EU FO RIA Desperaci EUROPEAN FILMS FOR INNOVATIVE AUDIENCE DEVELOPMENT 1
Desperaci GATUNEK: Dramat, historyczny TEMATY: Walka o niepodległość w latach 1848-49, partyzanci, zdrada, konflikt między jednostką a rządem Po stłumieniu rewolucji Lajosa Kossutha z 1848 r. przeciwko panowaniu Habsburgów na Węgrzech powstały obozy internowania, do których zsyłano ludzi podejrzanych o wspieranie Kossutha. Prawie 20 lat później niektórzy członkowie oddziału partyzantów Sándora Rózsa, uznawani za ostatnich zwolenników Kossutha, zostali ponoć uwięzieni w takim obozie. Za pomocą tortur psychicznych i fizycznych oraz podstępu, strażnicy próbowali zidentyfikować członków grupy i dowiedzieć się, czy jest pośród nich sam Sándor. Kiedy jeden z partyzantów, János Gajdar, zostaje przez starą kobietę rozpoznany jako morderca, zostaje informatorem. Jeśli wskaże strażnikom mężczyznę, który zabił więcej ludzi niż on sam, ma zostać oszczędzony. W strachu o swoje życie, wydaje kilku więźniów. Odrzucony przez współwięźniów Gajda, przebywający w izolatce, zostaje zamordowany. Strażnicy szukając podejrzanych i Sándora, zaczynają przesłuchiwać więźniów, których cele zostały otwarte w noc morderstwa. Podejrzani wydają pozostałych partyzantów, oszukani obietnicą. Strażnicy mówią im, że istnieje szansa stworzenia nowego militarnego oddziału oraz że Sándor został ułaskawiony. Świętujący partyzanci dowiadują się, że tych, którzy służyli pod jego dowództwem, czeka jednak egzekucja. Ci, którzy nigdy nie widzieli filmów Miklosa Jancso z lat 60., gdy reżyser był w szczytowej formie, są zwykle pod wielkim wrażeniem jego warsztatu. Kiedy trzeci film reżysera, Desperaci, został pokazany w Londynie w 1965 r., krytycy byli zaskoczeni. Był jak poważny, daleki od estetyki kampu i zdecydowanie niemuzyczny, a Jancso, jak środkowoeuropejski Busby Berkeley, (amerykański reżyser i choreograf filmów muzycznych) układał na ekranie wzory z postaci ludzkich i koni, by zilustrować zdradę w historii swojego kraju. Oglądanie po raz pierwszy Desperatów czy Gwiazd na czapkach z 1967 roku to bycie świadkiem swoistego baletu filmowego, mieszającego się z dramatem politycznym. 2
W filmie Desperaci żołnierze austriaccy, reprezentujący triumfujące Imperium Hapsburskie, więżą i przesłuchują węgierskich partyzantów, których rewolucja przeciwko rządom imperium upadła. W połowie XIX wieku tylko walczący u boku legendarnego Sandora Roszy stawiają opór, wspierani przez chłopów. Z postaciami dramatu możemy albo sympatyzować, albo ich nienawidzić, a problemy, które porusza film można określić jako ogólne i uniwersalne. To tak, jakby Jancso ze smutkiem je obserwował, świadomy tego, kto zginie, a kogo zadaniem jest zabijać. Mężczyzna biegnący w stronę horyzontu zostaje z zimną krwią zastrzelony. Inny zostaje pojmany i czekają go tortury. Padają krótkie rozkazy, będące apoteozą dialogu. Wszystko ma miejsce w bardzo szczególnym krajobrazie: rozległe, spalone letnim słońcem węgierskie równiny, na których widać tylko domy o bielonych ścianach, mężczyzn w płaszczach i ich konie. Tak wygląda rozpadający się świat. Jest to jednak świat, który przedstawia konkretną wizję historii Węgier i dziejów człowieka, gdzie potężni powoli triumfują nad słabszymi. Choreografia filmu jest tak precyzyjna, że układy oddziałują na umysł tak długo, aż ich znaczenie staje się jasne i zrozumiałe. Styl filmowania jest piękny i niemal bezlitosny. Można go krytykować za brak emocji, ale nie za brak siły przekazu czy chłodne uznanie dla ilustrowanej sytuacji. W późniejszych filmach, takich jak Ożywcze wiatry i Czerwony psalm, twórczość Jancso coś traci, staje się powtarzalna. Ponadto jego obsesja na punkcie półnagich kobiet i schematów zaczyna być męcząca. Gdy w latach 70. opuścił Węgry i wyjechał do Włoch, by produkować filmy erotyczne, takie jak Grzechy prywatne, publiczne cnoty (na podstawie historii z Mayerling), można było odnieść wrażenie, że nie ma już nic wartościowego do powiedzenia i nie potrafi przestać się powtarzać czy uwydatniać swoich słabości. Jednak jego pierwsze filmy były zadziwiające, zarówno te opowiadające o buntownikach Kossutha z lat 1860. jak i o pokłosiu węgierskiej rewolucji w 1919 roku. Obrazy te stanowią gorzką analizę historii prześladowanego kraju Jancso i stanowią komentarz na temat istoty przemocy. Nikt nie próbował zrobić tego, co on, w taki wyjątkowy sposób. Jest to jego niezwykłe dziedzictwo. 3
Desperaci nie epatują typowymi dla stylu Jancsó elementami, które są tu widoczne w znacznie mniejszym stopniu niż w późniejszych filmach: dlatego ujęcia są dość krótkie i pomimo, że ruch kamery jest precyzyjnie zaaranżowany, nie prezentuje takiego wyrafinowania i płynności stylu, jakiem będą charakteryzowały się jego późniejsze filmy. Jednak akcja filmu rozgrywa się w ulubionym dla Jancsó miejscu jest nim węgierska puszta (step), ukazana w dręczących promieniach słońca. W filmie jest mało dialogów, a emocje bohaterów są rzadko ujawniane. Jeden z krytyków opisał go jako całkowitą absorpcję treści przez formę. Jak wiele prac Jancsó, Desperaci opowiadają o konkretnych wydarzeniach z historii Węgier. Nie jest to jednak film historyczny czy dramat kostiumowy, pełen barokowych bohaterów, niedorzecznych czarnych charakterów, ze szczęśliwym, patriotycznym zakończeniem. Jest to ascetyczna, niemal abstrakcyjna wizja buntu i porażki. Akcja całego filmu została sfilmowana na wschodniowęgierskich stepach rozległych równinach, które wydają się nie mieć końca. Puszta, jej ogrom, surowy i płaski krajobraz stanowią bardzo minimalistyczne tło. Krajobraz jest zawsze widoczny w intensywnych, ostrych promieniach słońca, z budynkami obozowymi o białych ścianach, brutalnie zanurzonych w intensywnym świetle słonecznym. Film jest czarno-biały, dzięki czemu surowość bieli jest dobrze uwypuklona. Miejsce akcji nierozerwalnie łączy film z Węgrami. Puszta zajmuje wyjątkowe miejsce w świadomości Węgrów, jak dziki zachód w świadomości Amerykanów. To surowe, naturalne środowisko, które człowiek musi ujarzmić, pełne jest archetypicznych postaci, które nauczyły się w nim żyć. Kilka innych filmów Jancsó było również kręconych na węgierskich stepach, co pokazuje jego przywiązanie do tego miejsca. Surowość tła znajduje odzwierciedlenie w ogólnym stylu wizualnym obrazu. Wiele filmów Jancsó charakteryzuje wysoki stopień sformalizowania, widzimy aktorów w układach przypominających baletowe. Ujęcia cechuje elegancka prostota i styl. Niewątpliwie jedną z mocnych stron Jancsó był jego zmysł wizualny. Ruch w filmie przypomina choreografię. Postaci poruszają się w określonych układach i według wcześniej ustalonych schematów. Niewiele jest swobody, wszystko wydaje się ściśle kontrolowane i wcześniej zaaranżowane. 4
Film Desperaci został wyprodukowany przez węgierską państwową firmę Mafilm. Budżet wyniósł 17 milionów forintów, czyli około pół miliona dolarów amerykańskich (po ówczesnym kursie). Scenariusz napisał węgierski autor Gyula Hernádi, którego Jancsó spotkał w 1959 r. Później często współpracowali, aż do śmierci Hernádi w 2005 r. Jest to film czarno-biały, w formacie szerokoekranowym, autorem zdjęć jest Tamás Somló, który regularnie współpracował z Jancsó. Premiera Desperatów odbyła się w 1966 r na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes, gdzie film odniósł ogromny międzynarodowy sukces. Węgierski krytyk filmowy Zoltan Fabri nazwał go prawdopodobnie najlepszym filmem w historii węgierskiej kinematografii. Krytyk filmowy Derek Malcolm umieścił Desperatów na liście 100 najlepszych filmów w historii kina. Na Węgrzech film obejrzało ponad milion ludzi (populacja kraju wynosi 10 milionów). Scenarzysta Gyula Hernádi (23 August 1926 20 July 2005) was a Hungarian writer and screenwriter. He wrote for 36 films between 1965 and 2005, mostly for director Miklós Jancsó. He, also, wrote many novels, mostly surrealistic science fiction, or horror stories with unique twists. 5
EU FO RIA This guide was made for nonprofit educational purposes only. All copyrights of images and texts belong to their respective original owners and are used under "fair use" for this non-commercial educational initiative. EUROPEAN FILMS FOR INNOVATIVE AUDIENCE DEVELOPMENT 6