Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) poligonu wojskowego w Biedrusku

Rocz. nauk. Pol Tow. Ochr. Przyr.,,Salaandra", 6: 103-118 Poznaii 2002 Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) poligonu wojskowego w Biedrusku Butterflies (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) of the Biedrusko ilitary area URSZULA WALCZAK Abstract. Results of studies on butterflies carried out in the Biedrusko ilitary area in 1997-2002 are presented. The investigation showed great species richness of butterflies. 7 1 species were recorded. The ost interesting and endangered species are described in detail. Soe coents about land anageent and protection recoendations are given. The Biedrusko ilitary area is a refuge for species diversity of butterflies. Key words: butterflies, ilitary area, the Wielkopolska region, W Poland, records, ecological groups, endangered species, protection recoendation, refuge Poligony wojskowe przez wiele dziesi^cioleci byfy niedost^pne do badari przyrodniczych. Mozliwosc ta pojawila si$ w 1992 roku po przekazaniu bylych poligonow rosyjskich wladzo polski. Dotychczas waloryzacji przyrodniczej poddano dwa takie obiekty -,,Borne Sulinowo" i,,przekow Polnocny" (Gorski, Adaski 1995). Badaniai obje_to flore_ i roslinnosc, a ze zwierzat krqgowce. W wyniku przeian politycznych pojawila si$ rowniez ozliwosc prowadzenia tego typu badari na poligonach uzytkowanych przez wojsko polskie. W innych krajach europejskich rowniez prowadzone sa^ waloryzacje przyrodnicze terenow wojsko wych. W Europie Srodkowej prowadzone sajntensywne badania na bylych poligonach Arii Radzieckiej - w Nieczech (Beutler 2000; Eiserann 2000; Klapkarek, Beutler 1999), Czechach, Slowacji i na We_grzech (IUCN 1996). W dunskich bazach lotniczych badania onitoringowe otyli dziennych prowadzone sa_ nawet saodzielnie (!) przez arie^ (K. Veling - Dutch Butterfly Conservation, inf. ustna). Pierwsza wzianka przyrodnicza dotycza_ca poligonu wojskowego w Biedrusku pochodzi z poczajtku XX wieku (Dorn 1919). Kolejne prace ukazaly sie. dopiero na pocza_tku lat dziewi^cdziesia.tych, kiedy to pojawila siq ozliwosc

U. WALCZAK legalnego poruszania sie_ i prowadzenia badan na ty obszarze. Dotychczas opracowana zostaia flora oraz niektore zbiorowiska roslinne (Borysiak, Brzeg 1994; Wyrwol 1994; Zielinska 1994; Rakowski 1996; Stachnowicz 1996, 1997, 1998; Borysiak et al. 1998). Z fauny badane byly kre_gowce, glownie ptaki (Winiecki 1992), oraz owady - otyle inuja_ce (Walczak 2001) i chrza^szcze ryjkowcowate (Konwerski 2002). Motyle dzienne nie byly dotychczas przediote osobnego opracowania, jedynie inforacje dotycz3.ce wybranych gatunkow zostafy uieszczone w streszczeniach posterow (Walczak 1998, 1999). Teren badan i etody Poligon wojskowy Garnizonu Biedrusko obejuje tereny potozone na polnoc od Poznania, zajuj3.ce powierzchniq ok. 7200 ha. W 1995 roku, uchwala^ Rady Giny Suchy Las, powolano Obszar Chronionego Krajobrazu,,Biedrusko" obejuja^cy znaczna. CZQSC poligonu. Poligon w Biedrusku od ponad 90 lat uzytkowany jest przez wojsko i charakteryzuje siq nieznaczny antropogeniczny przeksztalcenie. Doinuja_ca_ role_ na ty obszarze odgrywa roslinnosc naturalna i seinaturalna (Borysiak, Brzeg 1994). Teren poligonu charakteryzuje siq znaczna^ lesistoscia_, jednak lasy te w wiejkszosci nie aja_ duzej wartosci przyrodniczej. Jest to spowodowane glownie niewlasciwa. gospodarka_ lesna^ ktorej efekte sa_ procesy degradacyjne siedlisk i degeneracyjne roslinnosci. Znaczna_powierzchnie_ zajuja, onokultury sosnowe z doieszka, drzew lisciastych. Duzy jest tez udzial lasow d^bowych, sa^ to przewaznie acidofilne da_browy Calaagrostio-Quercetu petraeae (Borysiak, Brzeg 1994). Dobrze wyksztalcone na badany obszarze le_gi Fraxino-Alnetu tworza, najwiejcsze skupisko nad Potokie Glinnowiecki oraz w dolinie Rowu Polnocnego. W polnocnej cze_sci poligonu, w kopleksie starorzeczy, wystejja_ platy lejju jesionowo-wia_zowego Ficario-Uletu capestris. Niewielka. powierzchni^ zajuja^ olsy: porzeczkowy Ribo nigri- Alnetu i torfowcowy Sphagno squarrosi-alnetu (Wyrwol 1994). Szeroko rozprzestrzenione na badany terenie sa^ zbiorowiska zaroslowe. Najwi^ksza^ powierzchni^ zajuja_ zarnowczyska (zarosla z Sarothanus scoparius (L.) Wi. ex. W. D. J. Koch) nadaja_ce charakterystyczny wygla^d centralnej czejici poligonu (Borysiak, Brzeg 1994), ktora zostaia odlesiona dla celow ilitarnych. Duza^ role_ odgrywaja. tez czyznie Pruno-Crataegetu, ktore wyst^puja_ jako oszyjki lub znacznie czqsciej saodzielnie w otwarty krajobrazie, tworza^c g^ste, kopulaste zarosla. Wzdiuz ciekow wodnych oraz na obrzezach jezior i oczek wodnych powszechnie spotykane sa_ zarosla lozowe Salicetu pentandro-cinereae. 104

MOTYLE DZIENNE (LEPIDOPTERA: PAPILIONOIDEA, HESPERIOIDEA} POLIGONU W BIEDRUSKU granica poligonu granica Obszaru Chronionego Krajobrazu "Biedrusko" lasy ^» jeziora i cieki wodne drogi ( ) iejscowosci border of the ilitary area border of the "Biedrusko" Protected Landscape Area forests lakes, rivers and streas roads villages Rye. 1 Mapa terenu badan Fig. 1 The ap of the investigated area 105

U. WALCZAK Dobrze wyksztalcone sa. zbiorowiska ekotonowe be.da.ce charakterystyczny eleente krajobrazu slabo przeksztalconego. Cze.sto spotyka sie. na ty terenie okrajki kseroterofilne, reprezentujq.ce klas^ Trifolio-Geranietea sanguinei. Towarzysza. one skrajo lasow, a takze zaroslo, w szczegolnosci czyznio. Znaczne powierzchnie poligonu zajuja. tajd z klasy Molinio-Arrhenatheretea, ktore sa. pozostaloscia. po dawny uzytkowaniu. Szczegolna. wartosc aja_ ziennowilgotne tajti trze_slicowe Molinietu edioeuropaeu, ktore na poligonie wyste_puja. w bardzo rzadkiej postaci wapienio- i ciepiolubnej (Borysiak, Brzeg 1994). Wyste.puja. glownie w obnizeniach dolinnych wzdluz ciekow wodnych. Duza koncentracja tych la_k znajduje si^ nad Rowe Pohiocny, ie_dzy Chludowe i Lase Cielak oraz na pohidniowy skraju Sarniej La^ki (Stachnowicz 1996). Rozlegle, otwarte obszary wysoczyznowe poligonu, zajeje przez zarnowczyska, sa^ iejsce wyste_powania zbiorowisk urawowych. Najcze_sciej spotykan^ urawa^ psaofilna, jest Diantho-Arerietu (Borysiak, Brzeg 1994). Mniejsze powierzchniowo sa^ urawy kserotericzne, wsrod ktorych zidentyfikowano trzy zespory. Szczegolnie interesuja^ce sa^ urawy rypu,,stepu la^kowego" - zb. Carlina vulgaris-ononis spinosa (Rakowski 1996). Jest to urawa bardzo kwietna i zaraze najbogatsza florystycznie na ty terenie. Zbiorowiska synantropijne, segetalne i ruderalne zajuja_ niewielka^ powierzchniq i nie byly dotychczas przediote szczegolowych badan fitosocjologicznych. Teren poligonu obejuje fragenty szesciu kwadratow siatki UTM 0 boku 10 k, z ktorych badaniai obje_to pie.c: XU 21, XU 22, XU 23, XU 31 1 XU 32 (apa). Badania prowadzono w latach 1997-2002 penetruj^c wszystkie dosteje zbiorowiska roslinne. Obserwacje prowadzono z rozna^ intensywnoscia^. Bylo to spowodowane z jednej strony ograniczona^ doste_pnoscia^ terenu (czyry poligon wojskowy), z drugiej zas zaangazowanie autorki w badania dotycza^ce otyli inuja^cych (Walczak 2001). Dane zbierano spisuja^c wszystkie zaobserwowane w dany srodowisku otyle, odlawiaja^c jedynie osobniki trudne do bezposredniego oznaczenia w terenie. W niektorych przypadkach poszukiwano rowniez ga^sienic. Dotyczyio to w szczegolnosci ogonczykow, ktore sa^ trudne do zaobserwowania w stadiu iago. Wyniki Na terenie poligonu wojskowego w Biedrusku stwierdzono wystejiowanie 71 gatunkow otyli dziennych, co stanowi 47 % tej fauny Polski. Wykaz znalezionych gatunkow przedstawiono w forrnie tabeli (Tab.), dla kazdego gatunku podaja^c wyst^powanie w kwadratach siatki UTM. Celowo nie przedstawiono dokladnej lokalizacji stanowisk aja^c na wzgle_dzie ochrone, wyste.pujq.cych 106

MOTYLE DZIENNE (LEPIDOPTERA: PAPILIONOIDEA, HESPERIOIDEA) POLIGONU W BIEDRUSKU Tab. Systeatyczny wykaz otyli dziennych (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) stwierdzonych na terenie poligonu wojskowego w Biedrusku w latach 1997-2002 u - gatunek ubikwistyczny, - gatunek ezofilny, x - gatunek kseroterofilny, h - gatunek higrofilny Tab. Systeatic list of butterflies (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) recorded in the Biedrusko ilitary area in the years 1997-2002 u - ubiquistic, - esophilous, x - xerotherophilous, h - higrophilous Lp. Gatunek (Species) Grupa ekologiczna (Ecological group) Kwadrat UTM (UTM square) XU21 XU22 XU23 XU31 XU32 Papilionidae 1. \PapilioachaonL,. Pieridae 2. Leptidea sinapis (L.) 3. Anthocharis cardaines (L.) 4. Aporia crataegi (L.) 5. Pieris brassicae (L.) 6. Pieris rapae (L.) 7. Pieris napi (L.) 8. Pontia daplidice (L.) 9. Colias hyale (L.) 10. Gonepteryx rhani (L.) Lycaenidae 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. Haearis lucina (L.) Lycaena phlaeas (L.) Lycaena dispar (Haw.) Lycaena virgaureae (L.) Lycaena tityrus (Poda) Lycaena alciphron (Rott.) Lycaena hippothoe (L.) Thecla betulae (L.) Neozephyrus quercus (L.) Callophrys rubi (L.) Satyriu w-albu (Knoch) Satyriu pruni (L.) Cupido inius (Fuessly) Celastrina argiolus (L.) Glaucopsyche alexis (Poda) Maculinea alcon (Den. & Schiff.) Plebeius argus (L.) Plebeius idas (L.) Plebeius argyrognoon (Bgstr.) Aricia agestis (Den. & Schiff.) Polyoatus seiargus (Rott.) u u u h h h x x x h x x 107

U. WALCZAK Lp 32. 33. 4. Ny 5. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. Gatunek (Species) Polyoatus aandus (Schn.) Polyoatus icarus (Rott.) Polyoatus coridon (Poda) phalidae Argynnis paphia (L.) Argynnis aglaja (L.) Argynnis adippe (Den. & Schiff.) Issoria lathonia (L.) Brenthis ino (Rott.) Boloria selene (Den. & Schiff.) Boloria dia (L.) Vanessa atalanta (L.) Vanessa cardui (L.) Inachis io (L.) Aglais urticae (L.) Polygonia c-albu (L.) Araschnia levana (L.) Nyphalis antiopa (L.) Nyphalis polychloros (L.) Euphydryas aurinia (Rott.) Melitaea cinxia (L.) Melitaea diaina (Lang) Melitaea athalia (Rott.) Apatura ilia (Den. & Schiff.) Apatura iris (L.) Satyridae 56. Pararge aegeria (L.) 57. Lasioata niegera (L.) 58. Coenonypha arcania (L.) 59. Coenonypha glycerion (Borkh.) 60. Coenonypha paphilus (L.) 61. Aphantopus hyperantus (L.) 62. Maniola jurtina (L.) 63. Hyponephele lycaon (Rott.) 64. Melanargia galathea (L.) 65. Hipparchia seele (L.) Hesperiidae 66. Carcharodus alceae (Esper) 67. Pyrgus alvae (L.) 68 Thyelicus lineola (Ochs.) 69. Thyelicus sylvestris (Poda) 70. Hesperia coa (L.) 71. Ochlodes faunus (Turati) 108 Grupa ekologiczna (Ecological group) X h u u u u h h h X X Kwadrat UTM (UTM square) XU21 XU22 XU23 XU31 XU32

MOTYLE DZIENNE (LEP1DOPTERA: PAPILIONOIDEA, HESPERIO1DEA) POLIGONU W BIEDRUSKU tarn otyli przed zagrozenie ze strony kolekcjonerow. Kazdy z gatunkow przyporza_dkowano do grupy ekologicznej, upraszczaja_c ocno rozbudowany podziat zaproponowany przez Blaba i KudrnQ (1982). Nazewnictwo przyjqto za wykaze rozieszczeniowy otyli Polski (Buszko, Nowacki 2000). Odnotowano wyste_powanie gatunkow naleza^cych do 4 grup ekologicznych: ubikwisty (7), ezofile (48), kseroterofile (8) i higrofile (8). Cze_sc ze stwierdzonych otyli dziennych jest zagrozona wygi^cie i znana z rozproszonych stanowisk na terenie kraju. Aporia crataegi (L.) Gatunek ten na poligonie w Biedrusku spotykany jest licznie w kopleksach urawowo-la_kowo-zaroslowych. Bogata baza pokarowa (zeruja.ce gajsienice znajdowano na glogach, gruszach i tarninach) oraz duza ozaikowatosc srodowiska stanowia_ korzystne warunki rozwoju dla tego otyla. Poza poligone spotykany jest sporadycznie i przewaznie na jego obrzezach, co oze wydawac sie. zaskakuja_ce z racji dostejej bazy pokarowej (drzewa owocowe) poza badany obszare. Prawdopodobnie jest to spowodowane intensywna. ochrona^ roslin (insektycydy) praktykowana^ w sadach i na terenach rolniczych. Dawniej obserwowany na wielu stanowiskach w Wielkopolsce, iqdzy innyi w okolicach Rawicza (Benner 1916), Leszna (Vierhub 1915), Poznania (Schuann 1902). W latach 50-tych notowany byl jeszcze na kilku stanowiskach w okolicach Poznania (Klonowski 1975), a wspolczesnie pojedyncze otyle stwierdzono w rezerwacie,,meteoryt Morasko", przy pohidniowy skraju poligonu (Bajcowski 1996). W przeszlosci notowano asowe pojawy tego gatunku, np. w 1941 roku pod Warszawq. obserwowano goiozery na drzewach owocowych, jarze_bie, tarninie i glogach (Weideann 1995). W ostatnich latach rzadko i przewaznie nielicznie spotykany na rozproszonych stanowiskach w polnocno-wschodniej i poludniowej czejici kraju (Buszko 1997). Haearis lucina (L.) Na badany terenie otyle obserwowano w aju na lajcach otoczonych zbiorowiskai zaroslowyi, przewaznie czyzniai lub zaroslai wierzbowyi. W srodowiskach tych licznie wystejowala roslina pokarowa ga^sienic - Priula veris L. Ten ezofilny gatunek byl podawany w Wielkopolsce z okolic Kornika (Schultz 1887; Schuann 1902), z Wielkopolskiego Parku Narodowego (Baraniak et al. 1998) i okolic Obornik (Karczewski 1939) - juz wtedy jako nieliczny. Ostatnie inforacje dotycza^ce tego otyla pochodza. z lat 50-tych, z okolic Poznania (Klonowski 1975). W ostatnich latach stwierdzony na rozproszonych stanowiskach, glownie w poludniowej czejici Polski (Buszko 1997). 109

U. WALCZAK Lycaena dispar (Haw.) Ten higrofilny gatunek wystejje na poligonie w wilgotnych zbiorowiskach lajcowych, notowany takze w bardziej suchych srodowiskach. Obserwowano liczne osobniki. Gatunek zagrozony wyginie_cie w Europie, u nas jeszcze dose cze_sto spotykany i znany z rozproszonych stanowisk (Buszko 1997). ObJQty ochrona_ gatunkowa_. Satyriu w-albu (Knoch) Zeruja_ce ga^sienice znaleziono kilkakrotnie na wia^zach rosnqcych na skraju lasu. Ponadto na srodlesnej kwietnej polanie, w poblizu starorzecza Warty, w polnocnej cze_sci poligonu, obserwowano liczne iagines. Gatunek prawdopodobnie liczniejszy niz to wynika z przeprowadzonych obserwacji, jednak trudny do znalezienia poniewaz otyle zazwyczaj lataja^ wysoko w koronach drzew. Ogonczyk ten znany jest z rozproszonych stanowisk na terenie calego kraju. W iejscu wystqpowania zazwyczaj nieliczny (Buszko 1997). Cupido inius (Fuessly) Liczne osobniki tego gatunku obserwowano w zbiorowiskach urawowych. Ponadto znajdowano gq.sienice zerujq.ce w kwiatostanach przelotu Anthyllis vulneraria L. Z okolic Poznania wykazany przez Schuanna (1902), z adnotacja^ stosunkowo rzadki. Wspolczesnie znany z dwoch stanowisk w Wielkopolsce. Cze_sciej spotykany w poludniowej i poludniowo-wschodniej czejsci kraju (Buszko 1997). Glaucopsyche alexis (Poda) Motyl ten jest spotykany na poligonie w zbiorowiskach urawowych i lajiowych, najcz^sciej w sa^siedztwie zarosli ba^dz lasow. Z uwagi na duzq_ozaikowatosc przestrzennq. srodowiska znajduje tu dogodne warunki rozwoju. Ten kserotericzny gatunek juz w przeszlosci podawany byl jako rzadki i nielicznie wyste_puja^cy. Wszystkie dane z Wielkopolski pochodza^ z przelou XIX i XX wieku. Obserwowany byl wowczas w okolicach Mosiny (Schultz 1887; Schuann 1902), Leszna (Vierhub 1915) i Obornik (Karczewski 1939). Na terenie kraju spotykany na nielicznych stanowiskach, cz^sciej jedynie w Puszczy Bialowieskiej (Buszko 1997). Gatunek zagrozony wygini^cie, io to nie zostal objejy ochronq. garunkowa^ w najnowszy Rozporzq_dzeniu Ministra Srodowiska (2001). Maculinea alcon (Den. & Schiff.) Na poligonie spotykany na lajkach trz^slicowych z goryczka^ wa^skolistna. Gentiana pneuonanthe L. W trakcie badan obserwowano rowniez liczne biale jaja przyklejone do platkow goryczki. 110

MOTYLE DZIENNE (LEPIDOPTERA: PAPILIONOIDEA, HESPERIOIDEA) POLIGONU W BIEDRUSKU Higrofilny odraszek, ktory w Wielkopolsce znany jest wspolczesnie jeszcze tylko z rezerwatu,,bagno Chlebowo". Gatunek stwierdzony na nielicznych stanowiskach, glownie w poludniowo-wschodniej Polsce (Buszko 1997). Zagrozony wygini^cie, objejy ochrona^prawna_. Polyoatus aandus (Schn.) Licznie lub bardzo licznie spotykany w kopleksach urawowo-lajcowozaroslowych na przewazaja^cej cze_sci poligonu. Gatunek wystejja^cy glownie w polnocnej cze_sci kraju, na poludniu stwierdzony na nielicznych stanowiskach (Buszko 1997). Euphydryas aurinia (Rott.) Motyl ten na terenie poligonu wystejaije nielicznie na lajcach z czarcikqse lajfowy Succisa pratensis Moench. Jest to jedyne, znane aktualnie, iejsce wystejpowania tego rzadkiego gatunku w Wielkopolsce. Najblizsza znana populacja znajduje sie_ na Dolny Sla^sku. Ten higrofilny gatunek znany byl dawniej w Wielkopolsce z okolic Kornika (Schultz 1887, 1905), Nowego Toysla (Schuann 1902), Rawicza (Benner 1916) i Leszna (Vierhub 1915). Ostatnia inforacja o jego wyste_powaniu pochodzi z 1956 roku z okolic Poznania (Klonowski 1975). Ten zagrozony wyginiqcie gatunek wystej>uje wspolczesnie na nielicznych stanowiskach we wschodniej Polsce, na zachodzie kraju tylko na jedny stanowisku na Dolny Sla_sku (Buszko 1997). Gatunek prawnie chroniony. Melitaea cinxia (L.) Przeplatka ta spotykana jest na poligonie w urawach kserotericznych i psaofilnych. Obserwowano liczny pojaw tego gatunku. Motyl znany z rozproszonych stanowisk na nizu. W Wielkopolsce podawany dotychczas z kilku stanowisk (Buszko 1997). Melitaea diaina (Lang) Przeplatka zwia^zana z wilgotnyi lajtai i zioloroslai. Na poligonie spotykana nielicznie, najcze_sciej na lajcach trzejilicowych. Gatunek ten znany jest z rozproszonych stanowisk na terenie kraju, na Dolny Sla^sku prawie nie spotykany. W Wielkopolsce podawany z kilku stanowisk (Buszko 1997). Dyskusja i wnioski Wielkopolska nalezy do obszarow znacznie przeksztalconych gospodarcza, dzialalnoscia^ czlowieka. Intensywne i nowoczesne rolnictwo, gospodarka lesna, osadnictwo oraz przeysl wywierajq. silnq. presjq na srodowisko przyrodnicze. Ekosystey o charakterze naturalny zachowaly si$ glownie na terenach 111

U. WALCZAK chronionych z ocy ustawy (parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty przyrody). Jednak i na tych obszarach obserwuje si$ niekorzystne praktyki np. zalesianie srodowisk otwartych. Zgubny dla wielu gatunkow jest tez brak jakiejkolwiek ingerencji np. w przypadku zarastania uraw lub zbiorowisk Ja_kowych. Z kolei w silnie przeksztalcony krajobrazie niewielkie powierzchniowo obszary o charakterze naturalny lub seinaturalne 53. zazwyczaj uznawane za,,nieuzytki" i przeznaczane do zagospodarowania cele osiaji^cia wyiernych korzysci. Dzialania te doprowadzaja^ iedzy innyi do osuszania torfowisk i wilgotnych lajc, wycinania zarosli, zalesiania uraw. Tyczase tereny te przedstawiaja^ duza^ wartosc przyrodnicza_ pelnia^c role_ ostoi roznorodnosci gatunkowej oraz funkcjonujaj'ako korytarze ekologiczne. Obszary ilitarnie uzytkowane w swiadoosci spolecznej postrzegane sa^ jako tereny silnie skazone, gdzie przyroda jest niszczona. Tyczase okazuje sie_, ze wbrew panuja_cy opinio tereny te przewaznie 53. w niewielki stopniu przeksztalcone przez cziowieka i charakteryzuja_ sie. wysoka^ bioroznorodnoscia^. Spowodowane jest to izolacja^ od pewnych negatywnych wplywow antropopresji, ktore niosa^ ze soba^ rolnictwo, osadnictwo i przeysl. Tereny specjalne w Biedrusku od ponad 90 lat izolowane sa^ od gospodarczej dzialalnosci cziowieka. Obszar ten w przeszlosci, dla potrzeb poligonu czolgowo-artyleryjskiego, zostal odlesiony w centralnej czejici, co doprowadzilo do wyksztalcenia si? ozaiki zbiorowisk iajtowych, urawowych, okrajkowych, zaroslowych oraz inicjalnych postaci lasow. Taka ozaikowosc przestrzenna srodowiska nie tylko przyczynia sie^ do zachowania roznorodnosci gatunkowej, ale oze nawet sprzyjac jej wzrostowi (Trojan, Wytwer 1995). Badania prowadzone w Biedrusku wskazafy na role_ terenow wykorzystywanych ilitarnie w ochronie roznorodnosci gatunkowej. Wykaz stwierdzonych otyli dziennych obejuje 71 gatunkow, a ozliwe jest wystejiowanie jeszcze kilku kolejnych. CZQSC z tych gatunkow spotykana byla wczesniej przynajniej na kilku stanowiskach w Wielkopolsce, a wspotczesnie znana jest wyla^cznie z tego poligonu wojskowego. Tak wysoka roznorodnosc gatunkowa w niewielkiej odleglosci od agloeracji iejskiej Poznania oraz wystejiowanie otyli zagrozonych wyginie^cie swiadcza^ o atrakcyjnosci srodowisk poligonu wojskowego dla tej grupy owadow i zasluguje na szczegolna^ uwage.. Dla porownania, w Wielkopolski Parku Narodowy, obszarze znacznie lepiej zbadany i z ocy ustawy chroniony, w ciajju dwudziestu lat badan stwierdzono wystejdowanie tylko 62 gatunkow (Baraniak et al. 1998). Z badan przeprowadzonych w Parku (Baraniak et al. 1998) wynika, ze w ciqgu ponad 100 lat z obszaru tego ubylo 21 gatunkow. Spowodowane jest to glownie pracai elioracyjnyi, zalesianie terenow otwartych bajiz tez ich zarastanie, wprowadzanie nasadzen jednogatunkowych, a takze trudnyi do wyjasnienia zianai w arealach wyste^powania poszczegolnych gatunkow. 112

MOTYLE DZIENNE (LEP1DOPTERA: PAPIL1ONO1DEA, HESPERIOIDEA) POLIGONU W BIEDRUSKU Poligon wojskowy w Biedrusku obfituje w gatunki coraz rzadziej spotykane w silnie przeksztalcony krajobrazie Wielkopolski. Wiele z nich to gatunki stenotopowe, czqsto zagrozone wygini^cie w Polsce. Wycofaly sie. one z wiejtszosci znanych wczesniej stanowisk wskutek niszczenia srodowisk ich rozwoju lub tez na istnieja^cych stanowiskach sa_ nieliczne. Szczegolnie interesuja.c^ grape, stanowia, higrofile, reprezentowane na badany terenie przez 8 gatunkow: Lycaena dispar, L. alciphron, L. hippothoe, Maculinea alcon, Brenthis ino, Euphydryas aurinia, Melitaea diaina, Coenonypha glycerion. Najwiejcsze zagrozenie dla higrofilnych otyli stanowi.in. osuszanie srodowisk wilgotnych, intensyfikacja gospodarki lajcarskiej, nawozenie. Melioracje osuszaja.ce zieniaja_ ikrokliat biotopu i doprowadzaja. do niekorzystnych zian w strukturze gatunkowej zbiorowiska roslinnego. Do zian w sktadzie florystyczny, a w konsekwencji takze w faunie otyli, przyczynia sie. takze intensyfikacja nawozenia. Nieodpowiednio przeprowadzana kosba oze doprowadzic do eliinacji niektorych gatunkow, np. zbyt wczesne koszenie unieozliwia wyksztalcenie pe_dow generatywnych goryczki Gentiana pneuonanthe, na ktorej kwiatach sklada jaja Maculinea alcon. Na badany terenie nigdy nie prowadzono prac hydrotechnicznych na wiejcsza. skale^, dzi^ki czeu bardzo dobrze zachowala sie: roslinnosc bagienna i wilgotnych la^k (Borysiak, Brzeg 1994), a wraz z nia^ higrofilne gatunki otyli dziennych. Jedyny, jak siq wydaje, zagrozenie jest postej3uja_ca sukcesja powoduja^ca zarastanie otwartych srodowisk wilgotnych. Duze powierzchnie uraw i towarzysz^cych i zarosli 53. iejsce wyste_powania otyli kseroterofilnych. Na poligonie w Biedrusku stwierdzono 8 gatunkow z tej grupy: Satyriu pruni, Cupido inius, Glaucopsyche alexis, Plebeius argyrognoon, Aricia agestis, Polyoatus coridon, Hyponephele lycaon, Carcharodus alceae. Najwie^kszy zagrozenie dla kseroterofili jest bezposrednie niszczenie srodowisk ich wyst^powania, a takze intensyfikacja uzytkowania. Na poligonie gatunki te sa^ licznie reprezentowane i znajduja^ korzystne warunki rozwoju z racji powszechnosci zbiorowisk kserotericznych. Podobnie jak w przypadku higrofili zagrozenie oze stanowic poste_puja^ca naturalna sukcesja. Grup^ najliczniej (48 gat.) reprezentowana. na badany terenie sa^ ezofile. Motyle te charakteryzuja^ sie. wysoka. tolerancja. wobec wielu czynnikow srodowiska, zasiedlaja_c zarowno suche, jak i wilgotne biotopy. Pojawiaja. sie. w zbiorowiskach la.kowych i zioloroslowych, na drogach i polanach srodlesnych, a takze w srodowiskach ekotonowych. Preferuja^ iejsca naslonecznione i ukwiecone. Sposrod stwierdzonych gatunkow za najcenniejsze nalezy uznac.in. Aporia crataegi, Haearis lucina, Satyriu w-albu, Polyoatus aandus, Melitaea cinxia, ktore znane sa. z rozproszonych stanowisk w Polsce. Podsuowuja.c nalezy stwierdzic, ze tereny ilitarnie uzytkowane, z uwagi na izolacje. od pewnych negatywnych wptywow czlowieka, oga.pelnic rolq refugiu roznorodnosci gatunkowej. Zjawisko to obserwowano na poligonie 113

U. WALCZAK czolgowo-altyleryjski w Biedrusku w odniesieniu do otyli dziennych. Potwierdzenie oich spostrzezen sa^ wyniki innych autorow, ktorzy badania prowadzili na poligonach porosyjskich w Europie Srodkowej oraz na aktualnie uzytkowanych terenach ilitarnych. Jedny z bardziej spektakularnych przykladow znaczenia tego typu obszarow jest wspolczesne rozsiedlenie Gapsocleis glabra (Orthoptera), ktory w polnocno-zachodniej Europie przezyl tylko na kilku poligonach wojskowych w Holandii i Nieczech (R. Kleukers - European Invertebrate Survey, inf. ustna). Podobne obserwacje pochodza^ rowniez z innych obiektow ilitarnych. Na byhy poligonie Liberose w Nieczech Klapkarek i Beutler (1999) stwierdzili bogactwo gatunkowe wazek, przy czy az 29 sposrod 55 wykazanych gatunkow uznawanych jest za zagrozone wyginie^cie. Rowniez w innych pracach dotycza_cych poligonow podkresla sie_ ich niezwykl3_rolejako ostoi bioroznorodnosci (np. Toro 1993; IUCN 1996; Beutler 2000; Eiserann 2000). Paradoksalnie na kilku cennych przyrodniczo bylych poligonach Arii Radzieckiej stwierdzono zanieczyszczenia gruntow i wod podzienych produktai ropopochodnyi i innyi substancjai szkodliwyi (IUCN 1996; Skrobisz 1998). Jak wynika z przeprowadzonych badan teren poligonu w Biedrusku obfituje w wiele gatunkow cennych, rzadkich w skali kraju czy Europy. Srodowiska wyste_powania tych gatunkow zagrozone sa_ postejja^ sukcesj^. W wielu iejscach widoczne jest zarastanie uraw i laji przez tarniny, glogi i wierzby. Wskazane jest wie_c obj^cie czynna^ ochrona^ chociaz cze^sci tych zbiorowisk poprzez wycinanie krzewow oraz przeprowadzana^ raz w roku, pozna^ kosbq. Wojsko przez pozytywnie rozuiane,,zaniedbanie" chroni wystejja^na ty obszarze florq i faune_, a ilitarne wykorzystanie sprzyja zachowaniu roznorodnosci gatunkowej z uwagi na izolacj^ od niektorych wphywow antropopresji. Wskazane byloby wie_c zachowanie dotychczasowej fory uzytkowania przy uwzgle_dnieniu potrzeb ochrony przyrody. Podzifkowania Pragne_ gora.co podziqkowac dowodztwu Osrodka Szkolenia Poligonowego Biedrusko, a w szczegolnosci Pano: Pulkownikowi M. Jozwiakowi, Majorowi K. Knerkowi i Pulkownikowi J. Winko, za zyczliwosc i uozliwienie prowadzenia badan na terenie poligonu wojskowego. Serdecznie dziejjq Pani Prof, dr hab. J. Borysiak za botaniczne przyblizenie obszaru oraz udoste_pnienie literarury dotycza^cej flory i roslinnosci. Dr W. Stachnowiczowi dzi^kuje. za prace dotycz^ce flory i zbiorowisk wilgotnych poligonu. Wdzie_czna jeste rowniez Panu M. Boroniowi za przekazanie inforacji dotycza_cej wyste_powania na poligonie gatunku Callophrys rubi, a Panu gr R. Bajaczykowi za wykonanie apy terenu. 114

MOTYLE DZIENNE (LEPIDOPTERA: PAPILIONOIDEA, HESPERIOIDEA) POLIGONU W BIEDRUSKU Suary Military areas in Poland were not available for nature conservation studies for any decades. The first studies of the flora and fauna of ilitary areas were carried out after political changes and departure of the Soviet Ary in the early 1990s. The investigated area is situated close to the northern boundary of the city of Poznan (Wielkopolska region, W Poland) and covers ca. 7200ha. It has been used as a firing and training ground for over 90 years. As a result, it constitutes an interesting refuge of natural and seinatural vegetation. The vegetation of the study area is a osaic of eadows, grasslands, shrubs and woodlands. Most peculiar are xerotherophilous grasslands (especially fro the alliance Mesobroion) and seioist purple oor-grass eadows Molinietu edioeuropaeu. Large patches of alder woods and alder-ash woods are also well preserved in this area. 71 species of butterflies were recorded during the field studies (1997-2002) which akes 47% of current Polish butterfly fauna (Table). According to the classification by Blab & Kudrna (1982), they could be divided into four ecological groups of species: ubiquistic, esophilous, hygrophilous and xerotherophilous. Soe butterflies recorded in this area (e.g. Cupido inius, Polyoatus aandus, Melitaea diaina, M. cinxia) are known only fro several localities in the Wielkopolska region (or only fro 1 other locality: Maculinea alcori). Soe other species were even regarded as extinct species in this region (e.g. Haearis lucina, Glaucopsyche alexis, Euphydryas aurinia). The species coposition and the occurrence of any rare and endangered species indicate high nature values of the studied area. Surprisingly, the area of studies has richer butterfly fauna than the Wielkopolski National Park (the area protected by law) where only 62 butterfly species were recorded during 20 years of investigations. Furtherore, 21 species disappeared in this park during over 100 years as a result of drainage practises, afforestation and overgrowing of open habitats, planting of onocultures and changes in the ranges of butterfly species (Baraniak et al. 1998). Particularly interesting are hygrophilous butterflies (species restricted to places that provide adequate hydrological conditions: wet eadows, fens and peatbogs): Lycaena dispar, L. alciphron, L. hippothoe, Maculinea alcon, Brenthis ino, Euphydryas aurinia, Melitaea diaina, Coenonypha glycerion. Generally, the ost iportant antropogenic causes of the decline of this group are all drainage practises, intensification of eadow and pasture uses, increased fertilisation. Hence the Biedrusko ilitary area has been neither drained nor irrigated, the hydrological conditions and the hydrographic syste there are very close to natural. Due to this fact, valuable coplexes of wet and dap vegetation are well preserved, and so are hygrophilous butterflies. Wet open areas of this land are threatened by overgrowing by bushes and trees. Large patches of dry grasslands and shrubs are inhabited by xerotherophilous butterflies (restricted to places that provide a cobination of adequately dry and war conditions). In the studied area there are eight species of this group: Satyriu pruni, Cupido inius, Glaucopsyche alexis, Plebeius argyrognoon, Aricia agestis, Polyoatus coridon, Hyponephele lycaon, Carcharodus alceae. Generally, they are threatened ainly by direct destruction and increased cultivation of habitats. In the studied area the ajor danger is a plant succession observed in grasslands. 115

U. WALCZAK As a result of isolation fro soe kinds of antropopressure the Biedrusko ilitary range serve as a refuge for species diversity of butterflies. The fact that this land has been for a long tie a 'forbidden' zone has had a positive influence, especially in coparison with the intensively used agriculture grounds in its vicinity. Unfortunately, the ost threatened biotopes are grasslands and wetlands, which are particularly iportant for conservation of butterflies. The future occurrence of rare and endangered species is dependent upon continuing plant succession. In any places overgrowing by blackthorn, hawthorn and willow is observed. Prevention of natural succession through active anageent, such as annual late owing (once a year not before the end of August) is highly recoended. The best way to preserve nature of the Biedrusko ilitary area would be to leave it in ilitary hands that should anage the land with the respect of nature protection. Literatura Baraniak E., Kubasik W., Sosinski J., 1998. Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) Wielkopolskiego Parku Narodowego. Bad. fizjogr. Pol. zach.,c, 45: 13-28. B^kowski M., 1996. Motyle dzienne (Lepidoptera, Rhopalocerd) rezerwatu,,meteoryt Morasko". Rocz. nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr.,,Salaandra", 1: 175-180. Benner M., 1916. Verzeichnis der bei Rawitsch vorkoenden Schetterlinge. Z. naturw. Ver. Posen, 23(2): 2-24. Beutler H., 2000. Landschaft in neuer Bestiung. Russische Truppeniibungsplatze. Findling, Neuenhagen, 192pp. Blab J., Kudrna O., 1982. Hilfsprogra fur Schetterlinge. Okologie und Schutz von Tagfaltern und Widderchen. Kilda-Verlag, Greven, 135ss. Borysiak J., Brzeg A., 1994. Materialy do znajoosci szaty roslinnej i propozycje ochrony cennych skupien roslinnosci poligonu wojskowego w Biedrusku. Bad. fizjogr. Pol. zach., B, 43: 133-170. Borysiak J., Melosik I., Stachnowicz W., 1998. Szata roslinna i ochrona torfowiska przejsciowego,,gogulec" koto Poznania. Bad. fizjogr. Pol. zach., B, 47: 159-175. Buszko J., 1997. Atlas rozieszczenia otyli dziennych w Polsce (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) 1986-1995. Oficyna Wyd. Turpress, Torun, 170ss. Buszko J., Nowacki J. (red.), 2000. The Lepidoptera of Poland. A distributional checklist. Polish Entoological Monographs, 1: 1-178. Dorn K., 1919. Saelbericht aus de Warthelager bei Posen. Ent. Jahrbuch, 28: 124-133. Eiserann K., 2000. Okologische Bewerkung einer ehealigen Militarflache: Das Tanklager Zeisigwald. Veroff. Mus. Naturkunde Chenitz, 23: 51-62. Gorski W., Adaski A. (red.), 1995. Wsteja waloryzacja przyrodnicza obszarow byiych poligonow Arii Radzieckiej,,Borne Sulinowo" i,,przek6w Polnocny". IUCN Poland, Warszawa, 117ss. 116

MOTYLE DZIENNE (LEP1DOPTERA: PAP1LIONO1DEA, HESPERIO1DEA) POLIGONU W BIEDRUSKU IUCN, 1996. Tanks and thye. Biodiversity in forer Soviet ilitary areas in Central Europe. Environental Research Series, 10: 1-136. Karczewski W., 1939. Motyle wiejcsze Kowanowka i okolicy (Poznanskie), zebrane w latach 1915-1919. Spraw. Ko. fizjogr., 73:285-306. Klapkarek N., Rentier H., 1999. Die Libellenfauna (Odonata) des NSG,,Liberoser Endorane" (Brandenburg). Markische ent. Nachr., 1999/1: 21-38. Klonowski J., 1975. Materiafy do fauny otyli wiejtszych Wielkopolski. Bad. fizjogr. Pol. zach.,c, 28: 141-161. Konwerski S., 2002. Ryjkowcowate (Coleoptera: Curculionoidea: Anthribidae, Rhinoaceridae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) Obszaru Chronionego Krajobrazu,,Biedrusko" kok> Poznania. Praca doktorska, Zaklad Zoologii Systeatycznej UAM, Poznan, 156ss. (scr.) Rakowski W., 1996. Zbiorowiska urawowe Obszaru Chronionego Krajobrazu,,Biedrusko" kolo Poznania. Praca agisterska, Zaklad Ekologii Roslin i Ochrony Srodowiska UAM, Poznan. (scr.). Rozporzqdzenie Ministra Srodowiska z dnia 26 wrzesnia 2001 r. w sprawie okreslenia listy gatunkow zwierzat rodziych dziko wystejjapych obje_tych ochrona^ gatunkowa^ scislq. i czqsciowq. oraz zakazow dla danych gatunkow i odste_pstw od tych zakazow. Dz. U. Nr 130, poz. 1456. Schultz H., 1887. Verzeichniss der bis jetzt in Posen und Ugegend gefangenen Lepidopteren. Festschr. Fiinfzigjahr Jubilau Naturwiss. Ver. Prov. Posen, 1837-1887, Posen: 33-76. Schultz H., 1905. Entoologische Ausfluge. Z. naturw. Ver. Posen, 12(2): 50-59. Schuann E., 1902. Die in der Provinz Posen beobachteten GroBschetterlinge. Z. naturw. Ver. Posen, 9(2-3): 33-109. Skrobisz A., 1998. Przerazaj^ca spuscizna. Raj - Ogolnopolski Mies. Ekol., 2 (55): 8. Stachnowicz W., 1996. Laki trze_slicowe,,obszaru Chronionego Krajobrazu Biedrusko" kolo Poznania. Praca agisterska, Zaklad Ekologii Roslin i Ochrony Srodowiska UAM, Poznan. (scr.). Stachnowicz W., 1997. Osobliwosci florystyczne poligonu wojskowego,,biedrusko" kolo Poznania. Bad. fizjogr. Pol. zach., B, 46: 163-174. Stachnowicz W., 1998. Zroznicowanie i powi^zania florystyczne ziolorosli wiqzowkowych ze zwia_zku Filipendulion (Duvign. 1946) Segal 1966 na poligonie wojskowy Biedrusko i w jego okolicy. Bad. fizjogr. Pol. zach., B, 47: 137-158. Toro T., 1993. A cold war legacy. Wildlife Conservation, 7-8: 67-71. Trojan P., Wytwer J., 1995. Roznorodnosc gatunkowa fauny. Mat. konf.,,nauka na rzecz roznorodnosci biologicznej", Warszawa 13 XII 1995. Ofic. Wyd. Instytut Ekologii PAN: 33-53. Vierhub G., 1915. Die Schetterlingsfauna der Ugegend von Lissa i. P. Z. naturw. Ver. Posen, 22(2): 20-34. Walczak U., 1998. Czolgi i otyle - znaczenie poligonu wojskowego w Biedrusku dla lepidopterofauny. Wiad. entool, 17, Supl.: 189-190. 117

U. WALCZAK Walczak U., 1999. Poligon wojskowy w Biedrusku - refug roznorodnosci gatunkowej otyli dziennych. Mat. konf.,,ochrona owadow w Polsce u progu integracji z Uni^Europejska,", Krakow, 23-24IX 1999, PTE, Poznan: 31-32. Walczak U., 2001. Motyle inujq.ce (Lepidopterd) Obszaru Chronionego Krajobrazu,,Biedrusko" kolo Poznania. Praca doktorska, Zaklad Zoologii Systeatycznej UAM, Poznan, 130ss. (scr.) Weideann H. J., 1995. Tagfalter: beobachten, bestien. Naturbuch Verlag, Augsburg, 659pp. Winiecki A., 1992. Fauna poligonu,,biedrusko". Z Zakladu Biologii i Ekologii Ptakow UAM. Poznan. (scr.). Wyrwol E., 1994. Zbiorowiska olsowe i le_gowe kopleksow lesnych obre_bu Biedrusko w nadlesnictwie Oborniki. Praca agisterska, Zaklad Ekologii Roslin i Ochrony Srodowiska UAM, Poznan. (scr.). Zielinska A., 1994. Gra_dy i dqbrowy kopleksow lesnych obre_bu Biedrusko w nadlesnictwie Oborniki. Praca agisterska, Zaklad Ekologii Roslin i Ochrony Srodowiska UAM, Poznan. (scr.). URSZULA WALCZAK Zaklad Zoologii Systeatycznej Uniwersytet i. A. Mickiewicza ul. Fredry 10, 61-701 Poznan e-ail: urszulaw@ain.au.edu.pl 118