolucja gospodarki, społeczeństwa i systemu prawno-instytucjonalnego w kierunku budowy ładu zintegrowanego Monika Stachowicz 1 REGIONALNE INSTALACJE PRZETWARZANIA ODPADÓW KOMUNALNYCH W TEORII I PRAKTYCE Streszczenie: RIPOK to zakłady gospodarki odpadami przetwarzające odpady od min. 120 tys. osób. Budowa, utrzymanie i eksploatacja RIPOK to obowiązek gmin, o ile wynika to wojewódzkich planów gospodarki odpadami. W artykule ukazano znaczenie RIPOK w systemie gospodarowania odpadami na przykładzie woj. łódzkiego. Słowa kluczowe: gospodarka odpadami, przetwarzanie odpadów, składowisko odpadów Wstęp Gospodarka odpadami komunalnymi, obejmująca m.in. ich zbiórkę, utylizację oraz unieszkodliwianie, należy do zadań własnych gminy. Sprawy z tym związane regulują ustawy: o utrzymaniu czystości i porządku w gminach 2 oraz o odpadach 3. Pierwsza z nich porządkuje m.in. obowiązki gminy związane z: organizacją systemu zbiórki odpadów komunalnych, uchwalaniem opłat za zagospodarowanie odpadów, a także tworzeniem określonej infrastruktury 4. Zgodnie z art. 3. tej 1 Dr Monika Stachowicz, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach. 2 Ustawa z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, tekst jedn.: Dz.U. z 2016 r., poz. 250. 3 Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach, Dz.U. z 2013 r., poz. 21. 4 Zasady funkcjonowania systemu gospodarowania odpadami opisane zostały także w literaturze przedmiotu, np.: Zbigniew Grzymała, Grzegorz Maślak, Marek Goleń, Edwin Górecki, Racjonalizacja gospodarki odpadami komunalnymi w Polsce w świetle zmian ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, (Warszawa: SGH, 2013); Paweł Jaśkiewicz, Anna Olejniczak, Gospodarka odpadami w gminie, Warszawa: C.H.Beck, 2013. 321

ustawy obowiązkiem gminy jest m.in.: budowa, eksploatacja oraz utrzymanie regionalnych instalacji przetwarzania odpadów komunalnych (RIPOK), o ile wynika to z wojewódzkiego planu gospodarki odpadami. Gmina może budować takie instalacje samodzielnie lub wspólnie z innymi gminami. Konieczność budowy nowoczesnych zakładów utylizacji odpadów komunalnych wynika z obowiązku redukcji masy odpadów komunalnych, w tym odpadów ulegających biodegradacji, przekazywanych do składowania, a także zwiększania ilości odpadów poddawanych recyklingowi 5. Do 2011 r. plany gospodarki odpadami (PGO) przygotowywane były na każdym szczeblu samorządu, przy czym plany gminne musiały być zgodne z planami powiatowymi, a te z wojewódzkimi. Obecnie PGO przygotowywane są wyłącznie na szczeblu krajowym i wojewódzkim, przy czym te drugie dodatkowo są zatwierdzane m.in. przez władze samorządowe niższych szczebli oraz związki międzygminne funkcjonujące na danym terenie. Wojewódzkie PGO regulują m.in. podział na regiony gospodarki odpadami komunalnymi (RGOK), a także lokalizacje RIPOK oraz instalacji zastępczych w poszczególnych regionach. Celem artykułu jest ukazanie znaczenia RIPOK w polskim systemie gospodarowania odpadami przez omówienie prawnych podstaw ich tworzenia i funkcjonowania oraz danych ilościowych dotyczących tych instalacji. Szczegółowe kwestie dotyczące budowy RIPOK, instalacji zastępczych oraz ich parametrów, przedstawiono na przykładzie województwa łódzkiego. Regionalne instalacje przetwarzania odpadów komunalnych w teorii Zgodnie z art. 35. pkt 6. ustawy o odpadach, regionalną instalacją do przetwarzania odpadów komunalnych (RIPOK) jest zakład zagospodarowania odpadów, o mocy przerobowej wystarczającej do przyjmowania i przetwarzania odpadów z obszaru zamieszkanego przez co najmniej 120 tys. mieszkańców, spełniający wymagania najlepszej dostępnej techniki lub technologii, o których mowa w ustawie Prawo ochrony środowiska 6, w tym wykorzystujący nowe dostępne technologie przetwarzania odpadów lub zapewniający: 1) mechaniczno-biologiczne przetwarzanie zmieszanych odpadów komunalnych (MBP) i wydzielanie ze zmieszanych odpadów komunalnych frakcji nadających się w całości lub w części do odzysku, 2) przetwarzanie selektywnie zebranych odpadów zielonych i innych bioodpadów oraz wytwarzanie z nich produktu o właściwościach nawozowych lub środków wspomagających uprawę roślin lub materiału po procesie kompostowania lub fermentacji dopuszczonego do odzysku, 3) składowanie odpadów powstających w procesie MBP oraz pozostałości z sortowania odpadów komunalnych o pojemności pozwalającej na przyjmowanie 5 Magdalena Wiśniewska, System gospodarki odpadami komunalnymi, w: Zarządzanie w jednostkach samorządu terytorialnego (Warszawa: Placet, 2013), 193-213. 6 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, tekst jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz. 322 1232.

przez okres nie krótszy niż 15 lat odpadów w ilości nie mniejszej niż powstająca w instalacji MBP. RIPOK powinny zapewnić: moc przerobową wystarczającą do przyjmowania i przetwarzania odpadów z obszaru wyznaczonego regionu, wymaganą redukcję składowania odpadów ulegających biodegradacji, odpowiednie przygotowanie odpadów pochodzących z selektywnego zbierania, a także osiągnięcie wymaganych poziomów odzysku i recyklingu oraz przygotowania do ponownego użycia określonych frakcji odpadów komunalnych 7. Ponadto, MBP musi odbywać się w ramach jednej instalacji, tzn. musi być zachowana jedność przestrzenna. Uzyskanie statusu RIPOK w przypadku instalacji do przetwarzania selektywnie zbieranych odpadów zielonych i innych bioodpadów jest możliwe tylko wówczas, gdy prowadzący instalację posiada pozwolenie ministra właściwego ds. rolnictwa i rozwoju wsi na wprowadzenie do obrotu nawozu organicznego lub środka wspomagającego uprawę roślin. Zważywszy zaś na zasadę bliskości, nakazującą zagospodarowanie wytworzonych odpadów w miejscu ich powstawania lub najbliżej tego miejsca, składowiskiem regionalnym powinno być składowisko zlokalizowane najbliżej instalacji MBP zmieszanych odpadów komunalnych 8. Mówiąc o regionie gospodarowania odpadami komunalnymi (RGOK), warto przytoczyć także jego definicję, zawartą w art. 35. ustawy o odpadach: jest to obszar sąsiadujących ze sobą gmin liczących łącznie co najmniej 150 tys. mieszkańców i obsługiwany przez RIPOK. RGOK może to być również obszar jednej gminy liczącej powyżej 500 tys. mieszkańców. Wsparciem dla działalności RIPOK mogą być ponadregionalne instalacje przetwarzania odpadów komunalnych, którymi są spalarnie odpadów o mocy przerobowej wystarczającej do przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych zebranych z obszaru zamieszkanego przez co najmniej 500 tys. mieszkańców 9. Tworzenie RIPOK wymaga wyboru podmiotu, który będzie budował, utrzymywał lub eksploatował takie instalacje. Wybór ten powinien nastąpić w drodze przetargu, na zasadach określonych w ustawie o koncesji na roboty budowlane lub na zasadach określonych w ustawie o partnerstwie publiczno-prywatnym. W przypadku, gdyby przetarg zakończył się wynikiem negatywnym, a nie zostałby także dokonany wybór koncesjonariusza lub partnera prywatnego, gmina może zadania te realizować samodzielnie. Jak już wspomniano, wojewódzkie plany gospodarki odpadami określają nie tylko podział na RGOK oraz lokalizacje RIPOK, ale wskazują także instalacje zastępcze w poszczególnych regionach, które mają pełnić swoje funkcje w okresie 7 Plan gospodarki odpadami dla województwa łódzkiego 2012, dostęp, https://bip.lodzkie.pl/urzadmarszalkowski/programy/item/578-programy-ochrona-środowiska. 8 Plan gospodarki odpadami komunalnymi dla województwa wielkopolskiego na lata 2012-2017, http://www.bip.umww.pl/pliki/2012/dsr/pgo_wielkopolska_2012_2017.pdf, 105. 9 Ustawa z dnia 15 stycznia 2015 r. o zmianie ustawy o odpadach oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2015 r. poz. 122. 323

przejściowym, do końca 2017 r., a później stracą ten status. W planach gospodarki odpadami określa się dwa rodzaje instalacji zastępczych: pierwsze przewidziane są do zastępczej obsługi regionów, w przypadku gdy regionalna instalacja ulegnie awarii lub nie będzie mogła przyjmować odpadów z innych przyczyn (dotyczy to zatem tych regionów, gdzie wskazane zostały funkcjonujące już RIPOK), drugie pełnią rolę instalacji zastępczych do czasu uruchomienia RIPOK (funkcjonują w tych regionach, gdzie nie ma instalacji spełniającej kryteria instalacji regionalnej). Regionalne instalacje przetwarzania odpadów komunalnych w praktyce Z przedstawionych wcześniej informacji wynika, że ustawa o odpadach wprowadziła dwie klasyfikacje instalacji przetwarzania odpadów komunalnych. Pierwsza klasyfikacja rodzajowa wyróżnia trzy typy instalacji: A. Instalacje do MBP zmieszanych odpadów komunalnych i wydzielania ze zmieszanych odpadów komunalnych frakcji nadających się w całości lub w części do odzysku. B. Instalacje do przetwarzania selektywnie zebranych odpadów zielonych i innych bioodpadów oraz wytwarzania z nich produktów o właściwościach nawozowych, środków do uprawy roślin lub materiału po procesie kompostowania lub fermentacji dopuszczonego do odzysku (kompostownie). C. Instalacje do składowania odpadów powstających w procesie MBP zmieszanych odpadów komunalnych oraz pozostałości z sortowania odpadów komunalnych o pojemności pozwalającej na przyjmowanie przez okres nie krótszy niż 15 lat odpadów w ilości nie mniejszej niż powstająca w instalacji MBP. Druga klasyfikacja, przyjmująca za kryterium status instalacji, wyróżnia: A. RIPOK; B. Instalacje zastępcze: na wypadek awarii instalacji regionalnych lub do czasu ich ustanowienia. Zgodnie z uchwałami sejmików województw w sprawie wykonania wojewódzkich planów gospodarki odpadami (z 2012 r.), status RIPOK będzie posiadało w Polsce docelowo 268 instalacji, w tym: 96 instalacji MBP, 72 kompostownie oraz 100 składowisk odpadów. Z uwagi na to, że część RIPOK nadal pozostaje w budowie, w kraju wyznaczono łącznie 704 instalacje zastępcze. Obejmują one: 213 instalacji MBP, 150 kompostowni oraz 341 składowisk odpadów. Poza tym, w niektórych województwach między innymi w śląskim i łódzkim wyznaczono instalacje do produkcji paliwa alternatywnego 10. W woj. łódzkim wyznaczone zostały cztery obszary RGOK. Region I to północna część woj. łódzkiego oraz po dwie gminy z województw: wielkopolskiego i mazowieckiego. Region II obejmuje południowo-zachodnią część województwa, zaś Region III południowo-wschodnią. Region IV to miasto Łódź. Liczbę gmin oraz mieszkańców w tych regionach przedstawia tabela 1. 10 Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Płocku, dostęp 28.06.2016, http://www.rceeplock. nazwa.pl/blizejsmieci/index.php/wykaz-i-mapa-ripok-ow. 324

Tabela 1. Liczba gmin oraz mieszkańców w regionach gospodarki odpadami komunalnymi w woj. łódzkim Region I II III IV Liczba gmin 42 55 64 1 Liczba mieszkańców (w tys.) 430 604 696 737 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Planu gospodarki odpadami województwa łódzkiego 2012 r., 132-156. Mapa 1. Regiony gospodarki odpadami komunalnymi oraz lokalizacje instalacji regionalnych i zastępczych w woj. łódzkim Źródło: Plan gospodarki odpadami województwa łódzkiego 2012 r., 124. 325

Regiony oraz lokalizacje instalacji przetwarzania odpadów w województwie łódzkim przedstawia mapa nr 1. Warto zauważyć, że w ramach niektórych RIPOK wyróżnia się różne instalacje funkcjonujące wspólnie, które spełniają odrębne funkcje w zagospodarowaniu odpadów komunalnych. Mowa tu o: instalacjach MBP, sortowniach, kompostowniach i składowiskach odpadów zgodnie z przyjętą wcześniej klasyfikacją rodzajową, a także urządzeniach do produkcji paliw alternatywnych, wykorzystywanych w celach energetycznych, zwykle na terenach danych instalacji regionalnych. Jedną z informacji zawartych na mapie 1., jest fakt, że w momencie sporządzania łódzkiego planu gospodarki odpadami, Regiony I i II posiadały już instalacje spełniające kryteria instalacji regionalnych, czego nie można powiedzieć o najbardziej zaludnionych Regionach III i IV. W Regionie I, instalacja zawierająca MBP, sortownię, kompostownię oraz składowisko odpadów znajduje się w Krzyżanówku, w gminie Krzyżanów. W Regionie II dwie RIPOK pełnią pojedyncze funkcje: w Dylowie A, gmina Pajęczno, funkcjonuje instalacja MBP, natomiast w Woli Kruszczyńskiej, gmina Bełchatów, znajduje się regionalna kompostownia. Według stanu na 1.04.2014 r. w woj. łódzkim funkcjonowało już 9 instalacji posiadających status RIPOK 11. W każdym z Regionów wskazano lokalizacje instalacji zastępczych, które do końca 2017 r. mogą pełnić fukcje RIPOK Łódź posiada najmniej takich instalacji (4), najwięcej zaś, bo aż 18, Region III. Na kolejnej mapie woj. łódzkiego z podziałem na RGOK, przedstawiono zarówno instalacje już istniejące, jak i planowane. W porównaniu z mapą 1. łatwo można zauważyć, że część lokalizacji na niej zaznaczonych nie jest powtórzona na mapie 2., pominięte zostały bowiem te instalacje, które pełniły funkcje zastępcze wyłącznie do momentu uruchomienia właściwych RIPOK. Te, które pozostały, są to instalacje zastępcze na wypadek awarii RIPOK. Wyjaśnienia wymagają inwestycje zaplanowane w Regionie IV, czyli na terenie Łodzi. Z mapy wynika, że miałaby tu stanąć jedyna w województwie spalarnia odpadów, gdyż tak zostało to zaplanowane w 2012 r. Dziś wiadomo już, że instalacja taka nie powstanie, choć starania władz miasta o tę inwestycję trwały ponad 10 lat. W to miejsce planowana jest rozbudowa dwóch miejskich sortowni odpadów tak, by zyskały status RIPOK. Jak widać na przedstawionych mapach, na terenie Regionu II znajduje się obszar wyłączony jest to Region Orli Staw Ceków Kolonia, obejmujący gminy: Sieradz, Wróblew, Goszczanów i Warta, które należą do Związku Komunalnego Gmin Czyste Miasto, Czysta Gmina, z siedzibą w Kaliszu. Związek ten jest podmiotem międzywojewódzkim, a z uwagi na siedzibę, cały jego teren został ujęty w wielkopolskim regionie gospodarki odpadami komunalnymi. 11 Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Płocku, dostęp 28.06.2016, http://www.rceeplock. nazwa.pl/blizejsmieci/index.php/wykaz-i-mapa-ripok-ow. 326

Mapa 2. Regiony gospodarki odpadami komunalnymi oraz lokalizacje istniejących i planowanych instalacji w woj. łódzkim Źródło: Plan gospodarki odpadami województwa łódzkiego 2012 r., 125. W tabeli 2. przedstawione zostały parametry istniejących i planowanych RIPOK z podziałem na RGOK w woj. łódzkim. Z zestawienia wynika, że łączne moce przerobowe RIPOK (planowane i istniejące) dla Regionu I będą wystarczające dla MBP oraz kompostowania selektywnie zebranych odpadów zielonych instalacje te będą się wzajemnie uzupełniać. Brakuje pojemności dla regionalnych składowisk odpadów do składowania odpadów powstających w procesie MBP oraz pozostałości z sortowania, dlatego konieczne 327

jest wybudowanie dodatkowego składowiska, które pokryje przynajmniej brakującą moc przerobową dla 9500 m 3 odpadów. Do tego czasu odpady te będą przyjmowane przez składowiska zastępcze. W Regionie II łączne moce przerobowe RIPOK będą wystarczające dla MBP oraz pojemności regionalnych składowisk odpadów. Zbyt mała została jednak zaplanowana wielkość kompostowni o przepustowości 2500 Mg/rok. Przy zapotrzebowaniu rzędu 6000 Mg/rok, konieczna jest budowa jeszcze co najmniej jednej takiej instalacji. W Regionie III podobnie jak w Regionie II łączne moce przerobowe RIPOK będą wystarczające dla MBP oraz pojemności składowisk odpadów, konieczna jest jednak budowa co najmniej jednej kompostowni, o mocy przerobowej ok. 3700 Mg/rok. Z uwagi na brak danych dotyczących mocy przerobowych RIPOK potrzebnych dla Regionu IV, nie sposób ocenić, czy zaplanowane instalacje pokryją istniejące zapotrzebowanie. Tabela 2. Istniejące oraz docelowe (do 2020 r.) moce przerobowe RIPOK w woj. łódzkim, według RGOK Rodzaj instalacji MBP: część mechaniczna część biologiczna [Mg/rok] Moc przerobowa istniejących instalacji Region I Moc przerobowa RIPOK potrzebna dla regionu Docelowa moc przerobowa RIPOK 80000 18500 125000 62800 180000 75000 Kompostownie [Mg/rok] 1200 3600 7 000 Składowiska [m 3 ] 781535 789500 780000 Region II MBP: część mechaniczna część biologiczna [Mg/rok] 75000 27700 191400 95700 270000 115000 Kompostownie [Mg/rok] 2600 6000 2500 Składowiska [m 3 ] 679315 1200000 1650000 Region III MBP: część mechaniczna część biologiczna[mg/rok] 35000 8000 195000 97200 315000 192000 Kompostownie [Mg/rok] 9070 7000 3386 Składowiska [m 3 ] 1561364 1220000 4729951 Region IV MBP: część mechaniczna część biologiczna [Mg/rok] 0 0 b.d. b.d. 100000 60000 Kompostownie [Mg/rok] 19000 b.d. b.d. Składowiska [m 3 ] 692815 b.d. 1700000 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Planu gospodarki odpadami województwa łódzkiego 2012 r., 137-161. 328

Łączna minimalna przepustowość RIPOK, jakie należy wybudować na terenie woj. łódzkiego tak, by razem z funkcjonującymi RIPOK pokryły zapotrzebowanie wynikające z ilości produkowanych tu odpadów, wynosi: 12 MBP 767 700 Mg/rok, kompostownie 16 600 Mg/rok, składowiska odpadów 3209500 m 3. Docelowo na terenie woj. łódzkiego będzie funkcjonowało 14 RIPOK, które będą obsługiwały województwo w zakresie przetwarzania zamieszanych odpadów komunalnych. Instalacje wyznaczone w poszczególnych regionach będą pełnić względem siebie rolę instalacji zastępczych na wypadek awarii którejkolwiek z nich. Zakończenie Głównym celem tworzenia RIPOK jest maksymalne ograniczenie składowania odpadów ulegających biodegradacji oraz maksymalny odzysk surowców wtórnych przez selektywną zbiórkę odpadów, a także jak najbardziej efektywne sortowanie i przetwarzanie odpadów zebranych w sposób zmieszany. Nowoczesne instalacje do przetwarzania odpadów komunalnych stanowią wysoce kapitałochłonny, kluczowy element infrastruktury w sektorze gospodarki odpadami, dlatego istotne jest stworzenie odpowiednich warunków, zarówno prawnych, jak i ekonomicznych (finansowych), aby w maksymalny sposób wykorzystać przepustowość budowanych instalacji. Jeżeli na którekolwiek z nowopowstających RIPOK nie zostanie skierowany odpowiednio wysoki strumień odpadów, instalacje te będą nierentowne. Liczba RIPOK powinna być zatem ograniczona łącznym wojewódzkim poziomem wytwarzanych odpadów, by nie dopuścić do powstania konkurencji po stronie instalacji zagospodarowujących odpady komunalne 13. Bibliografia Grzymała, Zbigniew, Grzegorz Maślak, Marek Goleń, Edwin Górecki, Racjonalizacja gospodarki odpadami komunalnymi w Polsce w świetle zmian ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Warszawa: 2013, SGH. Jaśkiewicz Paweł, Anna Olejniczak. Gospodarka odpadami w gminie. Warszawa: C.H.Beck, 2013. Plan gospodarki odpadami dla województwa łódzkiego 2012. Dostęp, https://bip.lodzkie.pl /urzad-marszalkowski/programy/item/578-programy-ochrona-środowiska. Plan gospodarki odpadami komunalnymi dla województwa wielkopolskiego na lata 2012-2017. Dostęp, http://www.bip.umww.pl/pliki/2012/dsr/pgo_wielkopolska_2012_2017.pdf. 12 Plan gospodarki odpadami województwa łódzkiego 2012 r., 162. 13 Konkurencję między instalacjami MBP przewiduje prof. G. Wielgosiński, którego zdaniem łączna moc przerobowa funkcjonujących i planowanych instalacji MBP znacznie przewyższy ilość produkowanych w Polsce odpadów. Podobnie będzie ze spalaniem paliwa alternatywnego. Szerzej: dostęp 28.06.2016, http://ecogenerator.eu/aktualnosci/122.html. 329

Portal Zakładu Utylizacji Odpadów w Szczecinie. Dostęp, http://ecogenerator.eu /aktualnosci/122.html. Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Płocku. Dostęp, http://www.rceeplock. nazwa.pl/ blizejsmieci/index.php/wykaz-i-mapa-ripok-ow. Ustawa z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, tekst jednolity: Dz.U. z 2016 r., poz. 250. Ustawa z dnia 1 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2011 r. Nr 152, poz. 897. Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach, Dz.U. z 2013 r., poz. 21. Ustawa z dnia 15 stycznia 2015 r. o zmianie ustawy o odpadach oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2015 r. poz. 122. Wiśniewska, M., System gospodarki odpadami komunalnymi. W: Zarządzanie w jednostkach samorządu terytorialnego, Warszawa: Placet, 2013. Abstract Regional municipal waste processing systems in theory and practice RIPOK are waste management plants processing waste from a minimum of 120 thousand inhabitants. The construction, maintenance and operation of RIPOK is the responsibility of municipalities. The article shows the RIPOK in the system of waste management on the example of Łódź province. Keywords: waste management, waste treatment, landfill 330