PRZEWODNIK GŁOWNO DWUKULTUROWE MIASTECZKO NA WSPÓLNEJ ZIEMI HISTORIA I KULTURA ŻYDÓW POLSKICH 1
Historia głowieńskich Żydów Lokalna tradycja utrwalona przez burmistrza Henryka Rynkowskiego datuje początki osadnictwa żydowskiego w Głownie na początek lat 30. XVIIIw. Inicjatywa ta przypisana jest dziedzicowi Baltazarowi Ciecierskiemu. Osadnictwu żydowskiemu sprzyjało wyludnienie miast i ich niski potencjał demograficzny. Żydzi byli osadzani na opustoszałych placach a także w centrum miasteczka. Wspólnota żydowska uzyskała możliwość wzniesienia bożnicy i szkoły chederu. Wg danych z 1759r. liczba Żydów głowieńskich wynosiła 600 osób. W spisach z lat 1764-1765 odnotowano w Głownie 320 wyznawców judaizmu. Wg H. Rynkowskiego w 1790r. ludność żydowska miała liczyć 165 osób. Wg spisu powszechnego ludności z 1921r. ludność żydowska stanowiła 54% całej ludności miasta. Wg danych z 1938r. 1951 mieszkańców Głowna było wyznania mojżeszowego. Społeczność żydowska w tym okresie była bardzo liczna. Zwiększyła się z chwilą wybuchu II wojny światowej. Wzorem innych miast, w których znajdywały się większe skupiska Żydów hitlerowcy w Głownie założyli getto. Istniało ono od maja 1940r. do marca 1941r.Wszyscy żydowscy mieszkańcy Głowna zostali zamordowani w hitlerowskich obozach zagłady. 2
Getto w Głownie powstało 12 maja 1940 roku. Na początku władze miały zamiar ulokować getto w dzielnicach Swoboda i Cichorajka ale z powodu oporu mieszkańców wybrano dzielnicę letniskową Nowy Otwock, leżącą na obrzeżach miasta, miedzy ulicami Cegielnianą, szosą Łódź - Warszawa, rzeką Brzuśnią oraz ulicami Kościuszki i Spacerową. Obszar ten zajmował ok. 0,5 km 2. Jedyne wejście znajdowało się od strony obecnej ul. Wojska Polskiego. Historia głowieńskiego getta, przez które przeszło około siedem tysięcy osób zakończyła się w marcu 1941 roku. Dalsze losy rodowitych żydowskich mieszkańców Głowna i tych, którzy napłynęli tu w związku z wojną stopiły się z losem tego narodu. Ci co nie zginęli razem z tysiącami innych Żydów w getcie warszawskim zostali zamordowani w obozach zagłady. 3
Dla uczczenia pamięci mojej matki Reizl Górnickiej, lat 44 oraz siostry Rutki Górnickiej, lat 13. Tu w 1940 roku w getcie widziałam je ostatni raz. Opłakuję ich śmierć! Kochały życie tak jak Ty, bądź czujny! W głębokim smutku Pola Hinenberg z D. Górnicka ur. 11.07.1925 r. w Zgierzu, ocalała z zagłady, zamieszkała w Izraelu. 12 V 2011 Cierpienie na to jest, aby ku pokrzepieniu wzbijało. - G. Berkley Pamięci ofiar getta w Głownie w latach 1940-1941.Utworzonego w miejscu, gdzie obecnie znajduje się Zespół Szkół Licealno -Gimnazjalnych. Nauczyciele i uczniowie szkoły Głowno, 12 maja 2011r. Do głowieńskiego getta w 1940r. została wywieziona p. Pola Hinenberg (świadek tamtych okrutnych czasów). Pani Pola gościła w murach naszej szkoły i opowiadała o swoich wojennych losach. Obecnie mieszka w Izraelu i cały czas utrzymuje z nami kontakt. W rocznicę utworzenia getta 12 maja 2011r. w naszej szkole zostały umieszczone tablice upamiętniające Ofiary głowieńskiego getta i najbliższych pani Poli (matki Reizl Górnickiej oraz siostry Rutki). 4
Przy ul. Łowickiej w miejscu obecnego Pomnika Ofiar II wojny światowej, wybudowanego w 1965 roku prawdopodobnie znajdowała się dzielnica żydowska. Obejmowała obszar parku im. Armii Krajowej. Pożar z 1936 roku zniszczył 10 żydowskich domów, 28 rodzin zostało bez dachu nad głową. Legenda głosi, że została ona spalona przez pewnego młodzieńca, który zakochał się w żydowskiej dziewczynie bez wzajemności. Synagoga (tzw. bożnica lub bóżnica) to budynek sakralny, miejsce zebrań religijnych i społecznych. Wybudowana w 1881 roku przy ulicy Łowickiej 8 synagoga (Dom Rabina) należała do gminy żydowskiej. Do 1 września 1939 roku funkcjonowała jako tzw. Mała Synagoga. Podczas II wojny światowej została zdewastowana przez Niemców i całkowicie utraciła religijny charakter. W czasach PRL-u przez pewien czas, w tym miejscu znajdował się dom kultury. W pobliżu synagogi, zachował się również budynek rytualnej łaźni żydowskiej. W języku jidysz Mykwa. 5
Pod koniec XIX wieku istniało w Głownie kilka szkół religijnych dla żydowskich chłopców w wieku od 3 do 11 lat. Jeden z tzw. Chederów został wybudowany w 1939 roku przy ulicy Młynarskiej 15, gdzie obecnie mieści się Urząd Miasta. Kirkut w Głownie został założony w połowie XVIII wieku. Po deportacji ludności żydowskiej z getta hitlerowcy zlikwidowali cmentarz żydowski położony przy ulicy Swoboda 4. Wycięto rosnące tam drzewa, zniszczono groby i ogrodzenie, a połamane macewy czyli płyty nagrobne wykorzystano do wykładania rowów melioracyjnych. Obecnie na terenie kirkutu mieści się plac zabaw i zakład szwalniczy. W Muzeum Regionalnym w Głownie, przy ul. Łowickiej, znajduje się kilka fragmentów macew pochodzących ze zniszczonego cmentarza. 6
W 1740r. przy ul. Łowickiej w Głownie została wybudowana karczma Ostatni Grosz, która prawdopodobnie należała do żydowskich mieszkańców miasta. Karczma jest uznawana za najstarszy budynek w mieście. Drzewo wolności 11 listopada 1928r. w X rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości na miejscu zniszczonego w 1914r. ratusza zasadzono dąb. Dla mieszkańców Głowna stał się on symbolem wolności. W uroczystościach wzięli udział proboszcz ks. Franciszek Gwoździcki, burmistrz Henryk Rynkowski i rabin żydowskiej gminy głowieńskiej Jcchak Pacanowski. Świadczy to o dobrych relacjach proboszcza z rabinem jak również z mieszkańcami Głowna pochodzenia żydowskiego. Burmistrz miasta Henryk Rynkowski powiedział wówczas Niech to drzewo które dziś sadzimy przypomina nam o odzyskaniu niepodległości, niech będzie symbolem narodu polskiego. Pień to naród, jego konary to różne warstwy społeczne. Jak konary czerpią siły żywotne przez korzenie z ziemi, tak nam wszystkim daje życie matka nasza, ziemia polska, która jest naszą ojczyzną najdroższą, za którą życie oddali i oddać gotowi synowie tej ziemi. 7
1. Getto 2. Dzielnica żydowska 3. Synagoga i Mykwa 4. Cheder 5. Kirkut 6. Karczma Ostatni Grosz 7. Dąb wolności 8
BIBLIOGRAFIA Opracowania ogólne: Głowno dzieje miasta, Red. Maria Nartonowicz-Kot, Łódź, 2010. Banach Stanisław, Historia parafii św. Jakuba Apostoła w Głownie pontyfikatami proboszczów pisana, Łódź - Głowno, 2007. Trudne pytania w dialogu polsko-żydowskim, Red. Michał Bilewicz, Andrzej Folwarczny, Maciej Kozłowski, Warszawa, 2006. Strony internetowe: http://www.glowno.pl http://glowno.friko.pl Organizator konkursu Fundacja SHALOM pod honorowym patronatem Ministerstwa Edukacji Narodowej. 9
Opracowanie projektu: Zuzanna Kowalczyk Zuzanna Kaczmarska Olga Chamera Kinga Kuśmierek Łukasz Wawrzyn pod kierunkiem nauczyciela historii p. Magdaleny Łysio 10