CHARAKTERYSTYKA REGIONÓW POLSKI Studia Podyplomowe Zintegrowane Nauczanie Przyrody Praca Zaliczeniowa mgr inż. Hanna Pyszycka
SPIS TREŚCI I. Krajobrazy Nizin 1. Pobrzeża Południowobałtyckie 2. Pojezierza Polskie 3. Niziny Środkowopolskie II. Krajobrazy Wyżyn i Niskich Gór 4. Wyżyny Polskie III. Krajobrazy Gór Średnich i Wysokich 5. Znaczne obszary Sudetów i Karpat 6. Tatry IV. Krajobrazy Dolin i Obniżeń 7. Kotliny Podkarpackie
I. KRAJOBRAZY NIZIN 1. POBRZEŻA POŁUDNIOWOBAŁTYCKIE Pobrzeża Południowobałtyckie to pas nadmorskich równin. Tam, gdzie do morza dochodzą wysoczyzny moreny dennej, utworzyły się klify, np. wybrzeże klifowe w Gdyni Orłowie. Fale sztormowe nieustannie podciągają wysoki brzeg powodując cofanie się go, średnio o 1 m na rok. W innych miejscach wybrzeża fale i prądy przybrzeżne wytworzyły mierzeje zamykające całkowicie lub częściowo zatoki. Wiatr usypał na nich wydmy, np. wędrujące wydmy w okolicach Łeby. Na południe od ujścia Wisły do Morza Bałtyckiego znajdują się Żuławy Wiślane. Jest to obszar płaski, powstały w wyniku osadzenia materiału skalnego naniesionego przez Wisłę. Warunki klimatyczne małe amplitudy roczne, krótka, łagodna zima, częste wiatry sztormowe, bryza, wystarczająca ilość opadów w ciągu roku. Lesistość do większych kompleksów leśnych należy zaliczyć: Puszczę Wkrzańską, Puszczę Goleniowską, Puszczę Bukową, Puszczę Koszalińską. Typy gleb przeważają gleby bielicowe. Mniejszy obszar zajmują gleby brunatne i bagienne. na terenie Żuław Wiślanych występują mady. Wykorzystanie gospodarcze: słabo zaludnione odcinki wybrzeża są wykorzystane przede wszystkim dla celów wypoczynku i turysty-
ki oraz przez rybołówstwo łodziowe. Znajdują się tutaj domy wczasowe, pensjonaty i przystanie rybackie. Żuławy Wiślane stanowią ważny obszar rolniczy. W gospodarce wyraźne są różnice w kierunkach rolnictwa związane ze zróżnicowaniem warunków naturalnych. Żuławy Wysokie w 81% zajmują grunty orne (przeważa tu uprawa pszenicy, buraka cukrowego, warzyw), a Żuławy Niskie to głównie użytki zielone, ok. 60%. Rozwinęła się tutaj hodowla bydła o kierunku mlecznym. Człowiek pomimo swoich możliwości technicznych i zmian, jakie wprowadził na obszarze delty Wisły, musiał dostosować swą działalność gospodarczą do potencjalnych możliwości środowiska naturalnego. 2. Pojezierza Polskie Pojezierza Polskie występuje tutaj rzeźba młodoglacjalna i charakteryzuje się przewagą wysoczyzn morenowych o powierzchni pagórkowatej lub falistej, rzadziej płaskiej, nad którą wznoszą się wzgórza moren czołowych oraz w której są wycięte liczne formy wklęsłe w postaci rynien i dolin, wytworzonych przez wody roztopowe i rzeki. Liczne są obniżenia po wytopieniu brył lodu (wytopiska). Duża liczba form wklęsłych oraz obecność jezior są świadectwem ostatniego zlodowacenia. Chociaż na wszystkich Pojezierzach spotykamy te same formy rzeźby, to jednak poszczególne ich części znacznie od siebie się różnią. Największymi wysokościami względnymi charakteryzuje się Pojezierze Pomorskie. Miejscami teren przypomina swym wyglądem krajobraz gór niskich. Na terenie Pojezierza Wielkopolskiego wyniosłości terenu są niższe. Charaktery-
styczne są szerokie pradoliny i doliny rzeczne, dzielące region na mniejsze jednostki. Warunki klimatyczne klimat Pojezierza Mazurskiego jest stosunkowo ostry, zwłaszcza zimą. Okolice Suwałk określa się jako biegun zimna. Okres wegetacyjny jest tutaj najkrótszy w Polsce. Klimat Pojezierza Wielkopolskiego jest najłagodniejszy w całym pasie pojezierzy. Charakteryzuje się ponadto małymi sumami opadów w okolicach Poznania i na Kujawach. Lesistość obszar Pojezierza Mazurskiego cechuje duża lesistość, występuje tutaj Puszcza Piska, Puszcza Augustowska, Puszcza Romnicka, Puszcza Borecka. Na terenie Pojezierza Pomorskiego do większych kompleksów leśnych należą Bory Tucholskie, Puszcza Drawska, Bory Krajeńskie. Również na Pojezierzu Wielkopolskim występują duże lasy: Puszcza Notecka, Puszcza Bydgoska, Puszcza Rzepińska. Typy gleb na Pojezierzu Pomorskim, Mazurskim przeważają słabe gleby bielicowe. Występują również gleby brunatne. Obszary żyznych gleb czarne ziemie występują w środkowej i wschodniej części Pojezierza Wielkopolskiego. Wykorzystanie gospodarcze w zagospodarowaniu poszczególnych części pojezierzy zachodzą znaczne różnice. Piaszczyste równiny, mało przydatne dla rolnictwa, porastają bory sosnowe. Wzgórza i pagórki zbudowane w dużym stopniu z gliny i mające strome stoki, pokrywają lasy mieszane. Tereny równinne i faliste zajmują na ogół grunty orne: na mniej żyznych glebach uprawia się przeważnie żyto i ziemniaki, a na żyźniejszych pszenicę, jęczmień, buraki cukrowe. Na łąkach i pastwiskach, zajmujących niżej położone tereny, wypasa się zwierzęta hodowlane. W jeziorach, rzekach i stawach łowi się
ryby. Najpiękniejsze zakątki pojezierzy są wykorzystane turystycznie. W środkowej i wschodniej części Pojezierza Wielkopolskiego dobrze rozwinięty jest przemysł wydobywczy (węgiel brunatny, sole: kamienne i potasowo-magnezowe) jak i przetwórczy (elektromaszynowy, petrochemiczny, chemiczny). 3. Niziny Środkowopolskie w krajobrazie dominują rozległe równiny z rzadko występującymi wzgórzami, rozcięte przez płytkie, lecz szerokie doliny, a także płaskie i rozległe kotliny. Jest to krajobraz staroglacjalny. Nad rzeką Biebrzą występują rozległe bagna, największe w Polsce. Liczne jeziora pochodzenia krasowego występują na terenie Polesia Lubelskiego. Między Wisłą a Bzurą zachował się kompleks wydm śródlądowych porośniętych borem sosnowym. Warunki klimatyczne klimat stosunkowo łagodny. Mała ilość opadów na terenie Niziny Mazowieckiej i Wielkopolskiej. Najdłuższy okres wegetacyjny w Polsce i wystarczająca ilość opadów na Nizinie Śląskiej. Lesistość zachowały się piękne, naturalne lasy Puszczy Białowieskiej i Puszczy Knyszyńskiej. Na sandrach rozciąga się Puszcza Kampinoska i Kurpiowska. Typy gleb obszary żyznych gleb czarne ziemie i czarnoziemy występują na Nizinie Śląskiej oraz w okolicy Sochaczewa i Błonia. Na pozostałych terenach występują gleby brunatne oraz mało żyzne gleby bielicowe.
Wykorzystanie gospodarcze równiny polskie, jeśli są pokryte żyznymi, dość żyznymi lub nawet średnimi glebami, stanowią tereny wybitnie sprzyjające gospodarce rolnej. Łatwo tu w pracach polowych stosować maszyny. W krajobrazie dominują pola uprawne, łąki i pastwiska. Obszary wokół dużych miast są terenem rozwiniętego warzywnictwa i ogrodnictwa. Lasów jest mało. Monotonny krajobraz nie zachęca do turystyki. Przemysł na obszarze Nizin Środkowopolskich jest dobrze rozwinięty. W rejonie Lubina i Głogowa kopalnie i zakłady wzbogacania rud miedzi, w Bełchatowie odkrywkowa kopalnia węgla brunatnego i elektrownia cieplna, w Bogdance kopalnia węgla kamiennego, w Legnicy i Głogowie huty miedzi. II. KRAJOBRAZY WYŻYN I NISKICH GÓR 4. WYŻYNY POLSKIE w krajobrazie wyżyn powstałych na skałach lessowych (Wyżyna Lubelska i Wyżyna Sandomierska) przeważają obszary faliste, miejscami występują niewielkie pagórki, pokryte grubą warstwą lessu. Tereny te porozcinane są dolinami o łagodnych zboczach, lub wąwozami. Krajobraz taki jest malowniczy, pełen pionowych ścian i urwisk. W krajobrazie wyżyn powstałych na skałach wapiennych (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska) ponad płaską powierzchnią wznoszą się w licznych miejscach strome skałki wapienne. Pod powierzchnią znajdują się liczne jaskinie. Wyżyny powstałe na skałach dolomitach, piaskowcach węglanowych (Wyżyna Śląska, Wyżyna
Kielecka) mają krajobraz mniej urozmaicony. Naturalny krajobraz Wyżyny Śląskiej pod wpływem działalności człowieka został silnie przekształcony. Typowymi składnikami krajobrazu, oprócz zabudowań, stały się hałdy, wyrobiska i zapadliska. Ich powstanie jest związane z wydobyciem węgla kamiennego. Krajobraz Gór Świętokrzyskich jest uzależniony od skał. Piaskowce kwarcytowe wapienie i dolomity tworzą długie równoległe pasma, niezbyt wysokie. Ich szczyty są zaokrąglone, a stoki łagodne. Najwyższe pasmo Łysogóry. Warunki klimatyczne średnie temperatury roczne niższe niż na obszarze nizin, suma opadów wystarczająca, okres wegetacyjny do 210 dni. Lesistość pasma Gór Świętokrzyskich porastają lasy jodłowobukowe i jodłowe, a obniżenia śródgórskie bory sosnowe. Na Wyżynach lasów niewiele. Oprócz Puszczy Świętokrzyskiej występuje Puszcza Iłżecka, Solska, Śląska. Typy gleb żyzne gleby płowe, rędziny, czarnoziemy na Wyżynie Lubelskiej i Wyżynie Sandomierskiej. Na Wyżynie Śląskiej, w północnej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Wyżyny Kieleckiej słabe gleby bielicowe. Wykorzystanie gospodarcze Wyżyna Lubelska i Wyżyna Sandomierska to obszary dobrze rozwiniętego rolnictwa. Jest dużo ogrodów i sadów. Uprawia się zboża i rośliny przemysłowe. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska i Góry Świętokrzyskie ze względu na malownicze krajobrazy, są krainami turystycznymi. Wyżyna Śląska jest dużym ośrodkiem przemysłu wydobywczego (węgiel kamienny, cynk, ołów) i przemysłu przetwórczego (hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, przemysł metalowy). Region Gór Świętokrzyskich dostarcza wielu surowców skalnych, jak wapienie, dolomity, kwar-
cyty, piaskowce. Jest tutaj rozwinięty przemysł cementowo - wapienniczy. III. KRAJOBRAZY GÓR ŚREDNICH I WYSOKICH 5. ZNACZNE OBSZARY SUDETÓW I KARPAT Centralna część Sudetów Karkonosze zbudowana jest z odpornych skał granitowych i najwyżej wzniesiona, jest lekko falista, lub miejscami nawet płaska, podczas gdy stoki są na ogół strome. Sudety mają budowę zrębową. Górami średnimi w obrębie Karpat są Beskidy i Pieniny. Są to góry młode. Mają budowę fałdową. Beskidy są najdłuższym pasmem karpackim. Składają się z kilku niezbyt wysokich grup górskich oddzielonych kotlinami, z dolinami i przełęczami. Szczyty Beskidów mają kształty kopulaste. Pieniny to pas skałkowy masywu wapiennego przeciętego wąskim, głębokim i bardzo krętym przełomem Dunajca. Odporność wapieni sprawia, że zostały one wypreparowane spośród mało odpornych skał. Warunki klimatyczne występują znaczne różnice między obszarami szczytowymi a kotlinami. Klimat jest stosunkowo chłodny i wilgotny. Lesistość pionowa zmienność klimatu stwarza również swoisty układ pięter roślinnych. W najniższym piętrze gór średnich do wysokości 900 m. n. p. m występują lasy mieszane i pola uprawne. Wyżej do wysokości 1300 m. n.p.m. lasy bukowe lub jodłowo świerkowe. Do 1500 m. n.p.m. lasy świerkowe. Najwyżej rozciąga się piętro kosodrzewiny.
Typy gleb gleby bielicowe i inicjalne. Wykorzystanie gospodarcze w górach średnich dostrzega się wyraźną piętrowość gospodarki. Miasta i wsie skupiają się w niżej położonych dolinach, zwłaszcza nad rzekami. Przylegają do nich pola uprawne, obsiane owsem, żytem i innymi roślinami. Wyżej znajdują się łąki i pastwiska, dostarczające paszy dla bydła i owiec. Najwyżej porastają lasy. Bogactwa naturalne gór średnich są podstawą rozwoju przemysłu. Szczególnie dużo wydobywa się tu surowców skalnych (w kamieniołomach). Wykorzystuje się również dla celów leczniczych wody mineralne. Piękne krajobrazy, zdrowe powietrze, źródła mineralne oraz zabytki kultury są podstawą rozwoju różnych form wypoczynku, a także turystyki i lecznictwa. W Sudetach, Beskidach i Pieninach zbudowano liczne domy wczasowe, schroniska, sanatoria. 6. Tatry Tatry krajobraz wysokogórski. Cechą charakterystyczną tego krajobrazu są duże wysokości względne, przekraczające miejscami 1000, a nawet 1500 m. Formy rzeźby wysokogórskiej to: granie, turnie, stożki piorgowe, przełęcze, żleby, stawy, doliny w kształcie litery U. Warunki klimatyczne temperatura powietrza obniża się wraz z wysokością. Prawdziwego lata w wysokich górach prawie nie ma, jeśli zaś bywa, to trwa krótko. Zimy są długie i mroźne, długie też są wiosny i jesienie. Opady są znaczne do 1200 mm rocznie. Częste są wiatry, najgroźniejszy jest halny. Pogoda jest bardzo zmienna.
Lesistość roślinność zmienia się wraz z wysokością tworząc piętra: regiel dolny lasy bukowe i bory świerkowe regiel górny bory świerkowe kosodrzewina, czyli płożący się krzew sosny górskiej hale trawa i inne rośliny zielne. Gleby niewykształcone Wykorzystanie gospodarcze Tatry są regionem wypoczynku i sportu. Cały obszar Tatr jest objęty ochroną, tworząc Tatrzański Park Narodowy. IV. KRAJOBRAZY DOLIN I OBNIŻEŃ 7. KOTLINY PODKARPACKIE Kotliny podkarpackie są pod względem tektonicznym zapadliskiem przedgórskim, ukształtowanym w czasie fałdowań alpejskich. Wysoczyzny między rzekami pokrywają materiały polodowcowe gliny i piaski. Tereny wydmowe. Warunki klimatyczne wyjątkowo ciepłe lato, wystarczająca ilość opadów, długi okres wegetacyjny. Lesistość mimo silnej eksploatacji lasów w przeszłości, zachowały się do dzisiaj pozostałości puszcz: Niepołomickiej i Sandomierskiej. Typy gleb przewaga gleb bielicowych, natomiast w dolinach rzek mady.
Wykorzystanie gospodarcze głównymi bogactwami kotlin jest węgiel kamienny, siarka i gaz ziemny. Dobrze rozwinięty przemysł i transport. Rolnictwo słabo rozwinięte ze względu na niezbyt urodzajne gleby. Literatura: Przewodniki metodyczne oraz podręczniki geografii wydawnictw WSIP i NOWA ERA