Bydgoszcz, 26.08.2015 r. Inwentaryzacja ornitologiczno-chiropterologiczna obejmująca przestrzeń Zespołu Szkół nr 9 przy ul. Cichej 59 w Bydgoszczy Autor opracowania: MERGUS Dawid Kilon Ul. Gnieźnieńska 19/5 85-313 Bydgoszcz Tel. 782277462 kilondawid@gmail.com NIP: 9532555275 Zamawiający: Miasto Bydgoszcz Ul. Jezuicka 1 85-102 Bydgoszcz 1
Spis treści Wstęp... 3 Teren badań... 4 Metody badań... 6 Wyniki... 7 Wnioski... 11 Literatura... 14 2
Wstęp Ptaki w/na budynkach mogą gniazdować licznie od połowy marca do końca sierpnia. Gatunkami je zasiedlającymi mogą być: jerzyk Apus apus, wróbel Passer domesticus, mazurek Passer montanus, szpak Sturnus vulgaris, kawka Corvus monedula, gołąb skalny Columba livia f. urbana, pustułka Falco tinnunculus. Dla jerzyka i kawki - budynki stanowią prawie wyłącznie jedyne miejsce gniazdowania. Wszystkie ptaki gniazdujące w budynkach są objęte ścisłą ochroną gatunkową wynikającą z ustawy o ochronie przyrody (za wyjątkiem gołębia miejskiego będącego pod ochroną częściową). Nietoperze wykorzystują budynki jako hibernakula, czyli miejsca do zimowania (np. karlik mniejszy Pipistrellus pipistrellus i gacek brunatny Plecotus auritus). Zakładają w nich także swoje kolonie rozrodcze np. mroczek późny Eptesicus serotinus, nocek duży Myotis myotis, karlik malutki Pipistrellus pipistrellus, czy gacek brunatny Plecotus auritus. Również ich siedliskiem (miejscem rozrodu) mogą być stare dziuplaste drzewa np. borowiec wielki Nyctalus noctula. Zgodnie z art. 52 ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. dla gatunków chronionych ptaków, nietoperzy i jeży wprowadza się zakazy umyślnego zabijania, niszczenia jaj i piskląt (ptaków), siedlisk i ostoi, będących ich obszarem rozrodu/lęgów, wychowu młodych, odpoczynku, migracji i żerowania. Ponadto nie wolno niszczyć, usuwać lub uszkadzać ich gniazd (jedynie od dnia 16 października do końca lutego ze względów sanitarnych i bezpieczeństwa). Inwentaryzacje wykonano w związku z planowaną termomodernizacją budynku. Celem niniejszego opracowania jest wykazanie, czy na inwentaryzowanym terenie znajdują się siedliska ptaków oraz nietoperzy. 3
Teren badań Przedmiotem opracowania jest inwentaryzacja ornitologiczna i chiropterologiczna terenu położonego na działkach nr ew: 48/1, 50/1, 53/1, 395/55, 396/1, 56/2 obr. 194, ze szczególnym uwzględnieniem obiektów Zespołu Szkół nr 9 przy ulicy Cichej 59 w Bydgoszczy. Kontroli poddano budynki Zespołu (fot. 1) oraz sąsiadujące drzewa (fot. 2). Inwentaryzowany obszar oznaczono na poniższej mapie (ryc.1). Sporządzono bogatą dokumentacje fotograficzną terenu. Ryc. 1. Teren objęty inwentaryzacją kolor czerwony. Mapa udostępniona przez zleceniodawcę. 4
Fot. 1. Inwentaryzowany budynek Zespołu Szkół nr 9, widok od strony ul. Kamiennej. Fot. 2. Inwentaryzowany budynek Zespołu Szkół nr 9, widok od strony ul. Cichej. 5
Metody badań Ekspertyza chiropterologiczna obejmowała weryfikację zasiedlenia budynku przez nietoperze. Badania chiropterologiczne w ramach niniejszej ekspertyzy wykonano w dniu 28 i 18 lipca 2015. Badania obejmowały: oględziny wszystkich budynków z uwzględnieniem elewacji zewnętrznych, prowadzone z poziomu gruntu, poszukiwanie nietoperzy oraz śladów zasiedlenia budynków przez nietoperze (odchody nietoperzy na ścianach budynku), nasłuch sygnałów emitowanych przez nietoperze z wnętrza budynków, obserwacje wzrokowe połączone z nasłuchem detektorowym wszystkich elewacji budynków w celu sprawdzenia, czy z budynków wylatują nietoperze, rejestrację nietoperzy przelatujących w sąsiedztwie budynku. Nasłuchy detektorowe prowadzono z wykorzystaniem detektorów ultrasonicznych Pettersson D230 oraz D240x podłączonych do rejestratorów cyfrowych ZOOM H2. W celu jednoczesnego obserwowania wszystkich elewacji budynku badania były wykonywane przez 4 osoby w godzinach 20.00-22.15 (przez magistra Leszka Koziroga, Pawła Świtałę, Agnieszkę Kiełtykę i autora niniejszego opracowania). Wykonano 2 kontrole ornitologiczne w trakcie sezonu lęgowego ptaków. Pierwszą przeprowadzono 01.07.2015 r. w godzinach 15-17, starano się wykryć gniazda, a także inne ślady bytowania mogących świadczyć o obecności ptaków np. odchody i pióra. Drugą wieczorną przeprowadzono 20.07.2015 r. w celu wykazania obecności jerzyków Apus apus, które wlatują do swoich gniazd (ulokowanych w budynkach) tuż po zmierzchu. Na obiekcie poszukiwano drożnych otworów wentylacyjnych. Starano się odnaleźć również inne szczeliny pod parapetami, oknami i rynnami, które mogą stanowić miejsca lęgowe ptaków. Obserwacje wizualne ptaków prowadzono za pomocą lornetki o powiększeniu dziesięciokrotnym z poziomu gruntu. Na okolicznych drzewach poszukiwano dziupli, które mogą być zajmowane przez dziuplaki, a także gniazd otwartych ulokowanych przez ptaki wśród gałęzi drzew. 6
Wyniki W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono wylot 1 osobnika karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus, prawdopodobnie ze szczeliny jednego z parapetów (fot. 3). Rejon budynku, z którego wyleciał nietoperz wskazano na ryc. 2. Nietoperz po opuszczeniu budynku oddalił się od niego i już nie powrócił. Zaobserwowano również przeloty mroczków późnych Eptesicus serotinus, jednakże nie wyleciały one z inwentaryzowanych obiektów. Fot. 4. Szczelina pod parapetem, będąca potencjalną kryjówka karlika. 7
Ryc. 2. Miejsce wylotu karlika malutkiego czerwony punkt. Kolorem różowym oznaczono elewacje proponowane do instalacji schronów dla nietoperzy. Mapa udostępniona przez zleceniodawcę. 8
W wyniku przeprowadzonych badań ornitologicznych: wykazano gniazdowanie ptaków w budynku, na ścianie szczytowej o wystawie południowej, która została już poddana wcześniejszej termomodernizacji. Stwierdzono gnieżdżenie się 2 par wróbla domowego Passer domesticus (fot. 5) i minimum 3 par jerzyka Apus apus (fot. 6). Ptaki wykorzystywały szczelinę znajdująca się pomiędzy okapem dachu, a warstwą ociepliny. Lokalizacje siedlisk obu gatunków umieszczono na mapie terenu (ryc.3), pomimo występowania wielu pozostałych ubytków w tynku, szczelin znajdujących się pod parapetami, nie wykryto gniazdowania innych gatunków ptaków na przeznaczonym do termomodernizacji obiekcie, Nie stwierdzano gniazd na drzewach rosnących w najbliższym otoczeniu Szkoły. 9
Fot. 5. Wróbel domowy Passer domesticus przy gnieździe. Fot. 6. Jerzyki Apus apus przy szczelinie prowadzacej do gniazda. 10
Ryc. 3. Lokalizacja siedlisk wróbla domowego Passer domesticus i jerzyków Apus apus - oznaczono kolorem żółtym. Wnioski Wykonane prace wykazały obecność 1 nietoperza, karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus w obserwowanym budynku. Emitowane sygnały terytorialne wskazują, że budynek oraz jego sąsiedztwo stanowią terytorium godowe tego gatunku i można się spodziewać, że przejściowo pojawiać się tu mogą samice tego gatunku. Brak jest natomiast jakichkolwiek śladów zasiedlenia budynków przez kolonie rozrodcze. Ze względu na rozległość budynku oraz znaczną liczbę szczelin prowadzących do wnętrza budynku nie udało się precyzyjnie zlokalizować miejsca schronienia karlika malutkiego. W chwili obecnej nie można stwierdzić, czy kryjówka ma charakter przejściowy, czy wykorzystywana jest regularnie, przez cały rok, cały lub część okresu od wiosny do jesieni. Jest zatem możliwe, że w okresie prowadzenia zaplanowanych prac kryjówka nietoperza nie będzie zajęta i prowadzenie prac nie spowoduje zagrożenia dla życia nietoperza. Warunkiem realizacji prac jest uzyskanie zgody Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska na likwidację schronienia 1 osobnika karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus, co będzie skutkiem przeprowadzenia prac remontowych i termomodernizacyjnych prowadzących do zablokowania dostępu do 11
schronienia. Przed rozpoczęciem zaplanowanych praz remontowych, budowlanych i termomodernizacyjnych konieczna jest ponowna kontrola zasiedlenia budynku przez nietoperze. Obserwacją należy objąć również inne szczeliny, które mogłyby być schronieniem nietoperzy. W przypadku stwierdzenia dalszej obecności nietoperza należy, przed rozpoczęciem prac wykonać zabezpieczenie otworu wylotowego lub otworów wylotowych z kryjówki nietoperza, w sposób, który umożliwi nietoperzowi wylot i uniemożliwi ponowny wlot. Pożądany efekt uzyskuje się poprzez montaż siatki plastikowej, półelastycznej (prostokątne płaty siatki dopasowane indywidualnie do otworów i szczelin) na otworach wykorzystywanych przez nietoperze w taki sposób, że góra oraz górna połowa boków siatki są przymocowane a dolny brzeg i fragmenty boków w pobliżu dołu siatki pozostają wolne tak że nietoperz opuszczając schronienie odgina brzeg siatki i wychodzi na zewnątrz. Po przejściu zwierzęcia siatka musi wrócić do wyjściowego ułożenia i przylegać do dolnego brzegu otworu. Nietoperz w takiej sytuacji nie będzie w stanie odgiąć siatki od zewnątrz. W taki sposób należy zabezpieczyć wszystkie otwory, z których stwierdzono wylot nietoperzy. Poniżej przedstawiono przykładowy schemat zabezpieczenia otworu wlotowego siatką (ryc. 4). Ryc. 4. Przykładowy schemat zabezpieczenia schronienia nietoperzy siatką, umożliwiająca opuszczenie schronienia i blokującą powrót nietoperzy. 12
Budynki objęte inwentaryzacją zawierają wiele szczelin i otworów mogących być potencjalnie schronieniami nietoperzy. Ze względu na stwierdzone zasiedlenie budynku przez karlika malutkiego oraz dużą liczbę potencjalnych schronień nietoperzy zaleca się wykonanie działań kompensujących utratę istniejącego schronienia oraz potencjalnych kryjówek poprzez montaż 4 podtynkowych schronień dla nietoperzy. Schrony należy montować w okolicy górnej krawędzi ścian budynku w miejscach jak najmniej oświetlonych w nocy. Na podstawie obecnej sytuacji na ryc. 2 wskazano elewacje proponowane do instalacji schronień nietoperzy (elewacje budynku głównego i sali gimnastycznej nad łącznikiem. W przypadku dokładnego ustalenia miejsca wylotu nietoperza oraz stwierdzenia odpowiednich warunków technicznych, można zamontować budki posiadające wycięte otwory w tylnej ściance, umożliwiające nietoperzowi korzystanie z dotychczas zajmowanej szczeliny. Dobór schronień i miejsc ich instalacji zaleca się skonsultować z chiropterologiem. Poniżej (fot. 6) zamieszczono przykładowe zdjęcie schronu podtynkowego przed montażem warstwy docieplenia. Po zamontowaniu warstwy ocieplającej na zewnątrz elewacji widoczny jest tylko wystający odcinek kanału dostępowego do schronienia. Fot. 6. Schron podtynkowy ( budka podtynkowa ) dla nietoperzy przed pokryciem warstwą docieplenia (źródło: http://zbytech.com.pl/budki/). Okres wykonywania inwentaryzacji przyrodniczej zbiegł się z końcem okresu lęgowego większości ptaków gniazdujących w budynkach. Nie było możliwości wykrycia wcześnie przystępujących do lęgów sikor Paridae, szpaka Sturnus vulgaris, czy kawki Corvus monedula. W związku z powyższym optymalnym terminem przeprowadzania prac termomodernizacyjnych na obiekcie jest okres po 31 sierpnia do 15 marca. Budynek powinny opuścić już wszystkie gniazdujące jerzyki Apus apus i wróble domowe Passer domesticus, zatem nie będzie dochodziło do płoszenia gatunków chronionych i strat w lęgach. 13
Należy zachować wykazane siedlisko wróbla Passer domesticus i jerzyka Apus apus na ścianie szczytowej o wystawie południowej, na której już została wykonana termomodernizacja. Wszelkie prace polegające na uszczelnieniu otworów, będą wiązały się ze zniszczeniem siedlisk gatunków chronionych, na co wymagana jest zgoda Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Bydgoszczy. Gdyby planowano metody odstraszania gołębi, należy zrezygnować ze stosowania kolców, które potrafią często ranić i zabijać ptaki (także inne gatunki). Metodą bardziej przyjazną i skuteczniejszą są spirale, na których ptak nie jest w stanie usiąść ani zrobić gniazda (jak bywa w przypadku kolców). http://www.sklep.linarem.pl/p440,spirala-na-golebie-model-c-cena-za-1mb-sposob-na-golebie.html Literatura Rozporządzenie Ministra Ochrony z dnia 16 października 2014 roku., Dz.U. 2014 poz 1348. Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. z 2009 Nr 151 poz. 1220). Wykonał mgr Dawid Kilon 14