ANNA DELIMAT 1, TOMASZ BORUCKI 2 1 Instytut Ochrony Przyrody PAN, Tatrzańska Stacja Terenowa 34-501 Zakopane, ul. Antałówka 13, e-mail: delimat@iop.krakow.pl 2 Rabka e-mail: bor-tour@wp.pl Nowe stanowiska bylicy skalnej Artemisia eriantha Ten. w Tatrach Wysokich Bylica skalna Artemisia eriantha należy do rodziny astrowatych (złożonych) Asteraceae (Compositae) i jest byliną o grubym, rozgałęzionym kłączu, z którego wyrastają łukowato wzniesione łodygi, sięgające 5 15 (20) cm. Cała roślina jest jedwabiście, filcowato owłosiona i wydziela silny, aromatyczny zapach. Dolne i środkowe liście są ogonkowe, w zarysie trójkątne, trójdzielne, z odcinkami trójłatkowymi; górne pierzastodzielne, prawie siedzące, często całobrzegie. Kuliste koszyczki koloru bladożółtego zebrane są w szczytowe grona. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Jest gatunkiem wysokogórskim, środkowoeuropejskim, występującym w wilgotnych szczelinach skał, zarówno węglanowych, jak i kwaśnych (Żukowski 1971). Ogólny zasięg tego gatunku obejmuje Alpy, Karpaty, Pireneje, Apeniny i góry Półwyspu Bałkańskiego (Tutin i in. 1976). Bylica skalna związana jest ze zbiorowiskami szczelin skalnych i uważa się ją za gatunek charakterystyczny dla zespołu Drabo-Artemisietum (Pawłowski 1972, Matuszkiewicz 2001). Bylica skalna należy do najrzadszych składników polskiej flory, znana jest z pojedynczych stanowisk, wyłącznie w Tatrach (ryc. 1, tab. 1). Została zamieszczona w Polskiej czerwonej księdze roślin (Baryła 2001) w kategorii LR (gatunek rzadki, niższego ryzyka) oraz na czerwonych listach roślin zagrożonych : 34
15 o 19 o 23 o 54 o 1000 5 km 50 o 50 o 19 o 1000 1400 1600 10 9 1200 1400 1800 6 3 4 8 11 7 12 5 1 13 2 Ryc. 1. Rozmieszczenie bylicy skalnej Artemisia eriantha Ten. w Tatrzańskim Parku Narodowym: 1 11 stanowiska znane z literatury, 12 13 nowe stanowiska (objaśnienia w tabeli 1). Fig. 1. Distribution of Artemisia eriantha Ten. in the Tatra National Park: 1 11 stations known from the literature, 12 13 new stations (explanations in table 1). 35
Tab. 1. Stanowiska bylicy skalnej Artemisia eriantha Ten. w polskich Tatrach Table 1. Stations of Artemisia eriantha Ten. in Polish portion of the Tatra Mts Stanowisko Station Położenie Location Wysokość (m n.p.m.) Altitude (m) Źródło Source 1. Mięguszowiecki Szczyt Wielki 1590 1650 (1700) 2. Niżne Rysy 1800 1900 leg. Pawłowski (KRAM) 1926; Pawłowski i in. 1928 leg. Pawłowski (KRAM) 1926; Pawłowski i in. 1928 3. Koło (nad Zadnim Stawem pod Kołem) 1800 1900 leg. Wallisch (KRAM) 1926 4. Pod Cubryną ok. 1710 leg. Pawłowski (KRAM) 1927; Pawłowski i in. 1928 5. Piarg nad Morskim Okiem (1460) 1500 Pawłowski i in. 1928 6. Ciemniak Rzędy Tomanowe 1610 1825 (1930) leg. Motyka (KRAM) 1929; Pawłowski 1930; leg. Jasiewicz (KRAM) 1953 7. Pod Zadnim Mnichem 2150 Radwańska-Paryska 1950 8. Baniste koło Błyszcza 1945 Piękoś-Mirkowa i in. 1996; Piękoś-Mirkowa, Miechówka 1998 9. Piekło pod Kopą Kondracką 1635 Piękoś-Mirkowa, Miechówka 1999 10. Piekło pod Kopą Kondracką 1670 Piękoś-Mirkowa, Miechówka 1999 11. Kamienista 2080 Piękoś-Mirkowa, Miechówka 1999 12. Ściana Niżnej Galerii Cubryńskiej 1870 Nowe stanowisko /New station/ 13. Ściana Kazalnicy Mięguszowieckiej 1640 Nowe stanowisko /New station/ 36
Ryc. 2. Nowe stanowiska bylicy skalnej Artemisia eriantha w Tatrach Wysokich na mapie topograficznej Sztabu Generalnego WP 1: 10 000 (objaśnienia w tabeli 1). Fig. 2. New stations of Artemisia eriantha Ten. in the Tatra Mts on topographic map of the General Headquarters of the Polish Army (explanations in table 1). ogólnopolskiej (Zarzycki, Szeląg 2006) i dla polskich Karpat (Mirek, Piękoś-Mirkowa 1992) z kategorią R. Nowe stanowisko (1 na ryc. 2), znalezione 2 lipca 2002 r., znajduje się ok. 150 m od dna Małego Kotła Mięguszowieckiego, w lewym (orograficznie) kominie wschodniej ściany Niżniej Galerii Cubryńskiej w masywie Cubryny, na wysokości ok. 1870 m, w terenie o nastromieniu 70 80 o (dojście trudne III). Bylica skalna rośnie tu w strefie kruchych skał mylonitowych, w szczelinach i na małych półeczkach skalnych, na których 37
wytworzyła się cienka warstwa gleby inicjalnej (litosol). Gleba na tym stanowisku była wilgotna i zawierała ponad 50% części szkieletowych. Z analizy próbki gleby wynika, że posiadała ona stosunkowo wysokie ph zarówno w H 2 O (6,5), jak i KCl (6,2), zawierała 5,39% węgla organicznego oraz 0,63% azotu ogólnego. Stosunek C/N w częściach ziemistych wynosił 8,6. W próbce gleby z wierzchnich poziomów genetycznych oznaczono również zawartość K 2 O (10,00 mg/kg) i MgO (5,64 mg/kg). Populacja bylicy liczy kilka osobników. W pobliżu tego stanowiska stwierdzono występowanie następujących roślin: dzwonka alpejskiego Campanula alpina, fiołka dwukwiatowego Viola biflora, goździka lodnikowego Dianthus glacialis, goryczki przezroczystej Gentiana frigida, gnidosza dwubarwnego Pedicularis oederi, jaskrów: alpejskiego Ranunculus alpestris i halnego (górskiego) R. pseudomontanus, kostrzewy barwnej Festuca picta, lepnicy bezłodygowej Silene acaulis, lilijki alpejskiej Lloydia serotina, macierzanki halnej Thymus alpestris, marchwicy pospolitej Mutellina purpurea, nawłoci alpejskiej Solidago alpestris, niebielistki trwałej Swertia perennis, pierwiosnka maleńkiego Primula minima, przetacznika różyczkowego Veronica aphylla, rdestu żyworodnego Polygonum viviparum, szelężnika wysokogórskiego Rhinanthus alpinus, turzycy zawsze zielonej Carex sempervirens, skalnic: gronkowej Saxifraga paniculata, nakrapianej S. aizoides i naprzeciwlistnej S. oppositifolia, szczawioru alpejskiego Oxyria digyna, ukwapu karpackiego Antennaria carpatica, wierzby wykrojonej Salix retusa i zawilca narcyzowego Anemone narcissifolia, oraz kilku gatunków typowych dla podłoża węglanowego: dębika ośmiopłatkowego Dryas octopetala, pępawy Jacquina Crepis jacquinii, przytulii nierównolistnej Galium anisophyllon, stokrotnicy górskiej Bellidiastrum michelii i zerwy kulistej Phyteuma orbiculare. Drugie dotąd nie notowane w literaturze stanowisko Artemisia eriantha zostało odkryte 29 września 2006 r. w ścianie Kazalnicy Mięguszowieckiej nad Czarnym Stawem pod Rysami, na wysokości ok. 1640 m n.p.m. (2 na ryc. 2). Bylica rośnie tu w szczelinach i rysach dolnej, niemal pionowej partii ściany o ekspozycji północno-wschodniej. Na wysokości 2,5 m od podstawy ściany, na prawie litej skale naliczono 6 osobników. Obok, nieco wyżej, kilkanaście metrów w kierunku południo- 38
wo-wschodnim, w linii i na prawo od mylonitowego komina (o jasnych, kruchych skałach) z nyżą, na wysokości 5 15 m od podstawy ściany stwierdzono występowanie 23 osobników bylicy skalnej. W kominie jest stały ciek wodny z Kotła Kazalnicy (tzw. Sanktuarium ). Na tym stanowisku w bezpośrednim otoczeniu populacji bylicy skalnej rosną następujące rośliny: paprotnica krucha Cystopteris fragilis, skalnica nakrapiana, jaskier skalny Ranunculus oreophilus, gęsiówka alpejska Arabis alpina, szczawiór alpejski i słonecznica wąskolistna Heliosperma quadridentatum. Opisane wyżej populacje bylicy skalnej, mimo że rzadkie i niezbyt liczne, nie są obecnie zagrożone. Ich specyficzne siedlisko w strefach kruchych skał mylonitowych nie jest terenem atrakcyjnym dla taterników uprawiających wspinaczkę skalną. Ten rzadki gatunek w Polskiej czerwonej księdze roślin (Baryła 2001) został zakwalifikowany do taksonów niższego ryzyka. Obie nowo znalezione populacje bylicy skalnej nie należą do zbyt licznych, ale nie stwierdzono ich zagrożenia ani ze strony czynników antropogenicznych ani naturalnych. Autorzy serdecznie dziękują Pani Prof. dr hab. Annie Miechówce za wykonanie analiz glebowych. SUMMARY New localities of Artemisia eriantha Ten. in the Tatra Mts Artemisia eriantha Ten. is one of the rarest elements of the Polish flora. In Poland the species has hitherto been recorded from a very few localities limited to the Tatra Mts. In 2002 and 2006 two new localities were discovered in the Polish Tatra in the vicinity of the Morskie Oko Lake: in eastern part of Niżnia Galeria Cubryńska at the altitude of about 1870 m in the Cubryna mountain range over Mały Kocioł Mięguszowiecki, and in the wall of the Kazalnica Mięguszowiecka over Czarny Staw Pod Rysami Lake at the altitude of about 1640 m. A. eriantha grows on zone of fragile mylonite rocks at both these localities. They are situated in areas unattractive for tourists or 39
climbers. Therefore, despite the fact that the populations are relatively small they do not seem to be threatened by anthropogenic or natural factors. PIŚMIENNICTWO Baryła J. 2001. Artemisia eriantha Ten. Bylica skalna. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN i Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków: 373 375. Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H.1992. Contemporary threat to the vascular flora of the Polish Carpathians (S. Poland). Veröff. Geobot. Inst. ETH, Stiftung Rübel, Zürich, 107: 151 162. Pawłowski B., Sokołowski M., Wallisch K. 1928. Zespoły roślin w Tatrach. Część VII. Zespoły roślinne i flora doliny Morskiego Oka. Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU 67, Dz. A/B: 171 311. Pawłowski B. 1930. Zapiski florystyczne z Tatr. III. Floristische Notizen aus der Tatra. III. Acta Soc. Bot. Pol. 7: 127 138. Pawłowski B. 1972. Zespoły wysokogórskie. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. T. 1. PWN, Warszawa: 366-382. Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., Miechówka A. 1996. Materiały do flory ekologicznej Tatrzańskiego Parku Narodowego. Cz. I. Fragm. Flor. et Geobot. Polonica 3: 77 84. Piękoś-Mirkowa H., Miechówka A. 1998. Distribution and habitats of Artemisia eriantha (Asteraceae) in the Tatra Mts (West Carpathians). Fragm. Flor. Geobot. 43(2): 215 222. Piękoś-Mirkowa H., Miechówka A. 1999. Nowe stanowiska sasanki wiosennej Pulsatilla vernalis i bylicy skalnej Artemisia eriantha w Tatrzańskim Parku Narodowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55(1): 74 79. Radwańska-Paryska Z. 1950. Tatrzańskie notatki florystyczne. Floristic notes from the Tatra Mountains. Acta Soc. Bot. Pol. 20(2): 557 576. Tutin T.G., Persson K., Gutermann W. 1976. Artemisia L. W: Tutin T.G, Heywood V.H., Burges N.A., Moore D.M., Valentine 40
D.H., Walters S.M., Webb D.A. (red). Flora Europaea 4: 178 186. Cambridge University Press, Cambridge London New York Melbourne. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K, Wojewoda W., Szeląg Z. (red). Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany PAS, Kraków: 9 20. Żukowski W. 1971. Artemisia L. W: Pawłowski B., Jasiewicz A. (red.). Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. 12. PWN, Warszawa Kraków: 288 304. 41