STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom IX l zeszyt 4 145 Halina Powêska Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie SZARA STREFA W HANDLU W POLSCE W OKRESIE TRANSFORMACJI SHADOW ECONOMY IN TRADE IN POLAND DURING THE TRANSFORMATION PROCESS S³owa kluczowe: handel, szara strefa, proces transformacji Key words: trade, shadow economy, transformation process Synopsis. Handel jako jedna z najszybciej rozwijaj¹cych dziedzin gospodarki w Polsce w okresie transformacji charakteryzowa³ siê du ym udzia³em szarej strefy. W artykule analizie poddano zmiennoœæ zjawiska w zale noœci od zmiany systemu spo³eczno-ekonomicznego, odniesiono siê do charakteru zjawiska w zale noœci od jego wp³ywu na poziom i jakoœæ ycia, wskazano jego negatywne i pozytywne aspekty oraz przedstawiono zakres szarej strefy w zatrudnieniu i wp³yw nieformalnej sfery gospodarki na dochody pañstwa. Wstêp Handel by³ jedn¹ z najszybciej rozwijaj¹cych siê dziedzin gospodarki w Polsce w okresie transformacji 1. Wzros³o jego znaczenie gospodarcze oraz zwiêkszy³ siê udzia³ w strukturze pracuj¹cych oraz w strukturze PKB [Powêska 2004]. Bardzo wa ne znaczenie odgrywa³y tworzone w handlu nowe miejsca pracy, które przy pogarszaj¹cych siê parametrach poziomu i jakoœci ycia mia³y bardzo istotne znaczenie spo³eczne. Jednak e wiele z tych nowo powstaj¹cych stanowisk pracy nie by³o rejestrowanych. Czêsto równie nie ewidencjonowano prowadzonej dzia³alnoœci gospodarczej. Dlatego tym dynamicznym procesom rozwoju dzia³alnoœci handlowej towarzyszy³ znaczny udzia³ szarej strefy. Potwierdzaj¹ to przeprowadzone przez GUS badania w latach 1995, 1998 i w 2004 [Prace 1996, 1999, 2006]. Handel wymieniany jest tam wœród dziedzin ycia gospodarczego o najczêœciej wykonywanych pracach nierejestrowanych. Uznaje siê, e du y zakres gospodarki nieformalnej w handlu, jak i w innych sekcjach gospodarki by³ efektem wysokich podatków od dochodów osobistych oraz wy szych wynagrodzeñ w sferze nieformalnej. Istotnymi czynnikami, jak wynika z badañ GUS, maj¹cymi wp³yw na podejmowanie pracy i prowadzenie dzia³alnoœci w szarej strefie by³y tak e niewystarczaj¹ce dochody oraz brak mo liwoœci znalezienia pracy w sferze oficjalnej przez osoby fizyczne. Zaznaczyæ nale y, e czêœciej problemy te dotyczy³y mieszkañców wsi ni miast. Termin szara strefa czêsto stosowany jest zamiennie z innymi pojêciami, takimi jak: praca nierejestrowana, praca na czarno, gospodarka ukryta, utajona, podziemna, nieformalna, gospodarka w cieniu, drugi obieg gospodarczy i inne bez wyraÿnego rozgraniczenia ich znaczenia merytorycznego. W artykule podstawowym terminem zastosowanym dla okreœlenia nieewidencjonowanej czêœci dzia³alnoœci gospodarczej i ukrytego zatrudnienia jest pojêcie szarej strefy, któr¹ rozumie siê jako pracê najemn¹ wykonywan¹ bez nawi¹zania stosunku pracy, czyli bez umowy o pracê oraz pracê na rachunek w³asny bez realizacji obowi¹zków podatkowych wobec pañstwa. Celem artyku³u jest wskazanie tendencji zmiennoœci w szarej strefie w handlu w latach 1995-2004 w zakresie pracy nierejestrowanej oraz próba szacunku udzia³u sfery nieformalnej handlu w tworzeniu Produktu Krajowego Brutto w przededniu przyst¹pienia Polski do Unii Europejskiej. 1 Jako okres transformacji przyjmuje siê przedzia³ czasowy 4.06.1989-1.05.2004
146 H. Powêska Metoda badawcza Badaj¹c zakres i znaczenie szarej strefy handlu w Polsce w okresie transformacji analizie poddano zmiennoœæ zjawiska w zale noœci od zmiany systemu spo³eczno-ekonomicznego, odniesiono siê do charakteru zjawiska w zale noœci od jego wp³ywu na poziom i jakoœæ ycia, wskazuj¹c na jego negatywne i pozytywne aspekty oraz przedstawiono udzia³ szarej strefy w zatrudnieniu i wp³yw nieformalnej sfery gospodarki na dochody pañstwa. W celu ukazania nieformalnej gospodarki w zatrudnieniu analizie poddano bezwzglêdn¹ liczbê osób pracuj¹cych w sposób nieformalny w handlu oraz procentowy udzia³ wœród ogó³u pracuj¹cych. Wykorzystano dane zebrane przez G³ówny Urz¹d Statystyczny w badaniu aktywnoœci ekonomicznej ludnoœci przeprowadzone w latach 1994, 1998 i w 2004 2. Udzia³ szarej sfery handlu w tworzeniu Produktu Krajowego Brutto przedstawiono dla okresu poprzedzaj¹cego przyst¹pienie Polski do Unii Europejskiej (lata 2000-2004). Zbadano udzia³ procentowy szarej strefy w handlu na tle innych dziedzin gospodarki. Wykorzystano dane statystyczne GUS [Rachunki 2006]. Wartoœci wymienionych danych zestawiono tabelarycznie i dokonano analizy zmiennoœci czasowej wymienionych cech. Szara strefa w handlu przed i po 1989 roku Szara strefa jest zjawiskiem obserwowanym w gospodarce niezale nie od systemu spo³ecznoekonomicznego. Najczêœciej wystêpuje w przedsiêbiorstwach oraz w gospodarstwach domowych. W gospodarce scentralizowanej szara strefa wystêpowa³a g³ównie w gospodarstwach domowych. Drugi obieg dotyczy³ g³ównie podejmowania pracy dodatkowej wykonywanej przez pracuj¹cych w przedsiêbiorstwach pañstwowych oraz w gospodarstwach ch³opskich, a tak e w niektórych us³ugach, jak: remonty domów, opieka nad dzieckiem, us³ugi krawieckie, rynek walut. Przejœcie do gospodarki rynkowej spowodowa³o bardzo dynamiczny rozwój przedsiêbiorczoœci prywatnej tak w handlu, jak i w ca³ej gospodarce, a poniewa wprowadzono du e obci¹ enia podatkowe znaczna czêœæ nowo powstaj¹cych przedsiêbiorstw ze wzglêdów oszczêdnoœciowych ucieka³a do szarej strefy. Dlatego, sfera nieewidencjonowana w powstaj¹cej w Polsce gospodarce rynkowej w latach 90. charakteryzowa³a siê du ym udzia³em przedsiêbiorstw. Reasumuj¹c, wraz ze zmian¹ systemu sprawowania w³adzy gospodarczej i politycznej nast¹pi³a zmiana jakoœciowa w gospodarce nieformalnej w Polsce, w tym tak e w handlu. Zmiana ta polega³a na tym, e przed 1989 rokiem szara strefa charakteryzowa³a siê du ym udzia³em gospodarstw domowych, a po roku 1989 zaznaczy³ siê wiêkszy udzia³ przedsiêbiorstw w szarej strefie. Warto ponadto odnotowaæ, e zakres szarej strefy w handlu w okresie komunistycznym by³ znaczny ze wzglêdu na niedobory w zaopatrzeniu oraz du ¹ inflacjê. Z powodu braków towarów na rynku oficjalnym gospodarstwa domowe zaopatrywa³y siê w dobra konsumpcyjne i us³ugi w sferze nieformalnej, czêsto na bazarach i targowiskach. Oferowane towary równie czêsto pochodzi³y z nieoficjalnych Ÿróde³, miêdzy innymi z niezarejestrowanych zak³adów rzemieœlniczych, od indywidualnych importerów czy spekulantów maj¹cych nieoficjalny dostêp do ró nego rodzaju magazynów i innych Ÿróde³ zaopatrzenia. Wœród przedsiêbiorstw funkcjonuj¹cych na obszarach bazarowych i targowiskowych poza wymienionymi wczeœniej czynnikami, ukrywaniu dzia³alnoœci gospodarczej sprzyja³a ywio³owoœæ zjawisk i du e tempo przemian. Zmiany te mia³y charakter jakoœciowy i iloœciowy. Przemiany iloœciowe dotyczy³y wielkoœci obrotów finansowych i czasu prowadzenia dzia³alnoœci przez poszczególne podmioty handlowe, natomiast przemiany jakoœciowe odnosi³y siê g³ównie do zakresu asortymentowego towarów bêd¹cych w obrocie nieformalnym, struktury osób sprzedaj¹cych i kupuj¹cych artyku³y bez p³acenia podatków oraz powierzchni sprzeda owej obszarów, na których prowadzono handel. Przemiany w bran y handlowej, choæ najintensywniejsze na wspomnianych wczeœniej targowiskach i bazarach, dotyczy³y wszystkich typów podmiotów prowadz¹cych handlow¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹. 2 Wykorzystano dane dotycz¹ce œwiadczenia pracy w sposób nieformalny, natomiast badanie GUS obejmowa³o tak e zbieranie opinii na temat pracy nierejestrowanej. Dlatego oprócz rejestracji udzia³u respondenta w szarej strefie zadawano tak e pytania dotycz¹ce jego opinii na nastêpuj¹ce tematy: przyczyny podejmowania pracy nierejestrowanej, rodzaje wykonywanych prac, zatrudnienie przez gospodarstwa domowe osób wykonuj¹cych pracê nierejestrowan¹, charakter oraz dochody uzyskiwane z pracy w szarej strefie.
147 Zmiany zakresu szarej strefy w handlu w latach 1994-2004 Jak wspomiano wczeœniej, handel by³ wymieniany wœród tych dziedzin gospodarki, które charakteryzowa³y siê najwiêkszym udzia³em szarej strefy wœród pracuj¹cych. Choæ w 2004 roku odsetek niezarejestrowanych pracowników handlu uleg³ zmniejszeniu w porównaniu z latami 90., to nadal by³ on znaczny i postrzegany by³ jako zjawisko doœæ powszechnie wystêpuj¹ce. Liczba pracuj¹cych na czarno w handlu zmniejszy³a siê ze 180 w 1995 roku do 83 tysiêcy w 2004 roku, przy czym spadek ten by³ bardziej widoczny w latach 1998-1995 ni w okresie 2004-1998 (tab. 1). Odnotowaæ nale y tak e, e tendencjê malej¹c¹ obserwuje siê tak e w udziale pracuj¹cych nieoficjalnie w handlu wœród ogó³u pracuj¹cych. Udzia³ handlu w szarej strefie w 1995 wynosi³ ponad 8%, a w 2004 roku oko³o 6%. Pomimo tego, e w 2004 roku utrzymywa³a siê ta sama liczba bezwzglêdna niezarejestrowanych pracuj¹cych w handlu co w 1998 roku, to na skutek zmniejszania siê ogólnej liczby pracuj¹cych w polskiej gospodarce, odsetek ten nieco wyrós³ z oko³o 5 do ponad 9%. Udzia³ szarej sfery gospodarki w tworzeniu Produktu Krajowego Brutto w Polsce w ci¹gu 4 lat poprzedzaj¹cych przyst¹pienie Polski do Unii Europejskiej utrzymywa³ siê na poziomie kilkunastu punktów procentowych, jednak e wykazywa³ tendencje malej¹ce (tab. 2). W 2000 roku wynosi³ 17 punktów procentowych, a w kolejnych latach mala³ œrednio rocznie o oko³o 1 punkt procentowy i w 2004 roku osi¹gn¹³ wartoœæ nieco ponad 14. Udzia³ szarej strefy handlu w tworzeniu PKB w Tabela 2. Udzia³ w Polsce Wyszczególnienie Udzia³ szarej w tym: Tabela 1. Pracuj¹cy w szarej strefie w handlu w Polsce w latach 1995, 1998, 2004 latach 2000-2004 utrzymywa³ siê na podobnym poziomie i wynosi³ od 6,4 do 7,3%. W porównaniu do budownictwa i obs³ugi nieruchomoœci w 2000 roku by³ 2,5-krotnie, a w 2004 roku 3-krotnie wy szy. Równie wielokrotnie dochody z nieformalnej sfery handlu w PKB przewy sza- ³y udzia³ takich sekcji gospodarki, jak: transport, przemys³ i inne. Mo na wiêc stwierdziæ, e przy zmniejszaniu siê zakresu szarej gospodarki w skali kraju udzia³ handlu pozostaje na tym samym poziomie. Negatywne i pozytywne aspekty wystêpowania szarej strefy w handlu Szara strefa w handlu, jak i w pozosta³ych sekcjach gospodarki narodowej ma du y wp³yw na funkcjonowanie gospodarki. Jest on zauwa alny tak z punktu widzenia pojedynczego przedsiêbiorcy, jak i w skali kraju. Analizuje siê znaczenie drugiego obiegu tak w jego negatywnym, jak i pozytywnym charakterze. Do najczêœciej wymienianych negatywnych skutków zalicza siê mniejsze wp³ywy do bud etu pañstwa i obni enie mo liwoœci inwestycyjnych oraz zmniejszenie poziomu finansowania s³u b pañstwowych, takich jak: wojsko, policja, s³u ba zdrowia i inne. Mniejsze dochody do bud etu pañstwa zmuszaj¹ rz¹d do poszukiwania nowych Ÿróde³ dochodów i podnoszenia stawek podatkowych, co z kolei skutkuje dalsz¹ ucieczk¹ z gospodarki oficjalnej i poszerzaniem szarej strefy. Rok 1995 1998 2004 Pracuj¹cy w szarej strefie ogó³em 2159 1431 1357 % ogó³ u pracuj¹cych 5,5 9,6 W tym w handlu ogó³em 180 83 83 % ogó³ u pracuj¹cych w szarej strefie 8,2 5,8 6,0 ród³o: Praca nierejestrowana wpolsce w2004 r., Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa 1996,1999, 2006. szarej gospodarki w tworzeniu gospodarki w PKB, handel budownictwo obs³uga nieruchomoœci i firm transport i ³¹cznoœæ przemys³ pozosta³e sekcje PKB w latach 2000-2004 Udzia³ szarej sfery w latach 2000 2001 2002 2003 2004 17,0 6,5 2,5 2,6 1,0 1,3 3,1 16,3 7,3 2,4 2,3 0,4 1,2 2,7 15,3 6,4 2,2 2,3 0,6 1,0 2,8 15,4 6,5 2,2 2,4 0,6 0,9 2,8 ród³o: Rachunki narodowe wed³ug sektorów i podsektorów instytucjonalnych 2000-2004, Studia i analizystatystyczne GUS, Warszawa 2006. 14,4 6,0 2,1 1,9 0,5 1,2 2,7
148 H. Powêska Powstaje w ten sposób zjawisko zwane spiral¹ podatkow¹, polegaj¹ce na podnoszeniu podatków proporcjonalnie do ucieczki podmiotów gospodarczych do gospodarki nieoficjalnej. Ponadto, istotnym skutkiem szarej strefy w makroskali jest zniekszta³cenie rzeczywistego obrazu stanu gospodarki i sytuacji spo³eczno-gospodarczej kraju czy regionu. Dane dotycz¹ce zatrudnienia, bezrobocia, poziomu ycia ludnoœci czy te informacje na temat przychodów i wydatków obywateli i gospodarstw domowych nie s¹ wiarygodne, a to utrudnia prowadzenie skutecznej polityki spo³ecznej i ekonomicznej. Du y udzia³ nieformalnej gospodarki wp³ywa równie niekorzystnie na wizerunek kraju, przez co pogarszaj¹ siê relacje z przedsiêbiorstwami zagranicznymi, a czêsto tak e prowadzi to do ograniczenia inwestycji zagranicznych. Szara strefa wp³ywa tak e na rozwój podziemia gospodarczego, sprzyja i umo liwia funkcjonowanie nieformalnym grupom kontroluj¹cym rynek, co skutkuje negatywnie g³ównie dla pañstwa, ale tak e ma niekorzystny wp³yw na ycie obywateli, ze wzglêdu na obni enie poziomu bezpieczeñstwa. Istnienie szarej strefy zaburza tak e mo liwoœci prawid³owego funkcjonowania przedsiêbiorstw dzia³aj¹cych legalnie, poniewa oferowany przez te firmy produkt, ze wzglêdu na wy sze koszty pracy, nie jest konkurencyjny z towarami i us³ugami powstaj¹cymi w drugim obiegu. Z punktu widzenia pracownika praca w szarej strefie oznacza brak opieki socjalnej oraz wiêksze ryzyko w relacjach z pracodawc¹. Dla pracodawcy natomiast prowadzenie dzia³alnoœci w szarej strefie wi¹ e siê z wiêkszym ryzykiem przed organami kontrolnymi podatkowymi, jak równie wynikaj¹cymi z odpowiedzialnoœci za pracownika w momencie zaistnienia nieszczêœliwego wypadku, za który wed³ug obowi¹zuj¹cych przepisów prawa cywilnego ponosi pracodawca. Oprócz du ych strat wynikaj¹cych z istnienia szarej strefy odnotowuje siê tak e jej pozytywne aspekty. Wskazuje siê, e dziêki dochodom uzyskiwanym w sposób nieoficjalny utrzymuje siê podwy szony poziom konsumpcji, przez co wzrastaj¹ wp³ywy z podatków poœrednich. Ponadto zauwa a siê, e dochody uzyskiwane przez przedsiêbiorców pozwalaj¹ im na poszerzenie zakresu dzia³alnoœci i na zainwestowanie ich w oficjalnie dzia³aj¹ce przedsiêbiorstwo. Najczêœciej jednak podnoszonym pozytywnym skutkiem szarej strefy jest ³agodzenie negatywnych skutków bezrobocia. Zauwa a siê, e szara strefa prowadzi do wzrostu dochodów spo³eczeñstwa, poprawy poziomu ycia ludnoœci, to zaœ wp³ywa stymuluj¹co na popyt i poda towarów, a tym samym na o ywienie gospodarcze. W okresie transformacji szara strefa w handlu odegra³a tak e pewn¹ polityczn¹ rolê, poniewa by³a swoistym wentylem bezpieczeñstwa, który pozwala³ unikn¹æ eksplozji niezadowolenia Polaków na skutek obni enia siê wielkoœci dochodów i poziomu ycia w szczególnoœci w pierwszej po³owie lat 90. Wnioski Szara strefa w handlu jest zjawiskiem obserwowanym w gospodarce niezale nie od systemu spo³eczno-ekonomicznego. Wraz ze zmian¹ systemu sprawowania w³adzy gospodarczej i politycznej nast¹pi³a zmiana jakoœciowa w sferze nieformalnej w handlu w Polsce, jak i w ca³ej gospodarce. Zmiana ta polega³a na tym, e przed 1989 rokiem szara strefa charakteryzowa³a siê du ym udzia³em gospodarstw domowych, a po roku 1989 zaznaczy³ siê wiêkszy udzia³ przedsiêbiorstw w szarej strefie. Szara strefa w handlu, jak i w pozosta³ych sekcjach gospodarki narodowej ma du y wp³yw na funkcjonowanie gospodarki, tak w jego negatywnym jak i pozytywnym charakterze. Do najczêœciej wskazywanych negatywnych skutków w skali pañstwa zalicza siê: mniejsze wp³ywy do bud etu pañstwa, obni enie mo liwoœci inwestycyjnych, zmniejszenie poziomu finansowania s³u b pañstwowych, powstanie spirali podatkowej, zniekszta³cenie rzeczywistego obrazu stanu gospodarki i sytuacji spo³eczno-gospodarczej, niekorzystny wizerunek kraju, rozwój podziemia gospodarczego i funkcjonowanie nieformalnych grup przestêpczych. Do pozytywnych aspektów szarej strefy w handlu zalicza siê: wp³ywy z podatków poœrednich od towarów sprzedanych dziêki dochodom uzyskanym w sferze nieformalnej, wyrost mo liwoœci inwestycyjnych drobnych przedsiêbiorców oraz ³agodzenie negatywnych skutków bezrobocia. Udzia³ szarej strefy handlu w tworzeniu PKB jest najwy szy w porównaniu z pozosta³ymi sekcjami gospodarki. Przy zmniejszaniu siê zakresu szarej gospodarki w skali kraju udzia³ handlu pozostaje na tym samym poziomie.
149 Literatura Powêska H. 2004: Zmiany w wiejskim handlu detalicznym na tle tendencji krajowych. Roczniki Naukowe SERIA, Warszawa-Poznañ. Praca nierejestrowana w Polsce w 2004 r. 1996: Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa. Praca nierejestrowana w Polsce w 2004 r. 1999: Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa. Praca nierejestrowana w Polsce w 2004 r. 2006: Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa. Rachunki narodowe wed³ug sektorów i podsektorów instytucjonalnych 2000-2004. Studia i analizy statystyczne GUS, Warszawa. Summary Trade, which is one of the most rapidly developing sectors of Poland s economy in the period of transformation, has been characterized by a high share of a grey area. The article discusses the variability of this phenomenon depending on the transformation of the socio-economic system, analyzes the nature of the phenomenon depending on its impact on the living standards, shows its negative and positive aspects and the scope of the grey area in the labour market as well as the impact of the informal area of the economy upon the country s national income. Adres do korespondencji: dr Halina Powêska Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Polityki Agrarnej i Marketingu ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa tel. (0 22) 593 40 64 e-mail: halina_poweska@sggw.pl