Waldemar Brygier Tomasz Dudziak. Przewodnik dla prawdziwego turysty

ZIEMIA KŁODZKA

Waldemar Brygier Tomasz Dudziak Przewodnik dla prawdziwego turysty PRUSZKÓW 2010

Wydawca: Oficyna Wydawnicza Rewasz ul. Warszawska 55, 05-820 Piastów tel. 22 798 33 84, fax 22 357 97 84 e-mail: rewasz@rewasz.com.pl strona internetowa: www.rewasz.com.pl Współautorzy części ogólnej przewodnika: Iwona Chomiak (geologia) Marcin Dziedzic (historia polityczna, Kłodzkie Towarzystwo Górskie) Marek i Joanna Furmankiewicz (przyroda, nietoperze) Artur Galas (wojny husyckie, rycerze-rozbójnicy) Krzysztof Jaworski (archeologia) Mateusz Kapustka (pielgrzymki do Barda) Katarzyna Potocka-Brygier (Arnošt z Pardubic, Marianna Orańska) Marek Potocki (morfologia, hydrografia, klimat) Roman Żurawek (tektonika, powódź 1997) Zdjęcia: Waldemar Brygier (WB), Iwona Chomiak i Marcin Kurpiewski (ICh,MK), Marcin Dąbrowski (MD), Tomasz Dudziak (TD), Grzegorz Gołębniak (G), Witold Hermaszewski (WH), Władysław Łoś (WŁ), Witold Papierniak (WP), Danuta i Janusz Puskarzowie (DiJP), Bartłomiej Ranowicz (BR), Michał Rodziewicz (Rod), Małgorzata Uba (MU) Mapki i plany: Anna Lubońska, Paweł Luboński, Ewa Wiśniewska Redakcja: Danuta i Janusz Puskarzowie Adiustacja, skład i korekta: Paweł Luboński Na okładce: str. I willa w Międzygórzu (fot. Alicja Lubońska), str. IV jesień w okolicy Lądka Zdroju (fot. Sławomir Zielski) Copyright by Oficyna Wydawnicza Rewasz Druk: Orthdruk, Białystok ISBN 978-83-89188-95-3

SPIS TREŚCI WSTĘP..................................................... 10 OD WYDAWCY............................................... 12 Jak korzystać z przewodnika................................... 12 Konwencje zapisu........................................... 13 GEOGRAFIA ZIEMI KŁODZKIEJ.................................. 15 Jednostki fizjograficzne....................................... 15 Hydrografia................................................ 16 Klimat.................................................... 17 Budowa geologiczna......................................... 17 Słowniczek geologiczny........................................ 20 Tektonika Ziemi Kłodzkiej...................................... 22 Świat roślin................................................ 23 Zbiorowiska leśne i piętra roślinne................................. 24 Zmiany i zagrożenia szaty roślinnej................................. 25 Cenne zbiorowiska roślinne Ziemi Kłodzkiej........................... 26 Wybrane rzadkie i chronione gatunki roślin Ziemi Kłodzkiej................ 28 Świat zwierząt.............................................. 29 Bezkręgowce Ziemi Kłodzkiej..................................... 29 Kręgowce Ziemi Kłodzkiej....................................... 31 Rzadkie gatunki ptaków......................................... 32 Introdukowane gatunki zwierząt................................... 32 Ochrona przyrody........................................... 33 KŁODZKIE TEMATY........................................... 37 Archeologia Ziemi Kłodzkiej.................................... 37 Dzieje polityczne Ziemi Kłodzkiej................................ 38 Rycerze-rozbójnicy Ziemi Kłodzkiej............................... 41 Święty Jan Nepomucen legenda i historia....................... 47 Ziemia Kłodzka podczas wojen husyckich 1419 36................... 50 Z dziejów pielgrzymek do Barda................................. 54 Arnošt z Pardubic........................................... 56 Kłodzka dynastia rzeźbiarzy.................................... 58 Marianna Orańska........................................... 61 Dzieje Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego......................... 64

6 Spis treści Czechosłowackie fortyfikacje graniczne........................... 66 Kłodzkie legendy............................................ 73 Powódź na Ziemi Kłodzkiej w 1997 roku........................... 75 Nietoperze na Ziemi Kłodzkiej.................................. 76 A. GÓRY BARDZKIE........................................... 79 A1. Granicami Ziemi Kłodzkiej. Bardo Kalwaria Przełęcz Łaszczowa Ostra Góra Kłodzka Góra Przełęcz Kłodzka.................. 81 A2. Najwyżej w Górach Bardzkich. Kłodzko Wojciechowice Kukułka Kłodzka Góra.......................................... 83 A3. W odwiedziny do pustelnika. Bardo Kamień Brygidy Przełęcz Łaszczowa Wysoka Droga Mariańska Górka Kłodzko........... 83 A4. Pątniczymi ścieżkami. Wokół Barda............................ 85 A5. Grzbietem Gór Bardzkich. Srebrna Góra Mała Przełęcz Srebrna Żdanów Wielka Cisowa Leszek Bardo..................... 90 A6. Po zębach do twierdzy. Srebrna Góra Kolej Sowiogórska Wiadukt Żdanowski Wiadukt Srebrnogórski Fort Ostróg Donżon Srebrna Góra.................................................. 91 A7. Dzikimi ostępami Gór Bardzkich. Bardo Różańcowa Mężyk Lisiura rezerwaty Cisy i Cisowa Góra Mikołajów Żdanów Mała Przełęcz Srebrna......................................... 95 A8. W bardzkich lasach. Bardo Opolnica Wilcze Wądroże Wilcza Słup Wojbórz Czerwieńczyce............................ 96 B. OBNIŻENIE NOWORUDZKIE.................................. 98 B1. Wspominając Zębatkę. Ścinawka Średnia Góra Wszystkich Świętych Słupiec Garb Dzikowca Przełęcz Srebrna................... 98 B2. Z Magnisami za pan brat. Gorzuchów Grodziszcze Bożków Mały Bożków............................................... 101 B3. Turystyczne ugory Kotliny Kłodzkiej. Czerwieńczyce Garb Golińca Czerwony Szaniec Łączna Młynów Ławica Kłodzko......... 103 C. GÓRY STOŁOWE I WZGÓRZA ŚCINAWSKIE.................... 105 C1. Skalne Grzyby i kłodzka Jerozolima. Karłów Droga nad Urwiskiem Skalne Grzyby Studzienna Wambierzyce Ratno Dolne Ścinawka Średnia...................................... 110 C2. W skalnym labiryncie. Kudowa Zdrój Jakubowice Błędne Skały grzbiet Skalniaka Karłów................................ 112 C2a. Skalniak Fort Karola Lisia Przełęcz........................... 116 C3. Góry Stołowe: po stopniach wtajemniczenia. Tłumaczów Radków wodospady Pośny Pasterka Karłów............... 117 C3a. Pasterka Ostra Góra Błędne Skały........................... 120 C4. Przez Skały Puchacza. Duszniki Zdrój Skały Puchacza Lisia Przełęcz Karłów........................................ 121

Spis treści 7 C5. Góry Stołowe trochę inaczej. Polanica Zdrój Niżkowa Batorówek Wambierzyce Radków.................................. 123 C6. Starymi ścieżkami przez Radkowskie Skały. Radków Radkowskie Skały Stroczy Zakręt Kształtna Łąka........................ 127 C7. Południową krawędzią Gór Stołowych. Polanica Zdrój Zbójeckie Skały Piekielna Góra Borowina Batorów Urwisko Batorowskie Skały Puchacza Białe Skały Karłów....................... 129 C7a. W poszukiwaniu sosny błotnej............................... 132 C7b. Partyjka skata z Kubusiem Puchatkiem, czyli Białe Skały.............. 133 C8. Najniższe z najwyższych. Polanica Zdrój Piekielna Góra Zamek Leśna Szczytna........................................ 134 C9. Szczeliniec Wielki to trzeba zobaczyć. Karłów Szczeliniec Wielki Karłów.............................................. 135 C10. Przez granitowe Góry Stołowe. Kudowa Zdrój Krucza Kopa Lelkowa Góra................................................. 142 C11. Z Lechem na lwy by. Kulin Lech Łężyckie Skałki Lisia Przełęcz.... 143 D. WZGÓRZA LEWIŃSKIE..................................... 145 D1. Do ruin rycerskiej warowni. Duszniki Zdrój zamek Homole Grodczyn Przełęcz Lewińska Dańczów Kudowa Zdrój........ 146 D2. Przez Pogórze Orlickie. Kulin grzbiet Grodźca Lewin Kłodzki Taszów Kocioł Miejski Lasek Kozia Hala.................. 148 D3. Do sanktuarium w Zielonej Dolinie. Kudowa Zdrój Źródło Marii Brzozowie............................................ 150 E. GÓRY ORLICKIE........................................... 152 E1. Asfalt im. M. Orłowicza. Przełęcz Spalona Rozdroże pod Uboczem Lasówka Zieleniec Złota Sztolnia Kozia Hala Duszniki Zdrój... 157 E2. Śladami Kłodzkiego Rübezahla. Zieleniec Orlica Kozia Hala..... 162 E3. Do Masaryčki. Zieleniec Masarykowa Chata na Šerlichu......... 165 E4. Orlica od czeskiej strony. Orlica Olešnice v Orlických Horách Kozia Hala............................................ 165 E5. Orlicka grzbietówka część północna. Šerlich Velká Deštná Homole Kunštátská Kaple Pěticesti Mostowice............. 166 E6. Pętla przez Rokytnice. Mostowice Pěticesti Zakletý Říčky dolina Říčki Rokytnice v Orlických Horách Niemojów................ 171 E7. Orlicka grzbietówka część środkowa. Niemojów Žamberské Lesy Hanička Anenský Vrch Komaří Vrch Pěticesti.............. 174 E8. Szlakiem przemytników i zbójników. Niemojów Bartošovice Zemská Brána Klášterec nad Orlicí Pastviny Adam České Petrovice Kamieńczyk.......................................... 179 F. GÓRY BYSTRZYCKIE....................................... 185 F1. Z Vogelhannesem do Topielisk. Polanica Zdrój Sokołówka Pokrzywno Kamienna Góra Rozdroże pod Bieścem Torfowisko pod Zieleńcem Zieleniec................................. 189

8 Spis treści F2. Szlakiem starych fortów. Polanica Zdrój Pokrzywno Łomnicka Równia Huta Zalesie Stara Bystrzyca Bystrzyca Kłodzka...... 195 F2a. Przez całą Wieczność...................................... 198 F3. Jeśli ktoś lubi spokój. Duszniki Zdrój schronisko Pod Muflonem Rozdroże pod Bieścem Biesiec Przełęcz pod Uboczem przełęcz Spalona............................................... 200 F4. Grzbietem Wolarza. Duszniki Zdrój schronisko Pod Muflonem Szklana Dolina Wolarz Piekielna Dolina Polanica Zdrój........ 203 F5. Doliną Bystrzycy. Szczytna Nowe Bobrowniki Szklana Dolina siodło między Zbójnicką Górą a Smolną dolina Bystrzycy Młoty.. 205 F6. Asy Gór Bystrzyckich. Przełęcz Spalona Jagodna Gniewoszów zamek Szczerba jaskinia Solna Jama Różanka Międzylesie.... 208 F7. Doliną Szklarnika. Młoty Spalona przełęcz Spalona............. 214 G. RÓW GÓRNEJ NYSY....................................... 216 G1. Śladami magnatów i rycerzy. Romanowskie Źródła Mielnik Wapniarka Gorzanów Stara Łomnica Szczawina Huta....... 216 G2. Do Pasterskich Skał. Długopole Zdrój Wilkanów Marianówka Idzików Nowy Waliszów................................ 220 H. MASYW ŚNIEŻNIKA....................................... 223 H1. W plątaninie działów wodnych. Międzylesie Opacz Trójmorski Wierch Śnieżnik....................................... 226 H2. Przez progi tektoniczne. Międzylesie Jodłów Śnieżnik........... 231 H3. Szlakiem kozic. Międzygórze Śnieżnik........................ 233 H4. Trawersem Małego Śnieżnika. Międzygórze Przełęcz Puchacza..... 233 H5. Przez zapomniane dolinki. Międzygórze Nowa Wieś Wodospady Nowinki Jodłów Jasień................................. 234 H6. Drogą Albrechta na Puchaczówkę. Międzygórze przełęcz Puchaczówka........................................... 236 H7. Przez Marię Śnieżną na Czarną Górę. Międzygórze Wodospad Wilczki Ogród Bajek Igliczna Czarna Góra.................. 238 H8. Przez Czarną Górę na Śnieżnik. Przełęcz Puchaczówka Czarna Góra Żmijowiec Śnieżnik.................................... 244 H9. Dolina niedźwiedzia jaskiniowego i uranu. Stronie Śląskie Jaskinia Niedźwiedzia Śnieżnik........................... 246 H10. Przez góry i doliny na Śnieżnik. Nowa Morawa Przełęcz Staromorawska Kamienica Przełęcz pod Młyńskiem schronisko Na Śnieżniku Śnieżnik.................................. 254 H11. Graniczną ścieżką. Boleslawów przełęcz Płoszczyna przełęcz Głęboka Jama Śnieżnik.................................. 255 H11a. Boleslawów przełęcz Głęboka Jama.......................... 258

Spis treści 9 I. KROWIARKI............................................... 260 I1. Kwintesencja panoram. Żelazno Romanowo Kwaśniak Skowronia Góra Biała Woda przełęcz Puchaczówka.................... 260 I2. Spokojnie pod górę, na oscypka. Lądek Zdrój Kąty Bystrzyckie Przełęcz pod Chłopkiem przełęcz Puchaczówka............... 261 J. GÓRY BIALSKIE........................................... 263 J1. Drogą Marianny do serca Gór Bialskich. Nowa Morawa Przełęcz Sucha przełęcz Dział Stary Gierałtów....................... 265 J2. Bialską Pętlą do Bielic. Stronie Śląskie Goszów przełęcz Dział Czernica Bielice...................................... 266 J3. Bialskie Drogi. Przełęcz Gierałtowska Nowy Gierałtów Czernica Przełęcz Sucha Nowa Morawa Bolesławów................. 267 K. GÓRY ZŁOTE............................................. 268 K1. Pierwotna puszcza czeka. Przełęcz Płoszczyna Rudawiec rezerwat Puszcza Śnieżnej Białki Bielice............................ 271 K2. Złota granica. Bielice Kowadło Czartowiec Przełęcz Gierałtowska Przełęcz Karpowska zamek Karpień Przełęcz Lądecka.......... 272 K3. Jawor, jawor, jaworowi ludzie. Złoty Stok Jawornik Wielki Orłowiec Wójtówka Lądek Zdrój................................. 274 K4. Jaskinie Gór Złotych. Przełęcz Kłodzka Przełęcz Chwalisławska Ptasznik Przełęcz Leszczynowa Jaskinia Radochowska Cierniak Radochów Lądek Zdrój......................... 275 K5. Pradoliną Białej Lądeckiej na jagody. Orłowiec przełęcz Różaniec Borówkowa Przełęcz Lądecka............................ 281 K6. Poznajemy okolice lądeckiego zdroju. Lądek Zdrój Trojak zamek Karpień............................................... 282 K7. Ślędząc lądeckich kuracjuszy. Lądek Zdrój Przełęcz Lądecka....... 285 K8. Śladami demokratycznej opozycji. Lądek Zdrój Lutynia Bazaltowe Słupy Skalny Wąwóz Wrzosówka Biała Studnia Borówkowa... 286 SŁOWNIK MIEJSCOWOŚCI.................................... 291 INFORMACJE PRAKTYCZNE................................... 478 Dojazd i komunikacja........................................ 478 Noclegi.................................................. 479 Informacja turystyczna....................................... 480 Zdrowie i bezpieczenstwo.................................... 481 Mapy.................................................... 482 Ziemia Kłodzka w internecie................................... 482 SKOROWIDZ NAZWISK....................................... 483 SKOROWIDZ NAZW.......................................... 490

WSTĘP Jedziemy do Zieleńca w Karkonoszach, do Lądka Zdroju w Kotlinie Kłodzkiej, do Kłodzka na Dolnym Śląsku... Takie sformułowania często zdarza się przeczytać lub usłyszeć w prasie lub radiu i telewizji. O ile absurdalność pierwszego jest zapewne dla osób obytych z górami oczywista, to następne mogą już budzić wątpliwości. Są jednak błędne. Ziemia Kłodzka, kanciasty półwysep wystający z naszej południowej granicy, to region geograficzno-historyczny o powierzchni około 1700 km 2, obejmujący stosunkowo niewielką Kotlinę Kłodzką (ok. 210 km 2 ) wraz sąsiednimi obniżeniami i otaczającymi je pasmami górskimi. Granice Ziemi Kłodzkiej biegną na ogół grzbietami górskimi, stanowiąc od wschodu, południa i zachodu równocześnie granicę państwową z Czechami. Tylko od północy granica ta, wiodąca przez Góry Bardzkie, oddziela Ziemię Kłodzką od Dolnego Śląska. Dlaczego właśnie tak? Ziemia Kłodzka to współczesne określenie, którym zastąpiono dawne hrabstwo kłodzkie (Comitatus Glacensis, Grafschaft Glatz). Prowincja ta rangę hrabstwa uzyskała w 1459 r. decyzją króla czeskiego Jerzego z Podiebradów, który starał się uregulować kwestie prawne związane z przekazaniem posiadłości synom. Hrabstwo kłodzkie w 1567 r. zostało włączone do dziedzicznych posiadłości Habsburgów. Jeszcze po przejęciu przez Prusy uznawano jego odrębność, a po wprowadzeniu nowszych podziałów administracyjnych nazwa ta funkcjonowała nieformalnie i była w powszechnym użyciu aż do końca II wojny światowej. Nawet dziś wraca się do niej, np. reklamując region jako turystyczne hrabstwo Sudetów. Chociaż Ziemia Kłodzka bywała zarządzana przez książąt śląskich, nie była nigdy dziedzicznym księstwem śląskim ani częścią żadnego z nich. Była odrębnym tworem, wciśniętym pomiędzy Dolny Śląsk, Czechy i Morawy, choć rzecz jasna powiązanym politycznie i gospodarczo z tymi krainami. Miała też swoją odrębność gwarę, strój ludowy, podania i obrzędy oraz poczucie tożsamości mieszkańców, kłodczaków. Te elementy znikły jednak bezpowrotnie wraz z przesiedleniami ludności po II wojnie światowej. Świadomość śląskości Ziemi Kłodzkiej jest zatem względnie młoda. Dla nas wynika ona z przynależności administracyjnej do województwa dolnośląskiego, ale już wcześniej, w ramach Prus, Kłodczyzna wchodziła w skład prowincji śląskiej.

Wstęp 11 W dziejach Ziemi Kłodzkiej zapisali się przede wszystkim przedstawiciele trzech narodów: Czesi, Niemcy i Polacy. Przypuszczalnie zasiedliło ją czeskie plemię Chorwatów, później należała do ogromnych włości czeskich możnowładców Sławnikowiców, a wraz z nimi do formującego się państwa czeskiego. Niemcy zasiedlali Ziemię Kłodzką, poczynając od wielkiej fali kolonizacyjnej w XIII XIV w., i mogą słusznie uważać się za twórców większości zachowanego tu dziś dziedzictwa kulturowego. Związki z Polską w średniowieczu były krótkotrwałe, później przez dłuższe okresy Ziemia Kłodzka była powiązana z samodzielnymi księstwami śląskimi. Naszą obecność lepiej tłumaczą więc XX-wieczne traktaty niż próby odwoływania się do tradycji historycznej, które prowadziły po II wojnie światowej do sporów polsko- -czeskich. Można mieć nadzieję, że ten okres już minął, a o uznaniu historycznej prawdy zaświadcza wzniesiony w Czermnej Pomnik Trzech Kultur. Ziemia Kłodzka obejmuje pasma górskie wchodzące w skład Sudetów Wschodnich i Środkowych. Jednak ze względu na przebieg granicy państwowej i istniejący układ komunikacyjny od dawna funkcjonuje jako wyraźnie wyodrębniony region turystyczny. O jego atrakcyjności decydują zróżnicowane krajobrazowo góry, od wyrastającego ponad granicę lasu Śnieżnika, po zadziwiające bogactwem piaskowcowych skał Góry Stołowe, zespół uzdrowisk, centra pielgrzymkowe, cenne zespoły zabytkowe. Ponieważ przewodnik ten ma służyć przede wszystkim turystom górskim, nie trzymaliśmy się ściśle podziału geograficznego. Uwzględniliśmy w pewnym stopniu północną, śląską stronę Gór Bardzkich, a także szlaki w czeskiej części Gór Orlickich. Pominęliśmy natomiast Góry Sowie, które wiążą się bardziej z centralną częścią Sudetów.

OD WYDAWCY Przewodnik ten, zgodnie z konwencją serii przewodników górskich Oficyny Wydawniczej Rewasz, jest przeznaczony dla prawdziwego turysty. To znaczy takiego, którego nie trzeba prowadzić za rękę, podpowiadać mu, gdzie ma zjeść i gdzie przenocować, który potrafi samodzielnie zaplanować i zorganizować wycieczkę, a potrzebuje jedynie wskazówek, gdzie warto pójść i co zobaczyć. Oraz takiego, któremu nie wystarcza sama wędrówka po górach traktowana w kategoriach sportowych, dla którego pobyt w nowym regionie jest okazją do zapoznania się z jego przyrodą, historią, tradycjami i pamiątkami przeszłości. W związku z tym główny nacisk położyliśmy na możliwie bogaty i wszechstronny zasób wiedzy krajoznawczej, zwłaszcza o historii poszczególnych miejscowości i zabytkach architektury, mniejszy na szczegółowy opis topograficzny tras wycieczkowych, zaś tak zwane informacje praktyczne reprezentowane są w postaci szczątkowej. Kto ich potrzebuje, znajdzie je bez trudu w internecie lub w regionalnych punktach informacji turystycznej, których wykaz znajduje się na końcu książki. Sądzimy, że taka konwencja jest bardzo na miejscu w czasach, gdy jesteśmy ze wszystkich stron zalewani informacją, obfitą, ale płytką i powierzchowną. Ponieważ proces powstawania przewodnika tak obszernego i bogatego w treści rozciągnął się na kilka lat, niektóre zawarte w nim informacje, odnoszące się do współczesnego stanu obiektów, miejscowości i infrastruktury turystycznej mogą być zdezaktualizowane. Za informacje o tym, a także o innych zauważonych błędach i nieścisłościach będziemy Czytelnikom wdzięczni i uwzględnimy je w następnym wydaniu. Prosimy je nadsyłać na adres wydawnictwa podany na stronie redakcyjnej. Jak korzystać z przewodnika Przewodnik składa się z czterech głównych części. Pierwsza to zwięzły opis geograficzny regionu. Druga, zatytułowana Kłodzkie tematy, to cykl krótkich artykułów poświęconych najciekawszym regionalnym zagadnieniom historycznym, kulturowym czy przyrodniczym niezwiązanym z konkretną miejscowością lub miejscem. Powinni do nich zajrzeć ci, którzy pragną pogłębić swą wiedzę o Ziemi Kłodzkiej jako całości, zwłaszcza że poruszane w nich tematy wielokrotnie wypływają przy opisie tras wycieczkowych.

Konwencje zapisu 13 Część trzecia to rozdziały poświęcone turystyce górskiej. Każdy z nich dotyczy jednej grupy górskiej lub innego subregionu geograficznego i zawiera ogólną charakterystykę terenu ze wskazaniem jego największych atrakcji turystycznych, a następnie opisy tras wycieczkowych. Sieć szlaków znakowanych na Ziemi Kłodzkiej jest bardzo bogata, nie opisujemy więc wszystkich, lecz jedynie te, które z takich czy innych względów zasługują naszym zdaniem na szczególne polecenie. Większość tych tras to gotowe propozycje jednodniowych lub półdniowych wycieczek pieszych, zaczynających się i kończących w punktach dogodnych komunikacyjnie lub dysponujących bazą noclegową. Przeglądowe mapki dołączone do poszczególnych rozdziałów służą tylko do ogólnego zorientowania się w przebiegu opisywanych tras i położeniu ciekawszych miejsc. Nie uwzględniono na nich wielu mniej istotnych szczegółów, np. dla większej przejrzystości pominięto szlaki wybiegające poza obszar opisywany w danym rozdziale. Wybierając się na wycieczkę, należy zaopatrzyć się w dobrą mapę turystyczną (patrz rozdział Informacje praktyczne). Część czwarta wreszcie to Słownik miejscowości zawierający historyczno-krajoznawcze opisy bez mała wszystkich miejscowości Ziemi Kłodzkiej, także tych, do których nie wiedzie żaden szlak turystyczny i które praktycznie nie oglądają turystów. A szkoda należałoby dodać przynajmniej w niektórych wypadkach. Konwencje zapisu W przewodniku używamy następujących zapisów symbolicznych: 3.00 3.35 w nagłówku opisu trasy oznacza całkowity czas jej przejścia w dwie strony, w tym wypadku 3.00 to czas marszu w kierunku zgodnym z opisem, a 3.35 w kierunku przeciwnym. Czasy są podawane zawsze w godzinach i minutach, np. 2.50 oznacza 2 godziny i 50 minut, a nie dwie i pół godziny. Czasy dotyczą marszu w średnim tempie bez uwzględniania dłuższych postojów. Wprawny piechur może je dość znacznie skrócić. 340 420 oznacza sumę wszystkich podejść na trasie w metrach różnicy wysokości, podobnie jak czas podawaną w obu kierunkach marszu. 2.00 / 1.30 oznacza czas przejścia od początku trasy do danego punktu. Pierwsza liczba dotyczy marszu w kierunku zgodnym z opisem, druga w przeciwnym. 345 to odesłanie do strony, na której znajduje się szersze omówienie danej miejscowości, obiektu lub zagadnienia.

14 Od wydawcy Opisując tereny czeskie, zachowaliśmy w zasadzie oryginalną pisownię nazw, z wyjątkiem tych, które mają utrwaloną formę polską, jak Góry Orlickie czy Dzika Orlica. Wprowadziliśmy natomiast pewne odstępstwo od czeskiej ortografii: w nazwach dwuczłonowych, takich jak Zemská Brána czy Žamberské Lesy, zgodnie z konwencją polską piszemy wielką literą oba człony, a nie tylko pierwszy, jak to czynią Czesi. Zapis oryginalny byłby w tekście polskim rażący, a w niektórych wypadkach mógłby prowadzić do nieporozumień.

GEOGRAFIA ZIEMI KŁODZKIEJ Jednostki fizjograficzne Na obszarze Ziemi Kłodzkiej znajdują się: Kotlina Kłodzka i ograniczające ją pasma górskie: Góry Złote, Bardzkie, Sowie, Stołowe, Bystrzyckie, Orlickie, Bialskie i Masyw Śnieżnika. Góry te różnią się wiekiem, pochodzeniem oraz budową geologiczną. Kotlina Kłodzka wraz z Obniżeniem Ścinawki, doliną Białej Lądeckiej i rozłożonymi w ich pobliżu niewielkim wzgórzami tworzy centrum Ziemi Kłodzkiej. Rozciąga się na południe od Kłodzka, aż do Międzylesia. Obniżenie Ścinawki łączy się z nią od północnego zachodu, a dolina Białej Lądeckiej od wschodu. Głównymi miastami są Kłodzko i Bystrzyca Kłodzka. Kotlina to teren płaski lub łagodnie pagórkowaty, ograniczony stromymi grzbietami górskimi. Swój wygląd zawdzięcza rzekom, które zrównywały jej dno i wypłukiwały osady. Niewielkie nachylenie stoków i stosunkowo dobre warunki klimatyczne sprawiły, że teren ma charakter rolniczy. Lasów jest niewiele, dominują pola i gęsto rozrzucone wsie. Od wschodu Ziemię Kłodzką ograniczają Góry Złote, których grzbietem wiedzie granica państwowa. Pasmo to jest pierwszym od południa wyznaczającym tzw. sudecki uskok brzeżny wyraźną granicę oddzielającą Sudety od ich przedgórza. Góry Bardzkie stanowią północną granicę Ziemi Kłodzkiej. Ich geologia jest skomplikowana, występują tu skały najróżniejszej genezy i wieku. Góry te wypiętrzyły się po ukształtowaniu się obecnego biegu Nysy Kłodzkiej. W Bardzie można obserwować bardzo piękny przykład przełomu antecedentnego: gdy teren zaczął się wypiętrzać, rzeka wcięła się w podłoże, zachowując dawny przebieg koryta. Góry Sowie, ograniczające Ziemię Kłodzką od północnego zachodu, wypiętrzyły się wraz z Górami Złotymi i Bardzkimi. Występują tu najstarsze skały w Polsce prekambryjskie gnejsy. Imponujące swą wielkością pasmo w dolnych partiach jest znacznie przekształcone przez człowieka i wykorzystywane rolniczo. Górne partie są zalesione. Leżące na zachodzie Ziemi Kłodzkiej Góry Stołowe są największą atrakcją turystyczną regionu. To stosunkowo młode pasmo powstało w wyniku osadzania się piasków na dnie morza. Po jego ustąpieniu piasek spoił się w skały piaskowcowe, które w wyniku ruchów górotwórczych zostały wyniesione do góry. Występują tu wysokie urwiska, a na prawie płaskiej wierzchowinie

16 Geografia Ziemi Kłodzkiej tereny podmokłe. Ten pokryty marglami płaskowyż miejscami zdobią fantazyjne skałki i wyrastające z niego kolejne piętra gór. Sąsiadujące od południa z Górami Stołowymi Góry Bystrzyckie zbudowane są głównie z łupków krystalicznych i gnejsów. Dzielą się na dwie części. Pokryta piaskowcami i marglami część północna to stosunkowo płaski i podmokły płaskowyż o łagodnych stokach. Na południu, za Przełęczą Spalona, grzbiet staje się wyraźny, a stoki stromsze i węższe. Ciągnące się równolegle do Gór Bystrzyckich Góry Orlickie leżą głównie w Czechach (w Polsce tylko północna część). Są zbudowane z twardych, odpornych na niszczenie skał metamorficznych i dzięki temu mają jednolity wygląd. Ich grzbiet jest dość wyrównany i ciągnie się na wysokości ok. 1000 m. Dolną część pasma porastają łąki, a grzbiet las. Południowo-wschodnią część Ziemi Kłodzkiej stanowią Góry Bialskie i Masyw Śnieżnika. Góry Bialskie ciągną się od doliny Nysy Kłodzkiej na wschód. W geografii turystycznej wydziela się je z Gór Złotych, z którymi w istocie tworzą jeden mezoregion geograficzny. Pasmo zbudowane jest ze skał metamorficznych. Ich cechą jest skomplikowany układ grzbietów i strome stoki z głębokimi dolinami. Południowa część pasma ma formę pojedynczego grzbietu, natomiast część północna tworzy na wysokości ok. 1000 m pociętą dolinami wierzchowinę. Górne partie porośnięte są lasami, a najniższe wykorzystywane rolniczo. Masyw Śnieżnika ma postać rozrogu, od którego odchodzą w różnych kierunkach niższe grzbiety. Centralną jego część budują gnejsy, niższe partie głównie łupki, a miejscami również skały węglanowe. Ramiona masywu oddzielone są głębokimi dolinami. Układ taki powoduje znaczne różnice mikroklimatyczne w poszczególnych częściach masywu. Marek Potocki Hydrografia Większość wód Ziemi Kłodzkiej spływa do Nysy Kłodzkiej, w jej skład wchodzą jednak obszary należące do innych dorzeczy i do zlewisk oprócz Morza Bałtyckiego także mórz Północnego i Czarnego. Punkt, w którym stykają się zlewiska trzech mórz, znajduje się w Masywie Śnieżnika na jak sama nazwa wskazuje Trójmorskim Wierchu. Większość rzek Ziemi Kłodzkiej ma źródła na jej terenie lub granicy. Jedynym wyjątkiem jest Ścinawka, która bierze początek koło Wałbrzycha, po czym przepływa przez terytorium Czech i ponownie wpływa do Polski przed Tłumaczowem. Największe rzeki Ziemi Kłodzkiej to: Nysa Kłodzka, Ścinawka, Bystrzyca Dusznicka, Biała Lądecka oraz należąca do zlewiska Morza Północnego Dzika Orlica. Ukształtowanie pionowe Ziemi Kłodzkiej z hydrologicznego punktu widzenia jest niekorzystne, gdyż większość wód opuszcza ją przez wąski

Budowa geologiczna 17 przełom rzeczny w Bardzie. Przy dużych opadach deszczu lub podczas wiosennych roztopów odpływ ten często okazywał się niewystarczający, a nadmiar wody rozlewał się po kotlinie. Aby temu zapobiec, od kilkuset lat na terenie Ziemi Kłodzkiej buduje się małe zbiorniki retencyjne, pozwalające na zebranie nadmiaru wód i stopniowe ich wypuszczanie. Mimo to tutejsze miasta i wsie są czasem podtapiane przez wezbrane wody, a w 1997 r. wielka powódź niemal całkowicie zniszczyła niżej położoną część Kłodzka. Marek Potocki Klimat Klimat Ziemi Kłodzkiej należy do najsurowszych w kraju. Jest to typ klimatu górskiego, który zmienia się strefowo wraz z wysokością nad poziomem morza: im wyżej tym warunki są surowsze. Cechuje go astrefowość, co znaczy, że pogoda w tym rejonie w małym stopniu zależy od warunków panujących na położonych w pobliżu terenach nizinnych. Od większej części polskich Sudetów odróżnia Ziemię Kłodzką charakterystyka wiatrów. O ile w większości sudeckich pasm górskich przeważają wiatry zachodnie, o tyle w omawianym regionie wiatry wieją głównie z południa, a na obszarze między Bystrzycą Kłodzką, Polanicą Zdrojem i Kłodzkiem do stu dni w roku jest bezwietrznych. Cechami klimatu Ziemi Kłodzkiej są stosunkowo niskie średnie roczne temperatury, wysokie opady, długi czas zalegania pokrywy śnieżnej i częste burze. Najsurowsze warunki panują w Masywie Śnieżnika, na zachodzie regionu (Góry Bystrzyckie, Orlickie i Stołowe) i jego północy (Góry Bardzkie i Sowie). W dolinach Nysy Kłodzkiej i Ścinawki klimat jest łagodniejszy. Lato nie należy do upalnych. W niższych partiach średnia temperatura w lipcu wynosi 17 o C, w wyższych ok. 10 o C. Marek Potocki Budowa geologiczna Ziemia Kłodzka, przez którą przebiega fizjograficzna granica między Sudetami Środkowymi i Wschodnimi, obejmuje sześć jednostek geologicznych: krystalinik Lądka Śnieżnika, krystalinik orlicko-bystrzycki, granitoidy Kudowy i kłodzko-złotostockie, metamorfik kłodzki, strukturę bardzką oraz depresję śródsudecką. W ich obrębie występuje wyjątkowo duży zestaw skał z niemal wszystkich okresów geologicznych (poza jurą), począwszy od neoproterozoiku aż po czwartorzęd, co świadczy o skomplikowanych dziejach geologicznych tego obszaru, trwających blisko 800 mln lat. Najstarsze skały wieku późnoproterozoicznego (0,80 0,54 mld lat temu) i wczesnopaleozoicznego (540 410 mln) budują krystalinik Lądka Śnieżnika oraz krystalinik orlicko-bystrzycki, a więc tworzą Masyw Śnieżnika z Krowiarkami oraz góry Bialskie, Złote, Bystrzyckie i Orlickie.

18 Geografia Ziemi Kłodzkiej Obszar krystaliniku Lądka Śnieżnika reprezentują trzy kompleksy skał metamorficznych: łupki strońskie (łupki mikowe, paragnejsy, kwarcyty, marmury, erlany), granitognejsy gierałtowskie z wkładkami amfibolitów, eklogitów i granulitów oraz grubokrystaliczne, oczkowe granitognejsy śnieżnickie. Krystalinik orlicko-bystrzycki tworzą natomiast łupki metamorficzne (łupki łyszczykowe z wkładkami kwarcytów, marmurów, erlanów i amfibolitów) i granitognejsy bystrzyckie. Skałą wyjściową dla wszystkich wymienionych skał były osady piaszczysto-zlepieńcowate, iłowce oraz wapienie, dolomity i skały wulkaniczne, które powstawały w zbiorniku morskim. Późnokambryjskie ruchy orogeniczne (ok. 515 mln lat temu) przerwały okres względnie spokojnej sedymentacji, doprowadzając do wstępnego przeobrażenia i sfałdowania wymienionych utworów osadowych. Podobna sytuacja istniała w okresie kambru, ordowiku i syluru (starszy paleozoik, 540 410 mln), kiedy to interesujący nas obszar był częścią tzw. geosynkliny kaledońskiej. Osadzały się w niej głównie osady detrytyczne: zlepieńce, piaskowce, łupki i mułowce (tworzące sekwencję fliszową w Górach Bardzkich), a także najbardziej charakterystyczne dla syluru ciemne iłowce oraz łupki ilaste, krzemionkowe i lidytowe z fauną graptolitów. Osady te można obserwować w okolicach Kłodzka (ordowik) i w Górach Bardzkich (ordowik sylur). W młodszym paleozoiku, od dewonu (410 mln) do końca permu (251 mln), paleogeografia uległa zmianie. W wyniku orogenezy kaledońskiej pod koniec syluru wypiętrzył się łańcuch pra-sudetów, co doprowadziło do zaniknięcia geosynkliny kaledońskiej. Górotwór poddawany był dość szybko postępującym procesom niszczącym i w dewonie obszar zniszczonych gór stał się ponownie dnem zbiornika morskiego, zwanego geosynkliną waryscyjską. Sedymentowały w nim głównie zlepieńce zbudowane z otoczaków zieleńców, fyllitów, gabra i kwarcu, a także wapienie z klimeniami charakterystycznymi dla metamorfiku kłodzkiego (okolice Kłodzka, Dzikowiec) oraz występujące w obrębie struktury bardzkiej (w Górach Bardzkich) łupki ilasto- -krzemionkowe z licznymi szczątkami psylofitów i łupki z fauną graptolitów. Osady dolnego karbonu reprezentowane są natomiast przez wapienie z goniatytami występujące także w Górach Bardzkich. Pod koniec dolnego karbonu nastąpiła regresja morza, czego wynikiem była sedymentacja osadów w środowisku limnicznym (jeziornym). Osadzały się tu piaskowce, mułowce i łupki ilaste, wśród których występują pokłady wysokokalorycznego węgla kamiennego (okolice Nowej Rudy). Noworudzkie zagłębie węglowe jest idealnym zapisem panującego w karbonie wilgotnego i gorącego klimatu, w czasie którego rozwijała się bujna roślinność paproci (Pecopteris, Neuropteris), skrzypów (Calamites) i widłaków (Sigillaria). Na hałdach pokopalnianych, m.in. kopalni węgla kamiennego Nowa Ruda (obecnie muzeum) można znaleźć pięknie zachowane odciski flory karbońskiej.

Budowa geologiczna 19 W związku z późnymi fazami orogenezy waryscyjskiej w końcu karbonu na obszarze obecnych zachodnich Gór Orlickich doszło do intruzji granitoidów Kudowy. Nieco później, w fazie asturyjskiej (ok. 298 mln lat temu) intrudowały granitoidy kłodzko-złotostockie o dość zróżnicowanym składzie petrograficznym i zmiennej teksturze, co wynikało z procesu granityzacji skał prekambryjskich i paleozoicznych. Występują tu granodioryty, tonality i dioryty oraz piroksenity i hornblendyty. Od permu (290 mln) klimat zmienił się na bardziej suchy, o czym świadczą skały piaskowcowe czerwone od związków żelaza, występujące m.in. w zachodniej części metamorfiku Śnieżnika, w niecce śródsudeckiej (okolice Radkowa, Ratna i Wambierzyc), a także w obniżeniu Nowej Rudy i we Wzgórzach Włodzickich. Miejsce ich występowania poznaje się po ceglastoczerwonej barwie gleby powstałej ze zwietrzeliny tych skał. Pozostałością tego okresu są także skały wulkaniczne (trachybazalty i trachyandezyty), występujące w obrębie niecki śródsudeckiej (okolice Tłumaczowa) i mające związek z ogólnoeuropejską dużą aktywnością tektoniczną późnych faz orogenezy waryscyjskiej. Triasowe osady piaskowcowe w rejonach Radkowa i Wambierzyc rozpoczynają sedymentację ery mezozoicznej (250 65 mln lat temu). W czasie niemal całego mezozoiku Ziemia Kłodzka była lądem, stopniowo coraz silniej peneplenizowanym tak, że górnokredowe morze (95 mln) wkroczyło na powierzchnię dość silnie wyrównaną i zwietrzałą. Sedymentowały wówczas głównie margle, iłowce, mułowce i osady piaszczyste, odsłaniające się obecnie w Górach Stołowych, Rowie Górnej Nysy, a także w północnej części Gór Bystrzyckich. Ruchy orogenezy alpejskiej (faza laramijska), które spowodowały regresję morza górnokredowego, postępowały na tym terenie sukcesywnie aż po przełom paleogenu i neogenu, gdzie w swojej najsilniejszej fazie (sawskiej) doprowadziły do wyniesienia Sudetów wzdłuż tzw. sudeckiego uskoku brzeżnego. Towarzyszyły temu intensywne procesy wulkaniczne, których efekty w postaci regularnych słupów bazaltowych podziwiać można w okolicach Lądka Zdroju. Orogeneza ta była ostatnim ważnym wydarzeniem w historii geologii, zarówno Ziemi Kłodzkiej jak i całych Sudetów, i miała znaczący wpływ na ostateczne ukształtowanie ich rzeźby. W okresie paleogenu (trzeciorzęd) zachodziły procesy ważniejsze z punktu widzenia geomorfologii. W warunkach klimatu subtropikalnego w wapieniach i marmurach Krowiarek, Śnieżnika Kłodzkiego, Gór Bystrzyckich i Orlickich rozwinęły się procesy krasowe, w wyniku których powstawały formy krasowe, m.in. jaskinie i leje. Procesy te trwały do końca neogenu i zostały przerwane rozpoczynającą się w plejstocenie epoką lodowcową. Dwukrotne wtargnięcie lądolodu skandynawskiego wpłynęło na ukształtowanie sieci rzecznej Ziemi Kłodzkiej, a także pozostawiło ślady w postaci glin morenowych, pokryw ilastych, utworów fluwioglacjalnych (żwiry, piaski) oraz przywleczonych ze Skandynawii głazów narzutowych porozrzucanych po

20 Geografia Ziemi Kłodzkiej okolicznych polach i lasach, np. pozostawiony w okolicy Barda Kamień Brygidy z czerwonego granitu skandynawskiego. W holocenie (od 10 tys. lat temu), czyli okresie interglacjalnym, ukształtowała się w większości współczesna flora i fauna. Widoczne przekształcenia krajobrazu związane są przede wszystkim z działalnością człowieka. Z upływem czasu ginęły naturalne ostoje przyrody, powstawały miasta, rozwijał się przemysł. Pojawiły się nowe wzgórza w postaci hałd kopalnianych (okolice Nowej Rudy), lejkowate zagłębienia po zasypanych szybach górniczych, góry wytrawione przez kamieniołomy i doliny zasypane pokrywami antropogenicznej twórczości. Słowniczek geologiczny Amfibolit skała regionalnie metamorficzna o barwie ciemnozielonej, często plamista lub w białe cętki. Powstaje głównie ze skał gabrowych i diabazowych. Amonity należą do najbardziej popularnych skamieniałości. Ich nazwa wywodzi się od kształtu muszli, przypominającej rogi na głowie egipskiego boga Amona. Były to organizmy wyłącznie morskie o muszlach zbudowanych z aragonitu. Ich cechą charakterystyczną są tworzące piękne wzory linie przegrodowe. Ostatnie amonity wymarły z końcem kredy. Bazalt wylewna skała magmowa o barwie bardzo ciemnej do czarnej. Jest najpospolitszą skałą wylewną. Może tworzyć olbrzymie pokrywy powierzchniowe. Używany jest do budowy nawierzchni dróg i linii kolejowych. Dolomit organogeniczno-chemiczna skała osadowa. Charakteryzuje się barwą jasną, szarawą bądź żółtawą. Dolomity pierwotne, utworzone wskutek bezpośredniego wytrącania się z wody morskiej, są rzadkie; częściej powstają w wyniku zastępowania wapnia w wapieniu podczas diagenezy przez magnez znajdujący się w wodzie morskiej. Era jednostka czasu w dziejach Ziemi; dzieli się na okresy, a te z kolei na epoki. Flisz osad będący efektem prądów zawiesinowych, powstających na stokach zbiornika w nasypach utworzonych przez materiał przyniesiony z lądu. Prądy powstawać mogły wskutek podmorskich osuwisk, a te w wyniku wstrząsów sejsmicznych. Fyllit skała zmetamorfizowana o barwie jasnej, srebrzystoszarej. Charakteryzuje się silnie zaznaczoną łupkowatością. Powstaje wskutek metamorfizmu skał ilastych lub ilasto-piaszczystych. Gabro magmowa skała głębinowa, barwy szarej, jasnozielonej lub zielonoszarej. Struktura masywna, gruboziarnista. Wykorzystywany jest jako kruszywo. Geosynklina podłużne zagłębienie w skorupie ziemskiej, stanowiące zbiornik morski, którego dno wykazuje dużą ruchliwość ze zdecydowaną przewagą obniżania się. Zaznacza się dużą miąższością złożonych tu osadów. Gnejs skała zmetamorfizowana o barwie jasnej i charakterystycznym smugowym układzie minerałów. Składa się głównie ze skaleni, kwarcu i łyszczyków. Powstaje albo ze skał osadowych, np. piaskowców (nazywane są wówczas paragnejsami) lub ze skał magmowych, np. granitów (tzw. ortognejsy). Goniatyty amonity charakterystyczne dla wczesnego karbonu.

Budowa geologiczna 21 Graptolity należały do typu półstrunowców i reprezentowały zwierzęta głównie planktoniczne, charakterystyczne dla osadów otwartych mórz. Pojawiły się w późnym kambrze, a ostatecznie wymarły we wczesnym karbonie. Są skamieniałościami przewodnimi dla ordowiku, syluru i wczesnego dewonu. Intruzja wtargnięcie magmy między skały już istniejące. Klimenie amonity charakterystyczne dla późnego dewonu. Kras procesy rozpuszczania skał węglanowych przez wody powierzchniowe i podziemne. Lidyt ciemne, zazwyczaj czarne krzemionkowe skały osadowe pochodzenia organicznego. Łupek ilasty skała osadowa z wyraźną oddzielnością łupkową, składający się z minerałów ilastych. Łupek krzemionkowy skała krzemionkowa o charakterystycznej oddzielności łupkowej. Składa się z minerałów ilastych i krzemionkowych (głównie chalcedon lub opal). Łupek graptolitowy czarne bądź ciemne skały ilasto-piaszczyste o charakterystycznej oddzielności płytkowej, zawierające skamieniałą faunę graptolitów. Magmowe skały są końcowym produktem zastygania magmy w głębi Ziemi. Margiel węglanowa skała osadowa o barwie jasnoszarej do ciemnoszarej, brunatnej lub zielonkawej. Składa się z kalcytu i minerałów ilastych. Marmur powstaje w wyniku zmetamorfizowania wapieni. Charakteryzuje się barwą śnieżnobiałą, plamiście lub smużyście zielonkawą, szarą, brunatną lub czerwoną. Są to skały o wielkim znaczeniu dla budownictwa, zarówno jako kamień surowy, jak i w postaci polerowanych płyt. Są także najpowszechniej używanym materiałem rzeźbiarskim. Metamorficzna skała skała utworzona w warunkach metamorficznych, tzn. w wyniku przeobrażenia wcześniej istniejących skał w warunkach temperatury i ciśnienia różnych od tych, w jakich powstał materiał wyjściowy. Mułowiec okruchowa skała osadowa o jasnej barwie. Składa się z minerałów ilastych i kwarcu, rzadziej łyszczyków i skaleni. Niecka obniżenie terenu, przeważnie o płaskim dnie, uwarunkowane bądź budową geologiczną, bądź procesami wietrzeniowymi. Osadowa skała skała utworzona wskutek nagromadzenia osadu okruchowego, chemicznego bądź biogenicznego. Orogeneza ruchy skorupy ziemskiej zachodzące na znacznych przestrzeniach, które prowadzą do powstania łańcuchów górskich. Peneplenizacja długotrwałe, daleko posunięte zrównywanie terenu pod działaniem czynników denudacyjnych, zwłaszcza erozji rzecznej. Wynikiem procesów peneplenizacji jest powstanie rozległej, lekko falistej powierzchni zrównania, zwanej penepleną. Psylofity pojawiły się w sylurze i były pierwszymi roślinami lądowymi. Nie posiadały jeszcze korzeni i liści. Regresja wycofywanie się morza z obszaru lądu. Sedymentacja osadzanie, czyli gromadzenie się materiału donoszonego do miejsca jego złożenia.

22 Geografia Ziemi Kłodzkiej Tekstura sposób wykształcenia składników w skale. Pojęcie to obejmuje takie cechy jak: stopień krystaliczności, wielkość i kształt kryształów oraz wzajemne stosunki między nimi. Tonalit szara, magmowa skała głębinowa o średnim lub drobnym ziarnie, z występującą niekiedy orientacją minerałów, przypisywaną płynięciu magmy. Wykorzystywana głównie jako materiał budowlany. Trachybazalt wylewna skała magmowa barwy ciemnej, różniąca się nieco składem mineralnym od bazaltu (dawniej określany jako melafir). Transgresja zalewanie lądu przez morze. Uskok duże pęknięcie w skorupie ziemskiej połączone z przesunięciem się względem siebie oddzielonych pęknięciem mas skalnych, np. sudecki uskok brzeżny linia uskoku, wzdłuż którego Sudety zostały oddzielone od Przedgórza Sudeckiego. Wapień węglanowa skała osadowa pochodzenia organicznego bądź chemicznego o barwie jasnej, żółtawej, różowej do czerwonawej (wynik obecności minerałów zawierających żelazo, np. hematytu). Składa się głównie z kalcytu, rzadziej z dolomitu. Często zawiera skamieniałości. Tektonika Ziemi Kłodzkiej Iwona Chomiak Na skutek procesów odbywających się wewnątrz Ziemi litosfera poddawana jest dużym siłom rozciągającym, w wyniku których powiększają się oceany i powstają góry fałdowe, a ich wypiętrzanie prowadzi do naprężeń w skorupie ziemskiej i w efekcie do kruszenia się, dźwigania bądź zapadania starych, ustabilizowanych już dawno struktur. Sudety są górami leżącymi w jednej ze stref takiego spękania litosfery, na północno-wschodnim obrzeżu krystalicznego Masywu Czeskiego. Od północy widoczna jest wyraźna, stroma krawędź związana z wielkim tzw. sudeckim uskokiem brzeżnym, oddzielającym Sudety od Przedgórza Sudeckiego. Sudety są górami zrębowymi i nie stanowią jednego zwartego łańcucha górskiego, lecz skomplikowany system dźwiganych tektonicznie bloków o wyraźnych krawędziach, otaczających śródgórskie zapadliska. Cechują się także współcześnie dużą aktywnością górotwórczą, przeciwdziałającą zewnętrznym procesom niszczącym. Większość wyraźnych granic fizycznogeograficznych Sudetów stanowią uskoki. Kotlina Kłodzka to największe sudeckie zapadlisko tektoniczne, zaś otaczające ją masywy górskie to wyniesione zręby tektoniczne. Nie wszystkie ich krawędzie morfologiczne są jednakowo czytelne w ciągu kilkunastu ostatnich milionów lat każdy z bloków wydźwignął się na nieco inną wysokość, niektóre uległy przechyleniu, a wszystkie podlegały niszczeniu przez procesy zewnętrzne, tym intensywniej, im szybciej zachodziło wypiętrzanie i z im bardziej podatnych na wietrzenie skał były zbudowane. W południowej części regionu tektoniczne założenie rzeźby jest bardzo czytelne. Tworzy je struktura geologiczna zwana Rowem Górnej Nysy

Świat roślin 23 i nazwę tę przyjęto również na określenie jednostki fizycznogeograficznej. W okolicach Krosnowic rów zwęża się, przyjmując postać długiego na około 50 km obniżenia, ciągnącego się na południe aż do okolic miejscowości Štíty w Czechach i ograniczonego krawędziami sięgającymi miejscami do 300 m wysokości względnej. Od zachodu, na wysokości Gór Bystrzyckich, krawędź Rowu Górnej Nysy rozbita jest na kilka stopni, gdyż nawiązuje do kilku aktywnych uskoków, podczas gdy granicę wschodnią wyznacza jednolita, rozcięta tylko dolinami potoków krawędź tektoniczna uskoku Starego Waliszowa oraz uskoku Wilkanowa. Szczególnie efektownie widoczna jest ze wzniesień między Roztokami a Różanką oraz z okolic Kamieńczyka. O współczesnych, młodych procesach neotektonicznych zachodzących w Sudetach świadczą wciosowe profile poprzeczne dolin utworzone na uskokach nachylonych krawędzi powierzchni morfologicznych, rozciętych przez rzeki odwadniające Masyw Śnieżnika i Góry Bystrzyckie oraz nierówne profile podłużne rzek, gdzie np. na uskoku Wilkanowa utworzyły się wodospady Wilczki i Nowinki, które wskutek erozji wstecznej cofnęły się w górę rzeki. O współczesnej aktywności tektonicznej na Ziemi Kłodzkiej świadczą również tarasy rzeczne. Argumentów na ten temat dostarczyło studium opublikowane w 1928 r. przez wrocławskiego geomorfologa, Fryderyka Zeunera, który m.in. szczegółowo przeanalizował rzeźbę doliny Nysy Kłodzkiej między Kłodzkiem a Bardem. Na tym odcinku rzeka przełamuje się przez Góry Bardzkie, wcinając się w wierzchowinę doliną głębokości ok. 50 m, zachowującą dawny, meandrujący przebieg. Odcinek ten znany jest jako najpiękniejszy w Polsce przykład tzw. przełomu antecedentnego, czyli powstałego wskutek rozcięcia przez rzekę podnoszonego tektonicznie podłoża. W okresach plejstoceńskich zlodowaceń Nysa prowadziła mało wody i w dnie doliny odkładała aluwia, natomiast w okresach ocieplenia klimatu osady te ulegały rozcinaniu i w rzeźbie doliny powstawał kolejny poziom tarasowy. Jednocześnie wypiętrzały się Góry Bardzkie, a wraz z nimi dźwigały się tarasy rzeczne i osady zdeponowane pierwotnie w korycie rzecznym znajdują się obecnie wysoko ponad nim. Zeuner zidentyfikował dziewięć poziomów tarasowych, z których najwyższy leży 90 m powyżej współczesnego koryta Nysy! Roman Żurawek Świat roślin Ziemia Kłodzka tworzy ciekawy obszar botaniczny, na którym rośnie wiele rzadkich i chronionych roślin, często zaliczanych do grupy gatunków endemicznych i reliktowych. Spotykane są tu także rzadkie zbiorowiska roślinne, jak np. ciepłolubne buczyny storczykowe, jaworzyny, murawy kserotermiczne czy torfowiska wysokie. Flora tego terenu ma charakter pośredni między florą Sudetów Zachodnich, a florą Karpat Zachodnich, z którą wykazuje nieco silniejsze związki.

24 Geografia Ziemi Kłodzkiej Wyraźnie zaznacza się związek pomiędzy składem gatunkowym flory a budową geologiczną i charakterem gleb. Podłoże w przeważającej części stanowią skały ubogie w węglan wapnia: granity, gnejsy, łupki krystaliczne, skały wylewne (porfiry, melafiry, bazalty) i osadowe (piaskowce, łupki, zlepieńce), tworzące znacznie mniej żyzne podłoże. Na granitach tworzą się gleby kwaśne i rosną tu rośliny kwasolubne (acydofilne). Florę wysokogórską (subalpejską i alpejską) reprezentują więc głównie gatunki charakterystyczne dla siedlisk ubogich i acydofilnych. Na występujących w niewielu miejscach wapieniach, głównie w dolinie Kleśnicy oraz w Krowiarkach w Masywie Śnieżnika, rosną rośliny wapieniolubne. Zbiorowiska leśne i piętra roślinne W górach Ziemi Kłodzkiej możemy obserwować piętrowy układ roślinności. Najniższym jest piętro pogórza (300 600 m npm.), w większości zajęte przez pola uprawne i łąki, które pomimo antropogenicznego pochodzenia stanowią obecnie cenne zbiorowiska roślin z udziałem chronionych gatunków, m.in. storczyków, pełnika europejskiego zwanego różą kłodzką, dziewięćsiła bezłodygowego, ciemiężycy zielonej, zimowita jesiennego, gółki długoostrogowej i zawilca wielkokwiatowego. Charakterystyczne i pierwotne dla tego piętra były grądy, czyli lasy dębowo-grabowe z dębem szypułkowym i bezszypułkowym, grabem, lipą drobnolistną i domieszką trzech gatunków klonów oraz rzadko pojedynczymi świerkami. Na przestrzeni wieków zostały one prawie w całości wycięte i zastąpione przez uprawy oraz osadnictwo. Resztki naturalnej roślinności zachowały się jedynie wzdłuż cieków wodnych, w miejscach niekorzystnie ukształtowanych lub trudniej dostępnych komunikacyjnie i oddalonych od miejscowości. W dolinach szybko płynących potoków występują niewielkie enklawy lasów łęgowych z olszami, wierzbami i jesionami oraz zarośla krzaczastych wierzb. Na stromych stokach wzgórz oraz zboczach dolin nawadnianych przez powierzchniowy spływ wód opadowych i roztopowych, a także przez wody wysiękowe, występują miejscami tzw. zboczowe lasy klonowo-lipowe z domieszką jaworu, grabu, dębu i jesionu. Regiel dolny (600 1100 m) obecnie porośnięty jest głównie świerkiem z dużą ilością buczyn oraz z domieszką jodły, grabu, brzozy, jaworu i modrzewia. Jest on w części zajęty przez użytki rolne, głównie przez łąki, ale w większości występują tu zwarte kompleksy leśne. Przewodnimi zespołami roślinnymi tego piętra są żyzne lub kwaśne buczyny górskie oraz dolnoreglowy bór jodłowo-świerkowy. Na skutek intensywnej działalności człowieka zniszczone lasy dolnoreglowe zostały w większości zastąpione monokulturami importowanych odmian świerka, który np. w Parku Narodowym Gór Stołowych stanowi 80% drzewostanu. W piętrze tym spotkać można także łąki górskie, głównie pochodzenia antropogenicznego. Są one często bogate gatunkowo, także w rośliny rzadkie i chronione. Rosną tu m.in. storczyki, arnika górska, pełnik europejski,