Funkcjonowanie i reorganizacja 2. Batalionu Saperów Kaniowskich przed wybuchem II wojny światowej i podczas kampanii wrześniowej 1939 roku

Funkcjonowanie i reorganizacja 2. Batalionu Saperów Kaniowskich przed wybuchem II wojny światowej i podczas kampanii wrześniowej 1939 roku Publikacje tę dedykuję wszystkim żołnierzom 2. Pułku Saperów Kaniowskich poległym w 1939 r. 11 maja 2008 r. obchodziliśmy bardzo ważną dla historii 2. Pułku Saperów Kaniowskich 90. rocznicę bitwy kaniowskiej. W celu uczczenia tego wydarzenia odprawiono pamiątkową mszę świętą w Kościele Matki Bożej Różańcowej, złożono wieńce i wygłoszono okolicznościowe przemówienia pod pamiątkową tablicą, usytuowaną na budynku przedwojennych koszar przy ul. Lubelskiej. Natomiast dla potrzeb edukacyjno-historycznych wydano pamiątkową publikację dotyczącą powstania i działalności, a także funkcjonowania w naszym mieście tej formacji inżynieryjnej 1. W tym samym roku odnaleziono w Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie nieznany dotychczas maszynopis, dotyczący w szczególności historii 2. Batalionu Saperów Kaniowskich, a następnie pułku z okresu 1939 r. Powstał on w Anglii w 1942 r., a jego autorem był mjr Mieczysław Szymanowski, który po reorganizacji batalionu na pułk w 1939 r. był zastępcą dowódcy pułku, a w okresie wojennym, po powstaniu Ośrodka Zapasowego Saperów nr 2 jego kwatermistrzem. Ten 62. stronicowy maszynopis o wymiarach 150 x 240 mm został w niewielkim tylko stopniu spożytkowany na potrzeby wspomnianego zarysu historycznego. Dlatego też biorąc pod uwagę wartość informacyjną odnalezionej,,publikacji, zatytułowanej 2 Pułk Saperów Kaniowskich w przededniu i podczas kampanii 1939 r., chciałbym przedstawić państwu najważniejsze zagadnienia w niej zawarte 2. W tym miejscu chciałbym podziękować panu Piotrowi Nasiołkowskiemu, który przyczynił się do odnalezienia tego maszynopis oraz udostępnił jego kserokopię na potrzeby niniejszego artykułu 3. Ukazanie zawartych w maszynopisie informacji jest bardzo ważne choćby ze względu na sam stosunek mjr. Mieczysława Szymanowskiego do swojej,,publikacji, który we wstępie do niej napisał, że celem mej pracy jest utrwalenie w pamięci materiałów do historii pułku. A zatem interesujący nas maszynopis w rozumieniu samego autora jest cennym źródłem informacji, mogącym pomóc poznać nieznaną dotychczas sytuację puławskiego batalionu saperów, przygotowującego się do możliwego wybuchu wojny, jak również późniejszego pułku, biorącego udział w kampanii wrześniowej. Drugim powodem podzielenia się z czytelnikami wiedzą jaką posiadał mjr Mieczysława Szymanowski, biorący bezpośredni udział w przygotowaniu planów mobilizacyjnych dla 2. Batalionu Saperów Kaniowskich, a następnie pułku na wypadek agresji wojsk niemieckich jest brak choćby ogólnych informacji na temat 1 Z. Kiełb, Zarys historii 2 Pułku Saperów Kaniowskich, Puławy 2008, ss. 32. 2 M. Szymanowski, 2 Pułk Saperów Kaniowskich w przededniu i podczas kampanii 1939 r., Anglia Falkirk 1942, ss. 62, Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Władysława Sikorskiego w Londynie, sygn. 13. I. 111/c. Autor podał w tekście nieco inny tytuł maszynopisu: 2. Pułk Sap. Kan. w przededniu i podczas kampanii jesiennej 1939 roku, s. 3. 3 W przekazanej kserokopii brakuje jednak załączników wymienionych w spisie maszynopisu. Dotyczyły one: kolejnych faz zmian organizacji pokojowej pułku, wykazu pododdziałów mobilizujących i mobilizowanych 2. Pułku Saperów Kaniowskich, rejonów mobilizacji pododdziałów oraz odznaki pamiątkowej tegoż pułku. Zawierały również: szkic sytuacyjny terenu 2. Pułku Saperów Kaniowskich, schematy organizacyjne Zmotoryzowanego Batalionu Saperów, 2., 3., 26., 28., 81. Batalion Saperów oraz batalionu typu II, a także kolumny pontonowej 4/7 oraz 5/7 ton; zestawienie stanów batalionów saperskich, organizację kompanii rezerwowych saperów oraz szczegóły wyposażenia technicznego batalionu typu II b. 1

sytuacji i funkcjonowania puławskiej jednostki saperów przed wrześniem 1939 r. i w okresie od 1 do 15 września tegoż roku. Możliwość konfliktu zbrojnego, a następnie wybuch II wojny światowej spowodowały: przerwanie sześcioletniego planu modernizacji wojsk saperskich, podjęcie przygotowań na wypadek działań zbrojnych oraz przeorganizowanie 2. Batalionu Saperów Kaniowskich w pułk, a później Ośrodek Zapasowy Saperów nr 2. Na podstawie zgromadzonych przez mjr Mieczysława Szymanowskiego informacji plan mobilizacyjny puławskiego pułku saperów przewidywał najmniej korzystne działania, skupiające się na mobilizacji osłony, która zbiegała się z mobilizacją normalną. Wobec takiego założenia na zmobilizowanie każdego z nowo formowanych pododdziałów pułku przewidywano okres 3 dni. Wspomniana mobilizacja osłony zakładała, że dzień roboczy miał trwać 8 godzin, a w przypadku mobilizacji normalnej 24 godziny. Ta ostatnia była podzielona na trzy etapy. W godzinach od 6.00 do 14.00 mobilizowane oddziały miały dokonać odbioru ludzi, koni, pomieszczeń oraz materiałów będących wyposażeniem wyjściowym oraz bieżące wyżywienie. Od godziny 14.00 do 22.00 na terenie magazynów miało nastąpić przygotowanie do wydawania różnorodnego sprzętu na dzień następny, a także zakupy. Natomiast w pododdziałach miała nastąpić ich organizacja, rozdział pobranych materiałów i sprzętu oraz załadunek wozów. Okres od godziny 22.00 do 6.00 przewidziany był na odpoczynek. Taki plan działania w razie konieczności mógł ulec zmianie w celu dwukrotnego lub trzykrotnego przyśpieszenia mobilizacji. W przypadku mobilizacji personalnej zakładano, że przydziały wojenne dla oficerów sztabowych i obsadzanie stanowisk dowódców poszczególnych batalionów będzie nadawał szef saperów Ministerstwa Spraw Wojskowych. Z kolei stanowiska dowódców kompanii i plutonów pododdziałów rezerwowych miały być obsadzane przez Dowództwo Okręgu Korpusu I Warszawa (dalej DOK I) 4 z oficerów będących w stanie spoczynku lub pochodzących z Rezerwy Korpusu. W przypadku pozostałych oficerów pułku oraz tych przydzielonych do niego na podstawie kart mobilizacyjnych stanowiska miał nadawać im dowódca pułku. Oficerowie służby stałej mieli otrzymywać w osłonie funkcje: zastępców dowódcy batalionu, dowódców kompanii frontowych i kolumn pontonowych oraz 50% stanowisk dowódców plutonów kompanii frontowych i większość stanowisk w kompanii zmotoryzowanej. Podczas mobilizacji normalnej oficerowie służby stałej mieli zajmować stanowiska: dowódców kompanii frontowych i kolumn pontonowych, wszystkie stanowiska dowódców kompanii Ośrodka Zapasowego nr 2 oraz 25% stanowisk dowódców plutonów tegoż Ośrodka, a także funkcje dowódców plutonów w kompaniach, gdzie dowódcami kompanii byli oficerowie rezerwy (po jednym na kompanię). Starsi wiekiem oficerowie rezerwy mieli być przeznaczeni do oddziałów tyłowych oraz otrzymywali funkcje gospodarcze. Natomiast młodszych oficerów miano kierować na stanowiska liniowe jako adiutantów batalionów lub dowódców plutonów pododdziałów liniowych i tyłowych. Z kolei oficerów o specjalnych kwalifikacjach przewidziano na stanowiska dowódców pododdziałów, kompanii lub kolumn saperskich 5. Dla podchorążych mających przybyć do puławskiej jednostki po rozwiązaniu szkoły (podczas mobilizacji normalnej) przewidziano przydziały do batalionów frontowych. Mieli oni pełnić tam stanowiska zastępców dowódców plutonów. Natomiast w Ośrodku Zapasowym Saperów nr 2 mieli być kierowani na funkcje instruktorów w pododdziałach. Starsi podchorążowie rezerwy przewidziani byli na stanowiska zastępców dowódców plutonów, zaś młodsi na drużynowych w batalionach saperskich. 4 M. Szymanowski, op. cit., s. 6, 13. Autor podał w maszynopisie niepełną nazwę ograniczając się do skrótu O. K. I. (Okręg Korpusu I Warszawa). W dalszej części pracy podaje najczęściej pełną nazwę w postaci skrótu D. O. K. I. (Dowództwo Okręgu Korpusu I Warszawa). 5 Ibid., s. 7. Przybycie oficerów rezerwy do jednostki zaplanowano tak, aby w każdym mobilizowanym pododdziale od momentu jego powstania był co najmniej jeden oficer służby stałej lub rezerwy. 2

Starsi podoficerowie zawodowi mieli być kierowani na stanowiska szefów pododdziałów frontowych (w batalionach, kompaniach, kolumnach pontonowych i saperskich), zastępców dowódców plutonów kompanii liniowych, szefów kompanii Ośrodka Zapasowego Saperów nr 2. Natomiast występujący w tej grupie specjaliści mieli być przeznaczeni na stanowiska funkcyjne w pododdziałach frontowych. Natomiast młodszych i nadterminowych podoficerów miano kierować na stanowiska drużynowych w kompaniach liniowych, frontowych i Ośrodka Zapasowego Saperów nr 2, oraz patroli specjalnych w pododdziałach zmotoryzowanych. Puławska formacja saperska posiadała każdego roku w pierwszych dniach listopada tzw. jedno wcielenie rekruta, w ilości ok. 650. szeregowych. Z liczby tej po zakończeniu rocznego szkolenia i obsłużeniu oddziałów nieewidencyjnych, jak kompanie Korpusu Ochrony Pogranicza, Szkoły Inżynierii, Centrum Wyszkolenia Saperów itd. pozostawało w batalionie 6, jako szeregowych danego rocznika ok. 350. saperów. Szeregowi młodszego rocznika byli brani pod uwagę w okresie mobilizacji jako tzw. związki wojenne po ukończeniu ćwiczeń okresu letniego pierwszego roku służby, co miało miejsce po pierwszym sierpnia każdego roku. Plany mobilizacyjne zakładały, że na związki wojenne pułk dysponował ok. 160. podoficerami zawodowymi i nadterminowymi wywodzącymi się w większości z jednostki macierzystej. W liczbie tej 20. podoficerów zawodowych pochodziło z 3. Batalionu Saperów Wileńskich z Wilna, 7. Batalionu Saperów z Poznania, i 8. Batalionu Saperów z Torunia. Puławska formacja saperska dysponowała również 40. szeregowymi nadterminowych po ukończonej szkole dla Małoletnich Saperów w Modlinie. Byli oni przydzieleni, jako kadra zawodowa nowoformowanego zmotoryzowanego batalionu Warszawskiej Brygady Pancerno Motorowej (dalej WBP-M). Pułk posiadał również 350. wyszkolonych szeregowych starszego rocznika, 650. wyszkolonych szeregowych młodszego rocznika (wcielonych do jednostki w listopadzie 1938 r.), roczniki szeregowych rezerwy powołanych na ćwiczenia oraz teoretycznie nadwyżkę podoficerów zawodowych i nadterminowych z 6. Batalionu Saperów z Brześcia nad Bugiem po przybyciu ich do puławskich koszar z chwilą likwidacji macierzystego oddziału. Założenia mobilizacyjne przewidywały następujący podział związków wojennych w przypadku organizowania osłony. Składała się ona z oddziałów frontowych (batalionów i kolumn pontonowych), 40% szeregowych zawodowych i służby czynnej, absolwentów szkoły podoficerskiej pułku, których przewidziano na stanowiska podoficerskie (szczególną uwagę miano zwrócić na obsadzenie kompanii zmotoryzowanych). Natomiast pododdziały niefrontowe związków nie otrzymywały. Podczas mobilizacji normalnej podział miał być następujący: oddziały frontowe (bataliony i kolumny pontonowe) oraz Ośrodek Zapasowy Saperów nr 2 miał otrzymać 10% szeregowych służby czynnej. Dla pododdziałów tyłowych związków nie przewidywano. Absolwentów szkoły podoficerskiej pułku miano kierować na stanowiska podoficerskie. Natomiast przesunięcie podoficerów zawodowych i szeregowych służby czynnej do właściwych oddziałów mobilizacyjnych przewidywano w osłonie o wyznaczonej godzinie, a w przypadku mobilizacji normalnej natychmiast w przeddzień mobilizacji. W przypadku ludzi przeznaczonych do robót plan mobilizacyjny pułku przewidywał ok. 600. szeregowych młodszego rocznika (wcielonych do jednostki w marcu 1939 r.), ok. 50 junaków oraz związki wojenne w pododdziałach mobilizacyjnych do czasu odejścia ich do przynależnych im oddziałów mobilizowanych i w tych pododdziałach po przybyciu. Szeregowi rezerwy pułku pochodzili z następujących Komend Rejonowych Uzupełnień: Warszawa II, Lublin, Puławy, Chełm, Radom, Częstochowa, Dubno, Równe, Sarny, Końskie. Natomiast pokrycie zapotrzebowania szeregowych rezerwy w osłonie zapewniono przez powołanie nadwyżek w ilości 100% zapotrzebowania 7. 6 Ibid., s. 7. Autor podał w pracy mylnie określenie formacji jako pułku, a nie batalionu. 7 Ibid., s. 10. Na zapotrzebowanie to składała się suma etatów wojennych, mniej szeregowych służby stałej. Natomiast batalion WBP-M wobec tego, że zbyt późno został ujęty w planach mobilizacyjnych nie był wliczony. 3

Zorganizowanie transportów kolejowych dla przybywających szeregowych rezerwy było dostosowane do potrzeb mobilizacyjnych pułku i możliwości ich przyjęcia, przy czym zwrócono uwagę na równomierny podział szeregowych z Kresów Wschodnich do pododdziałów mobilizacyjnych. Według przyjętych planów napływ szeregowych w osłonie miał nastąpić o ustalonej godzinie i trwać ok. 4 godzin. Podczas mobilizacji normalnej końcowym terminem stawiennictwa tych żołnierzy w pułku, przeznaczonych dla jednostek frontowych był 5. dzień mobilizacji 8. Termin przybycia szeregowych dla jednostek mobilizacyjnych tyłowych i zapasowych był ustalony na czas od 12 do 15 dnia mobilizacji, po zakończeniu koncentracji oddziałów frontowych. Dla przyjęcia i rozdziału szeregowych rezerwy plan mobilizacyjny przewidywał uruchomienie izby przyjęć usytuowanej poza koszarami saperów. Miały ją stanowić pomieszczenia zorganizowane w lesie odległym o 1 km od puławskiej jednostki. Poza izbą przyjęć miał również powstać punkt zborny, gwarantujący możliwość noclegów dla szeregowych przybywających po godzinach urzędowania izby przyjęć. Czas funkcjonowania tego punktu w osłonie były ściśle dostosowane do rozkładu jazdy pociągów. Podczas mobilizacji normalnej działał on w ustalonych godzinach zegarowych. Zanim przybyli żołnierze otrzymali przydział do poszczególnych oddziałów mieli oni najpierw na wspomnianej izbie odbyć kąpiel i zostać zaszczepieni. Za rozdział szeregowych rezerwy odpowiadał oficer ewidencji personalnej ze swoim personelem na podstawie specjalnych tablic rozdzielczych 9. Szeregowi bez przydziału oraz żołnierze wymagający badań szpitalnych mieli być wcielani do zorganizowanej kompanii zbierającej nadwyżki. Natomiast osoby nie nadające się do służby wojskowej miano zwalniać w myśl obowiązujących przepisów sanitarnych. Sporo miejsca podczas opracowywania działań mobilizacyjnych poświęcono wyposażeniu, a w szczególności środkom transportowym puławskich saperów, którzy jako pułk w okresie pokojowym posiadali ok. 100 koni i 20 wozów taborowych. W magazynach mobilizacyjnych przechowywano oporządzenie dla koni na które składała się nieznaczna ilość wozów z uprzężą taborową, wozy techniczne (ogumione) do przewozu sprzętu saperskiego, uprzęże artyleryjskie przeznaczone do kolumn pontonowych, siodła dla koni wierzchowych, urządzenia i przedmioty stajenne oraz materiały do kucia koni. W przypadku mobilizacji przewidywano w przybliżeniu zapotrzebowanie pułku na 2000 koni, 1200 wozów taborowych i 1000 par uprzęży taborowej. Podczas organizowania osłony miano powołać Komisję Poborową Koni w Puławach nr 39. W przypadku mobilizacji normalnej pułk miał wystawić Komisję Poborową Koni nr 39 i 42 działające na terenie powiatu puławskiego. Komisje te miały zajmować się poborem koni, wozów i uprzęży dla oddziałów mobilizowanych pułku, jak i sąsiednich jednostek administracyjnych. Poza tym puławscy saperzy mieli otrzymywać wspomniane środki od innych Komisji Poborowych Koni zlokalizowanych na terenie powiatu puławskiego. W trakcie organizowania osłony komisje te miały rozpocząć swoje funkcjonowanie o wyznaczonej godzinie z przesunięciem do 4 godzin. Natomiast podczas mobilizacji normalnej od 1 do 4 dnia mobilizacji. Do odbioru koni, wozów i uprzęży z miejsca urzędowania Komisji Poborowych Koni wyznaczono oddziały odbiorcze, które przy pomocy cywilnych poganiaczy miały dostarczyć te środki do punktu rozdziału koni. Niewykorzystane w osłonie nadwyżki miały być przeznaczone do pododdziałów mobi- Dal mobilizacji normalnej współczynnik bezpieczeństwa wynosił 10% zapotrzebowania, sporządzonego według wytycznych, jak w osłonie. Procent mniejszości narodowej w żadnym pododdziale nie przekraczał 50% przy czym procent ten był bardziej korzystny w jednostkach mobilizowanych w osłonie. 8 Ibid. Autor podał, że po 5 dniu mobilizacji w Polsce rzekomo uruchomiono transporty koncentracyjne i mobilizacyjne. 9 Ibid., s. 11. Tablice rozdzielcze osobne dla osłony i dla mobilizacji normalnej obejmowały cyfrowe zestawienie etatów poszczególnych pododdziałów mobilizowanych z podziałem na mniejszości narodowe. Każdemu szeregowemu odpowiadała karta zawieszona na kołeczku w danej grupie mniejszości i w danym pododdziale. W miarę napływu szeregowych mniejszości kartki zdejmowano z kołeczków. 4

lizowanych podczas mobilizacji powszechnej. Przybycie pierwszych transportów koni z wyposażeniem w osłonie miało nastąpić w drugim dniu czynności pododdziałów mobilizowanych w najwcześniejszym terminie pogotowia. Podczas mobilizacji normalnej konie przybywały od 2 do 5 dnia mobilizacji. Rozdział koni wozów i uprzęży był powierzony kwatermistrzowi pułku i jego ludziom. Jako miejsce rozdziału koni wybrano polanę w lesie oddaloną od koszar o 1,5 km. Natomiast konie przeznaczone do podziału oraz te nie rozdzielone miały być gromadzone w lesie na punktach zbornych. Kucie koni odbywało się pod nadzorem wyznaczonego oficera w kuźniach pułku z obsługą wojskową oraz kuźniach rekwirowanych z personelem powołanym do świadczeń wraz z warsztatami i narzędziami na podstawie wezwań imiennych starosty puławskiego. Nadwyżki wozów koni i uprzęży miały być przydzielone do Ośrodka Zapasowego Saperów nr 2 i oddane do dyspozycji DOK I. W celu dostarczenie wystarczających środków przewozowych dla potrzeb zwózki materiałów zakupowych i wykonania czynności mobilizacyjnych przez pododdziały mobilizujące i mobilizowane do czasu otrzymania etatowych środków przewozowych podczas mobilizacji przewidziano zorganizowanie kolumny transportowej z powozów i samochodów powołanych do świadczeń na podstawie imiennych wezwań starosty puławskiego 10. Jeśli chodzi o sprawę wyposażenia materiałowego organizowanych oddziałów to żołnierze mobilizowani w osłonie otrzymywali wyposażenie wyjściowe w 100% z zapasów mobilizacyjnych za wyjątkiem działu saperskiego, gdzie dla osłony przewidziano do 20% sprzętu ćwiczebno-mobilizacyjnego oraz wozów i uprzęży pozyskanych z poboru. Podczas mobilizacji normalnej żołnierze otrzymywali wyposażenie wyjściowe w 100% z zapasów mobilizacyjnych, ćwiczebno-mobilizacyjnych, użytku bieżącego oraz zakupu dla wszystkich pododdziałów mobilizowanych za wyjątkiem Ośrodka Zapasowego Saperów nr 2 dla którego wyposażenie pochodziło wyłącznie z zapasów użytku bieżącego. Drogą zakupów zapewniono pokrycie braków przyborów mundurowych, sprzętu kwaterunkowego, drobnych narzędzi, materiałów zużywalnych, oraz artykułów spożywczych (bez mięsa i chleba) i paszy 11. Mięso na wyposażenie wyjściowe zapewniano w drodze umów z dostawcami z okresu pokoju. Natomiast chleb pochodził z piekarń uruchamianych pod zarządem pułku. Potrzebne artykuły do wypieku chleba i opał deponowano w magazynach pułku. W celu usprawnienia pewnych działań wprowadzono specjalny system pobierania i wydawania materiałów. Sprzęt przeznaczony na wyposażenie wyjściowe do poszczególnych oddziałów mobilizowanych dostarczać mieli zarządzający nimi, za pośrednictwem własnych środków transportowych. W tym celu zapewniono oficerom funkcyjnym przydział odpowiedniej ilości ludzi oraz środków przewozowych z kolumny transportowej. Na wyznaczoną godzinę pododdziały mobilizowane wysyłały do magazynów odbiorców (jednego oficera lub podoficera). Pod ich nadzorem następowało załadowanie materiałów w magazynach i przetransportowanie ich do miejsca postoju mobilizowanych pododdziałów, gdzie następował rozładunek staraniem tych pododdziałów i podział sprzętu. Ustalono również kolejność wydawania materiałów. W pierwszej rzędzie wydawano sprzęt i wyposażenie indywidualne (za wyjątkiem broni), które podlegało wydaniu w pododdziałach na ludzi. Miało to nastąpić w pierwszym dniu mobilizacji danego pododdziału. W drugiej kolejności wydawano sprzęt i materiały wyposażenia zbiorowego wymagające załadunku w pododdziałach oraz należności pieniężne. Miało to nastąpić w drugim dniu mobilizacji danego pododdziału. W trzeciej kolejności wydawano sprzęt i materiały wyposażenia zbioro- 10 Ibid., s. 13. Rozdział tych środków był z góry zaplanowany, przy czym zastosowano zasady przydziału ludzi do robót w czasie pokoju. 11 Ibid., s. 14. Pokrycie wydatków mobilizacji osłony przewidziano z Funduszu Obrotowego Pułku. Natomiast otwarcie kredytów wojennych miało nastąpić po ogłoszeniu mobilizacji powszechnej. 5

wego przydzielony w stanie załadowanym (wozy techniczne, materiały wybuchowe, pasza itp.), jak również broń i amunicję. Miało to nastąpić w 3 dniu mobilizacji danego pododdziału. W czwartej kolejności wydawano żywność i paszę na czas trwania transportu, które miano dostarczyć do pododdziałów na 4 godziny przed odmarszem lub załadowaniem do transportu danego pododdziału. W okresie formowania osłony wyżywienie ludzi oparto na istniejących w czasie pokoju kuchniach stałych i kuchniach oddziałów mobilizowanych. Do 3 dnia mobilizacji włącznie posiadanie mięsa zapewniały umowy z dostawcą czasu pokoju oraz hodowana w pułku nierogacizna. Pokrycie zapotrzebowania na chleb zapewniono poprzez uruchomienie od 2 dnia mobilizacji piekarń pod zarządem oficera pułku 12. Chleb zgromadzony w magazynach mobilizacyjnych był stale wymieniany. Natomiast w celu utrzymania ciągłości dostaw mięsa uruchomiono rzeźnie pod nadzorem oficera pułku, które działały od 4 do 15 dnia mobilizacji. Pokrycie zapotrzebowania paszy zapewniono przez wykorzystanie zapasów użytku bieżącego oraz tych nakazanych do deponowania zapasów. Podczas mobilizacji normalnej na podstawie tabel mobilizacyjnych, które wykazywały terminy pogotowia pododdziałów mobilizowanych oraz w oparciu o napływ szeregowych i koni w poszczególnych dniach mobilizacji ustalono maksymalne stany ludzi i koni do wyżywienia oraz podział tych ludzi na kuchnie. W tym celu wykorzystano kuchnie z okresu pokoju i kuchnie polowe przynależne do pododdziałów mobilizowanych. Natomiast dla pododdziałów zmobilizowanych przewidziano wyżywienie ludzi i koni w ciągu 2 dni po osiągnięciu terminu pogotowia na kwaterach przejściowych. Dla wszystkich mobilizowanych pododdziałów pułku przewidywane były transporty koncentracyjne kolejowe. Miały być one uruchomione na specjalny rozkaz DOK I. Plany mobilizacyjne nie przewidywały kolejowych transportów mobilizacyjnych (materiałowych) 13. Niewielką ilość informacji przekazał nam mjr Mieczysław Szymanowski o działaniu obrony przeciwlotniczej (dalej OPL). Ze względu na nią plan mobilizacyjny pułku przewidywał w osłonie i podczas mobilizacji normalnej zlokalizowanie pododdziałów zmobilizowanych na czas mobilizacji i po osiągnięciu terminu pogotowia w kwaterach przejściowych. Miały być one usytuowane poza rejonem koszar, w okolicznych miejscowościach i wsiach. Rejon Puławy stanowił podośrodek Ośrodka OPL Dęblin. Jego dowódcą był mjr w stanie spoczynku (imię nieznane) Zyliński (Żyliński?), a zastępcą kpt. (imię nieznane) Pawlino- Pacewicz, którzy byli wyznaczeni przez DOK I 14. Personel pomocniczy zapewnił pułk i starostwo puławskie. Podośrodek OPL Puławy miał zorganizowaną centralę radiową i telefoniczną na terenie koszar saperów. Natomiast sieć posterunków obserwacyjno-meldunkowych była rozlokowana w mieście i na terenie powiatu puławskiego z obsługą ochotniczo-cywilną, wyposażoną w lornetki, włączoną do sieci telefonicznej. Dla obrony przeciwlotniczej plan mobilizacyjny zakładał 4 lekkie karabiny maszynowe. Z kolei plan wycofania i ewakuacji DOK I dla puławskiego pułku saperów przewidywał przybycie na teren puławskiego garnizonu w pierwszych dniach mobilizacji powszechnej rodzin wojskowych i majątku 5. Pułku Ułanów Zasławskich z Ostrołęki transportem kolejo- 12 Ibid., s. 16. Dostawy bydła do rzeźni zapewniało puławskie starostwo w drodze rekwizycji. Materiały i opał potrzebne do wypieku chleba były deponowane w magazynach mobilizacyjnych pułku. Obsługa rzeźni i piekarni była wojskowo-cywilna. Osoby cywilne powołano do świadczeń na rzecz wojska na podstawie imiennych wezwań starosty puławskiego wraz z ich warsztatami pracy i narzędziami. 13 Ibid., s. 16-17. Przewiezienie chleba w przededniu mobilizacji z Dęblina do Puław na bieżące wyżywienie ludzi w 2. i 3. dniu mobilizacji oraz przewiezienie papierosów z Państwowego Monopolu Tytoniowego w Radomiu, przeznaczonych na wyposażenie wyjściowe zostało zapewnione transportem kołowo-samochodowym. 14 Pisownia tych, jak i innych nazwisk podanych w tym artykule jest identyczna, jak w maszynopisie mjr. Mieczysława Szymanowskiego. W przypadku jakichkolwiek różnic druga forma nazwiska została podana w nawiasie lub dodatkowo została opatrzona komentarzem. 6

wym. Ich zakwaterowanie przewidziano w Opolu 15. Transportem kolejowym miały również przybyć między 3 a 4 dniem mobilizacji powszechnej pozostałości Ośrodków Sapersko- Pionierskich 13. Dywizji Piechoty (dalej DP) z Równego, 27. DP z Sarn i 20. DP ze Słonimia 16. Między 6 a 7 dniem mobilizacji powszechnej do puławskiej jednostki miały przybyć transportem kolejowym pozostałości 6. Batalionu Saperów z Brześcia nad Bugiem. Plany mobilizacyjne pułku nie przewidywały jego ewakuacji. W 15 dniu mobilizacji miał być utworzony w Puławach przez Szpital Wojskowy nr 1 Szpital Wojskowy dla wenerycznie chorych na ok. 1000 łóżek. W przypadku mobilizacji osłony i mobilizacji normalnej na podstawie rozkazów z DOK I powierzono pułkowi ochronę mostów kolejowych na trasie Lublin-Dęblin i mostu kolejowego na rzece Wieprz w Dęblinie. Ochronę tych przepraw przejmowała w 3 dniu mobilizacji kompania wartownicza mobilizowana przez pułk. Poza tym do puławskich saperów należeć miała ochrona stacji kolejowej w Puławach, mostu im. Prezydenta Rzeczypospolitej prof. Ignacego Mościckiego oraz zapewnienie przepraw na wypadek zniszczenia mostów w Dęblinie za pomocą czółen, a w Puławach za pomocą czółen lub mostu pontonowego, do którego przyczółki mostowe wykonano w okresie pokoju 17. Likwidacja 2. Pułku Saperów Kaniowskich w myśl planów DOK I miała nastąpić w określony specjalnym rozkazem dzień. Jego wykonanie miało nastąpić najpóźniej w ciągu 4 kolejnych dni. Pułk miał wówczas przekształcić się w Puławach w Ośrodek Zapasowy Saperów nr 2. Cały majątek skarbowy pułku, jak również inne sprawy rachunkowe miał przejąć wspomniany Ośrodek. W myśl tych ustaleń, szczegółowo opracowana instrukcja dla pułku przewidywała jego likwidację oraz przejście z gospodarki pokojowej na wojenną. Zakładano, że w najgorszym wypadku wyprowadzenie księgowości pokojowej i otwarcie konta Ośrodka Zapasowego Saperów nr 2 zbiegnie się z 12 dniem mobilizacji. A zatem czas od zakończenia czynności mobilizacyjnych pułku (7 dzień mobilizacji) do 12 dnia mobilizacji był wystarczający na uporządkowanie księgowości gospodarki. Natomiast Zabezpieczenie bytu rodzinom kadry zawodowej zostało uregulowane w ten sposób, że gażyści deklarowali sumy pieniężne ze swoich poborów na rzecz rodzin w miejscu ich zamieszkania. Realizacja założeń planu mobilizacyjnego niemal równocześnie zbiegła się z reorganizacją w okresie pokojowym 2. Batalionu Saperów Kaniowskich na pułk. Taka sytuacja przyczyniła się do: zwiększenia ilościowych stanów pokojowych oficerów i szeregowych, komplikacji w szkoleniach dużej liczby żołnierzy ze względu na braki sporej ilości kierowców, mechaników i innych specjalistów; wystąpienia dużych trudności w jakości zakwaterowania szeregowych i braku pomieszczeń kwaterunkowych oraz magazynowych dla napływającego sprzętu wojskowego, technicznego, intendenckiego oraz koni i wozów. Działania te wymusiły również rozbudowę warsztatów technicznych. Patrząc na tą sytuację z innej strony reorganizacja batalionu na pułk była poniekąd częściową mobilizacją jednostek mobilizowanych przez pułk. Pierwsze symptomy mobilizacji były widoczne już w marcu 1939 r., gdy do puławskiego batalionu wcielono dodatkowo aż 600. rekrutów. Jednak 250. z nich wobec braku pomieszczeń przydzielono do 3. Batalionu Saperów Wileńskich z Wilna celem przeszkolenia. Natomiast z pozostałych utworzono kompanię szkolną i kompanię liniową. Od 1 kwietnia do 20 sierpnia 1939 r. rozpoczęto szkolenie nowych szeregowych i specjalizację szeregowych starszego rocznika. Były one jednak utrudnione wobec wzrostu liczby przybyłych żołnierzy, 15 M. Szymanowski, op. cit., s. 17. Autor podał tylko jako określenie nazwy miejscowości Opole. Zapewne chodzi tu o Opole Lubelskie. 16 Ibid. Autor podał mylną nazwę Słonima zamiast Słonimia. 17 Prawdopodobnie one zostały wykorzystane do budowy przeprawy pontonowej we wrześniu 1939 r. przez żołnierzy Niemieckich. Zob. Z. Kiełb, Między dwoma brzegami O historii mostów puławskich w latach 1792-2008, Lublin 2009, s. 35, 40. 7

prowadzenia działań budowlanych, ćwiczeń terenowych oraz przyśpieszonych kursów obsługi samochodów i motocykli. Jeśli chodzi o wspomniane wyszkolenie to na kilku kolejnych kursach miesięcznych przy Kompanii Specjalistów przeszkolono na kierowców samochodowych i motocyklowych ok. 90% oficerów oraz podoficerów zawodowych i nadterminowych, wydając prawo jazdy po komisyjnym egzaminie przy udziale delegata Szefa Służby Samochodowej. W okresie szkoleń oficerowie rezerwy przewidziani podczas mobilizacji na stanowiska dowódców pododdziałów objęli odpowiednie pododdziały czasu pokojowego. Natomiast młodsi oficerowie rezerwy i podchorążowie byli szkoleni do momentu objęcia przewidzianych dla nich stanowisk mobilizacyjnych. Przed 1 kwietnia 1939 r. 2. Batalion Saperów Kaniowskich posiadał ok. 50 szeregowych starszego rocznika wyszkolonych jako kierowców. W drodze uruchomienia kilku następujących po sobie miesięcznych kursów przy Kompanii Specjalnej a później przy Kompanii Zmotoryzowanej Armii wyszkolono z szeregowych starszego i młodszego rocznika dodatkowo ok. 250 kierowców. Ilość ta zapewniała z pewnym procentem bezpieczeństwa pokrycie zapotrzebowania mobilizowanych kierowców dla wszystkich pododdziałów zmotoryzowanych pułku. W ramach Kompanii Specjalnej i przy ćwiczeniach innych pododdziałów doskonaliły się praktycznie po nabyciu w okresie zimowym wiedzy teoretycznej plutony starszego rocznika łączności, przeciwgazowe, pontonierów, minerów i mechaników (do obsługi nowoczesnego sprzętu zmechanizowanego). Młodszy rocznik wcielenia (listopad 1938 r.) w Kompanii Szkolnej i liniowych przechodził normalne wyszkolenie letnie. Ze względu na częściową mobilizację pododdziałów okres tego szkolenia skrócono o 15 dni i zakończono z dniem 1 lipca 1939 r. Natomiast młodszy rocznik wcielenia (marzec 1939 r.) po zakończeniu 6. tygodniowego szkolenia rekruckiego, nie mając szkoły zimowej, przechodził szkolenie według zmodyfikowanego programu letniego młodszego rocznika wcielenia z listopada 1938 r. W tym samym czasie przy Kompanii Gospodarczej szkolono intensywnie pluton jezdnych z szeregowych starszego rocznika, a następnie i młodszego wcielenia z listopada 1938 r. 18 Co do szkolenia junaków to na podstawie informacji przedstawianych przez mjr Mieczysława Szymanowskiego odbywało się ono według specjalnego programu. Natomiast szkolenie szeregowych rezerwy odbywało się według nabytej specjalności w czasie służby czynnej bądź w kompanii specjalnej, liniowej lub gospodarczej. Batalion saperów przydzielony do WBP-M oraz kompanie zmotoryzowane po zakończeniu ćwiczeń zespołów (w okresie organizacji tych pododdziałów) odbywały wyłącznie ćwiczenia terenowe oparte na założeniach taktycznych w ramach pododdziałów. Na podstawie rozkazów wyższych przełożonych zorganizowano przy 2. Batalionie Saperów Kaniowskich 19 od 1 czerwca 1939 r. dwa kolejne miesięczne turnusy przeszkolenia plutonów pionierów z 3, 13, 27, i 28 DP. I turnus był przeznaczony dla starszego rocznika, zaś II dla młodszego. Stan szeregowych każdego z turnusów wynosił ok. 250 żołnierzy. Wyszkolenie to polegało na opanowaniu nowoczesnego sprzętu saperskiego, przewidzianego na etatowe wyposażenie kompanii pionierskich pułków piechoty. Do końca sierpnia 1939 r., w ramach zaleceń Szefostwa Budownictwa DOK I na terenie 2. Batalionu Saperów Kaniowskich wykonano garaż żelbetowy na 50 samochodów, 2 dystrybutory ze zbiornikami na benzynę oraz blok koszarowy na 4 kompanie saperów dla Batalionu Zmotoryzowanego WBP-M, który był na wykończeniu. Natomiast z ważniejszych robót budowlanych prowadzono lub wykonano we własnym zakresie: 5 garaży murowanych o pojemności 50 samochodów każdy (z czego 3 były na wykończeniu), stajnię murowaną na 50 koni (była w budowie), 14 magazynów żelbetowych - schronów na materiały wybuchowe i środki zapalające w lesie wraz z jego częściowym wyrębem i wykonaniem solidnego ogrodzenia. Ostateczne wykończenie tych prac przewidywano na wrzesień 1939 r. Zakładano 18 Szeregowi ci mieli przydział do kolumn pontonowych. 19 M. Szymanowski, op. cit., s. 22. Autor podał błędnie nazwę jednostki jako pułk. 8

również przebudowę 2 drewnianych budynków koszarowych na murowane (każdy na kompanię saperów), czemu służyło zgromadzenie materiału. Zakończono także zewnętrzną przebudowę cerkwi na garnizonowy kościół katolicki 20. Założono instalację wodociągową i uruchomiono parnię w łaźni wojskowej. Ukończono rozpoczęte w 1938 r. stajnie na 50 koni. Wykonano posadzki betonowe w 5 magazynach-szopach o łącznej powierzchni ok. 1200 m2 przeznaczonych na,,materiał pojazdowy. W tym też celu wybudowano 2 dodatkowe drewniane magazyny-szopy z posadzką betonową. Zgromadzono również materiał do rozbudowy warsztatów saperskich, podyktowany motoryzacją oraz wprowadzeniem na wyposażenie saperów nowego sprzętu zmechanizowanego. Prace w tym zakresie miały być rozpoczęte we wrześniu 1939 r. Przygotowano również projekt kanalizacji miasta, Domu Społecznego i Pomnika Poległych Saperów. Na wykonanie robót na terenie koszar 2. Batalionu Saperów Kaniowskich we własnym zakresie Departament Budownictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych przydzielił za pośrednictwem Dowódcy Saperów Ministerstwa Spraw Wojskowych kwotę 550000 zł. Kierownictwo robót z ramienia dowódcy pułku zostało powierzone kwatermistrzowi. W pracach tych brali udział saperzy rzemieślnicy (cieśle, stolarze, murarze, kowale) i ok. 200 robotników cywilnych. Do robót żelbetowych wyznaczono szeregowych saperów, kolejno partiami w celu wyszkolenia ich w tej dziedzinie robót. Większość pac ziemnych wykonywali saperzy. Do nich też należał zakup materiałów budowlanych oraz przywóz do jednostki ze stacji kolejowej. Natomiast w ciągu maja i czerwca 1939 r. kompania saperska pod dowództwem por. Rufina Vievegera był zatrudniona przy budowie strategicznego mostu w Maciejowicach. Odrębnym zagadnieniem, dość szczegółowo omówionym przez mjr. Mieczysława Szymanowskiego była opracowana na potrzeby mobilizacji mechanizacja i motoryzacja saperów kaniowskich. To zagadnienie i wprowadzenie na wyposażenie pododdziałów saperskich nowoczesnego sprzętu saperskiego zmechanizowanego pociągnęło za sobą również konieczność rozbudowy i unowocześnienia warsztatów technicznych oraz uruchomienia nowego działu gospodarczego, zajmującego się materiałami pędnymi przeznaczonymi na użytek bieżący i zapasy mobilizacyjne 21. Było to tym bardziej ważne iż na wypadek podjęcia mobilizacji sprawa naprawy sprzętu saperskiego w polu na szczeblu Dywizji i Armii była jeszcze przedmiotem rozważań wojskowych. Zatem do czasu podjęcia odpowiednich decyzji władz centralnych naprawa sprzętu saperskiego musiała opierać się o warsztaty Ośrodków Zapasowych. W 1939 r. miano wykończyć puławskie warsztaty saperskie. Rozpoczynając w tym zakresie wstępne działania już w kwietniu 1939 r. do sierpnia tegoż roku saperzy kaniowscy posiadali wykończone działy: samochodowy, ślusarsko-mechaniczny ze spawalnią, stolarski, malarski oraz kuźnię mechaniczną, akumulatornię i tartak polowy. We wszystkich działach zainstalowano nowoczesne obrabiarki. Ilość pracy w warsztatach w tym czasie była dosyć duża, gdyż zatrudniały one dziennie ok. 50 rzemieślników cywilnych i ok. 30 szeregowych. Doraźny przydział w 1939 r. przez Dowódcę Saperów Ministerstwa Spraw Wojskowych kredytu w wysokościom. 12500 zł zapewnił posiadanie dostatecznej ilości części zamiennych i materiałów naprawczych sprzętu samochodowego i zmechanizowanego saperskiego. 20 Ibid., s. 23. Według nieznanych wcześniej informacji, przekazanych nam przez mjr Mieczysława Szymanowskiego, ukończenie zewnętrznej przebudowy puławskiej cerkwi na katolicki kościół garnizonowy nastąpiło w 1939 r., najprawdopodobniej w miesiącu sierpniu. Natomiast na podstawie nieznanych dotychczas fotografii tegoż kościoła z lat 1937-1938, należących niegdyś do por. Kazimierza Leontowicza (przechowywanych w postaci skanów w Pracowni Dokumentacji Dziejów Miasta POK,,Dom Chemika ) zewnętrzna przebudowa tej świątyni mogła rozpocząć się najwcześniej pod koniec trzeciego kwartału 1938 r. Niewykluczone jednak, że nastąpiła dopiero w 1939 r. 21 Ibid., s. 25. Powstanie nowego działu gospodarczego zarządzającego materiałami pędnymi wynikał z szybkiej motoryzacji tej jednostki saperskiej i przydziału w 1939 r. znacznej ilości sprzętu samochodowego i motocykli (ok. 300), przeznaczonych na użytek ćwiczebno-mobilizacyjny. 9

Już w maju 1939 r. batalion rozpoczął mobilizowanie różnorodnych formacji saperskich, które sukcesywnie w ustalonym terminie transportem kolejowym odjeżdżały do miejsca koncentracji. W późniejszym czasie na podstawie rozkazu z 12 sierpnia 1939 r. przeorganizowano z dniem 20 sierpnia 1939 r. 2. Batalionu Saperów Kaniowskich na pułk 22. Wspomniane czynności częściowej mobilizacji pododdziałów mobilizowanych i reorganizacja pułku były ściśle ze sobą powiązane. Według informacji podanych przez mjr. Mieczysława Szymanowskiego pierwszymi działaniami podjętymi w tym zakresie było zmobilizowanie dowództwa 26 Batalionu Saperów o zmniejszonym stanie osobowym i 1. kompanii tego batalionu 23, które po wyposażeniu odeszły do miejsca koncentracjo 26. DP. Jeszcze w maju 1939 r. dowództwo 2. Batalion Saperów Kaniowskich otrzymało rozkaz sformowania do 1 sierpnia 1939 r. Zmotoryzowanego Batalionu Saperów dla WBP-M w następującym składzie: dowódca i zastępca dowódcy batalionu zmotoryzowanego, 1. Kompania Minerska Zmotoryzowana, 2. Kompania Budowlana Zmotoryzowanej oraz Pluton Pontonowy Zmotoryzowany 24. Na rozkaz Ministerstwa Spraw Wojskowych batalion ten ok. 25 sierpnia 1939 r. został oddany do dyspozycji dowódcy WBP-M. Wstępem do reorganizacji batalionu na 2. Pułk Saperów Kaniowskich było wydzielenie z Kompanii Specjalnej Samodzielnej Zmotoryzowanej Kompanii Saperów typu armijnego wyłącznie z szeregowymi służby czynnej i utworzenie Samodzielnej Kompanii Specjalnej z plutonami łączności, mechaników i przeciwgazowym 25. Stany pozostającej w pułku Zmotoryzowanej Kompanii Armijnej zostały uzupełniane rezerwistami i szeregowymi młodszego rocznika (wcielenie listopad 1938 r.). Rozkaz przeorganizowania batalionu na pułk wykonano w nakazanym terminie. Od przyjętych wcześniej założeń uczyniono pewne odstępstwo, które dotyczyło tego że 1. Batalion Saperów składał się tylko ze zmobilizowanego Zmotoryzowanego Batalionu WBP-M. Natomiast kompania armijna i specjalna bez plutonu pontonowego nie były wcielone do 1. Batalionu Saperów, lecz podlegały bezpośrednio dowódcy pułku 26. Kilka dni po przeorganizowaniu batalionu na pułk DOK I wydało rozkaz zorganizowania alarmowo w jednostce puławskiej Kompanie Rezerwowe nr 121-124 (z osłony) i nr 125-126 22 Ibid., s. 28. W pierwszych dniach czerwca 1939 r. awizowane zostało przez Dowódcę Saperów Ministerstwa Spraw Wojskowych przeorganizowanie 2. Batalionu Saperów Kaniowskich na pułk. 23 Ibid., s. 26. Skład kadry oficerskiej oraz szeregowych tego batalionu składał się z żołnierzy służby stałej i rezerwy (odbywających 10. tygodniowe ćwiczenia). Konie, wozy i uprzęże pochodziły ze stanów pokojowych i z poboru, zaś materiał wyposażenia wyjściowego z zapasów mobilizacyjnych. 24 Ibid. 26-27. W skład Zmotoryzowanego Batalionu Saperów dla WBP-M na stanowiska dowódcy batalionu i jego zastępcy, dowódców pododdziałów oraz 75% dowódców plutonów przydzielono oficerów służby stałej. Reszta wyspecjalizowanych oficerów pochodziła z rezerwy. W skład kadry zawodowej podoficerskiej weszło 20. podoficerów zawodowych z 3., 7. i 8. Batalionu Saperów oraz 40 starszych saperów będących absolwentami Szkoły dla Małoletnich Saperów przy Centrum Wyszkolenia Saperów w Modlinie. Dodatkowo puławski batalion wydzielił 10. specjalistów. Co do składu szeregowych to 40% z nich było żołnierzami zawodowymi, nadterminowymi starszego i młodszego rocznika służby czynnej. Pozostałe 60% stanowili szeregowi rezerwy odbywający 10. tygodniowe ćwiczenia. Natomiast brakujące stanowiska podoficerskie zostały obsadzone przez podchorążych rezerwy oraz absolwentów Pułkowej Szkoły Podoficerskiej. Przeznaczone dla tego batalionu pomieszczenia na terenie koszar były w trakcie jego organizacji nie wykończone. Sprzęt kwaterunkowy został przydzielony batalionowy przez DOK I w czerwcu 1939 r., zaś umundurowanie i ekwipunek przydzieliło mu Szefostwo Saperów DOK I dopiero w lipcu 1939 r. Do tego czasu wykorzystywano zapasy użytku bieżącego. W tym samym czasie przekazano batalionowi wyposażenie wyjściowe, materiał pędny, łącznościowy, sanitarny oraz uzbrojenie. Natomiast większość sprzętu samochodowego i saperskiego Dowództwo Saperów Ministerstwa Spraw Wojskowych przyznało batalionowi w lipcu 1939 r. Zgodnie z zaleceniami Batalion Zmotoryzowany WBP-M był zorganizowany na dzień 1 sierpnia 1939 r. 25 Ibid. s. 28. W lipcu 1939 r. kosztem etatu 4. plutonu, przewidzianego planem mobilizacji dla zmobilizowania 1. kompanii 26. Batalionu Saperów, nakazano zmobilizować i wysłać do miejsca koncentracji 26. DP 3. Zmotoryzowaną Kompanię Saperów 26. Batalionu Saperów. Została ona odesłana we wskazane miejsce pod koniec lipca 1939 r. 26 Ibid. s. 29. 10

(z mobilizacji normalnej) 27. Po zmobilizowaniu oddziały te w ostatnich dniach sierpnia 1939 r. odjechały transportami kolejowymi do miejsca swojej koncentracji. Tego samego dnia o godz. 11.00 w puławskim pułku saperów otrzymano rozkaz z DOK I nakazujący postawienie w stan gotowości bojowej pozostałe jednostki osłony. Należały do nich: pozostała część dowództwa 26. Batalionu Saperów i jego 2. Kompania Saperów, Kolumna Saperska nr 26, 81. Batalion Saperów typu armijnego, Kolumnę Pontonową 4/7 ton 28, Szefostwo Saperów nr 14, Pluton Parkowy Saperów nr 14, Park Saperów nr 14. Wspomniane czynności mobilizacyjne osłony rozpoczęto o godz. 12.00. 29 sierpnia 1939 r. po odprawie u dowódcy pułku ppłk. Ludwika Turulskiego wysłano kwaterunkowych do uruchomienia poza koszarami izby przyjęć i punktów zbornych z noclegami dla rezerwistów. Rozpoczęło się również przybywanie oficerów, podoficerów i szeregowych rezerwy. Tych ostatnich powołano ok. 2000 osób. Po zakończeni wstępnych działań mobilizacyjnych ok. 300 szeregowych rezerwy będących w nadwyżce wcielono do kompanii zbierającej te nadwyżki. Swoje funkcjonowanie rozpoczęła także Komisja Poborowa Koni zajmująca się nadzorem i ewidencją przybywających z poboru koni i potrzebnego inwentarza. Rozdział koni trwał w nocy z 29/30 sierpnia do nocy z 30/31 sierpnia 1939 r. 29 Wszystkie mobilizowane pododdziały otrzymały, konie, wozy i uprzęże, zaś ich nadwyżki (ok. 200 koni, 100 wozów i 200 par uprzęży) przydzielono do Kompanii Gospodarczej Pułku. Również siodła i drobniejszy sprzęt stajenny i taborowy zostały wydane w przewidzianym planem mobilizacji czasie. Mobilizacja ta nie stwarzała żadnych trudności, gdyż całe wyposażenie pochodziło z zapasów mobilizacyjnych. Natomiast ustalony plan przeniesienia rejonów mobilizacji pododdziałów poza koszary, system trzydniówek oraz przyjęte zasady mobilizacji materiałowej zdały całkowity egzamin. Pewne trudności wystąpiły jedynie przy organizowaniu kolumny pontonowej ze względu na brak odpowiedniej ilości wyszkolonych w służbie taborowej oficerów i podoficerów. Po osiągnięciu terminu pogotowia na specjalne zarządzenie DOK I przetransportowano koleją w rejon koncentracji następujące pododdziały: część dowództwa 26. Batalionu Saperów i jego 2. Kompanię Saperów, Kolumnę Saperską nr 26 oraz 81. Batalion Saperów typu armijnego bez kolumny saperskiej. Natomiast zmobilizowana Kolumna Pontonowa 4/7 ton, Szefostwo Saperów nr 14, Pluton Parkowy Saperów nr 14, Park Saperów nr 14 oraz Kolumna Saperska nr 81 nie otrzymały rozkazów odejścia do końca mobilizacji powszechnej I rzutu. Z chwilą ewakuacji z Puław 2. Pułku Saperów Kaniowskich powyższe pododdziały, ze wzglądu na zagrożenie lotnicze, pozostały na kwaterach przejściowych w okolicach miasta do dyspozycji dowódcy Armii,,Lublin gen. dyw. Tadeusza Ludwika Piskora. Wspomniane czynności mobilizacyjne zakończono o północy 31 sierpnia 1939 r. Rozkaz o mobilizacji powszechnej otrzymano w puławskim pułku 31 sierpnia 1939 r. o godz. 18.00. Jako pierwszy dzień mobilizacji wyznaczono 1 września 1939 r. Ze względu na szybkie działania wojsk niemieckich, a w szczególności jego lotnictwo, napotykała ona na trudności w transporcie zmobilizowanych i terminowym przybywaniu żołnierzy. Wobec takiej sytuacji przyśpieszono o 1 dzień mobilizację 28. Batalionu Saperów i Kompanii Rezerwowej nr 127 oraz o 2 dni Parku Saperskiego nr 15. Komenda Rejonowa Uzupełnień Puławy i Kompania Wartownicza były mobilizowane jedynie pod względem materiałowym, zaś ta 27 Ibid. Obsada oficerska Kompani Rezerwowych składała się z oficerów stanu spoczynku, saperów z rezerwy personalnej OK I. Natomiast szeregowi tych kompani mieli być powołani ze starszych roczników rezerwy. wyposażenie tych oddziałów konie i wozy pochodziły z poboru. Materiał wyjściowy dla Kompanii Rezerwowych z osłony pochodził z zapasów mobilizacyjnych, a dla tych z mobilizacji normalnej z użytku bieżącego. 28 M. Szymanowski, op. cit., s. 30 podał, że chodzi o Kolumnę Pontonową 5/7 ton, zaś na s. 32, że o Kolumnę Pontonową 4/7 ton. 29 Ibid., s. 31. Przyjmowane konie były bardzo dobrej kondycji. Natomiast wozy o dużo gorszej jakości, przeważnie lekkie, drabiniaste. Z przejętych i rozdzielonych wozów ok. 30% posiadało mocniejszą konstrukcję. 11

ostatnia i w konie. W tym czasie odbywała się również bez żadnych zakłóceń mobilizacja wojennego 2. Batalionu Saperów. W coraz większej liczbie zaczęli przybywać do Puław żołnierze z rozbitych, polskich jednostek wojskowych. Między 4 a 5 dniem mobilizacji przybył nieprzewidziany transport rezerwistów wyewakuowanych z 7. Batalionu Saperów z Poznania liczący ok. 200. żołnierzy, których wcielono do pododdziałów mobilizowanych przez puławski pułk. Natomiast stawiennictwo oficerów i szeregowych rezerwy do 2. Pułku Saperów Kaniowskich z rejonu Puław i miejscowości położonych na wschód od Wisły w 2. pierwszych dniach mobilizacji było bez zarzutu, zaś w następnych mniej planowe. Stawiennictwo oficerów i szeregowych rezerwy z miejscowości na zachód od Wisły już od 1. dnia mobilizacji było znacznie opóźnione. Po zakończeniu mobilizacji I rzutu pozostało ok. 350 szeregowych (rocznik 1939), ok. 250. szeregowych młodszego rocznika z Ośrodków Sapersko-Pionierskich 13., 20. i 27. DP (przybyli do Puław jako pozostałości tych ośrodków), ok. 100. junaków, ok. 25 oficerów zawodowych i nadterminowych, ok. 50 szeregowych (rocznik 1938) i starszego rocznika, ok. 700 rezerwistów. Komisje Poborowe Koni funkcjonowały do 4 dnia mobilizacji, a nadwyżki koni, wozów i uprzęży były przydzielone od 1 września 1939 r. do wojennego 2 Batalionu Saperów. Natomiast po jego wyposażeniu resztę przekazano do Kompanii Gospodarczej, a następnie do Ośrodka Zapasowego Saperów nr 2 30. Natomiast braki w umundurowaniu pokryto w 4 dniu mobilizacji z transportów ewakuowanego 27. Ośrodka Sapersko-Pionierskiego 27. DP. Ogółem od maja do sierpnia 1939 r. zorganizowano następujące oddziały saperskie: Zmotoryzowany Batalion Saperów dla WBP-M, 2. Batalion Saperów do 2. DP, 3. Batalion Saperów dla Armii,,Prusy do 3. DP, 26. Batalion Saperów dla Armii,,Poznań do 26. DP, 28. Batalion Saperów dla Armia,,Łódź do 28. DP, 81 Batalion Saperów typu armijnego dla Armii,,Prusy, rezerwowe kompanie saperów nr 121-127, lekką kolumnę pontonową nr 121-123, 2. Kompanię Przeciwlotniczych Karabinów Maszynowych nr 17 31, Kompanię Parku Saperskiego nr 14, Kompanię Marszową Saperów nr 21-22, Pluton Mostowy 4-tonowy nr 81, Pluton Parkowy Saperów nr 14-16 32. Spośród wymienionych powyżej formacji saperzy z WBP-M płk Stefana Roweckiego wraz z plutonami minerskimi zorganizowanymi w puławskich koszarach, saperami Grupy Mostowej i pozostałościami oddziałów inżynieryjnych z Armii,,Prusy brali udział w obronie puławskiego mostu i odcinka Wisły od Puław do Kazimierza Dolnego pod dowództwem kpt. Romana Kani. Dzięki nim przez dłuższy czas był możliwy odwrót rozbitych jednostek wojskowy przez Wisłę. Jednak wobec wzrostu aktywności wojsk niemieckich saperzy 10 września 1939 r. w godzinach porannych wysadzili pod dowództwem por. Jerzego Łoziny- Łozińskiego z 12. Kompanii Mostów Ciężkich przęsło mostu w celu utrudnienia Niemcom przejścia na drugą stronę rzeki. Tego samego dnia żołnierze wchodzący w skład WBP-M 30 Ibid. s. 34. Przy wcielaniu nadwyżek szeregowych rezerwy do pododdziałów mobilizacyjnych puławskiego pułku, brano pod uwagę przyszłe potrzeby Ośrodka Zapasowego Saperów nr 2. Plutony marszowe były z góry obsadzone. 31 W zeznaniu por. rez. Bolesława Staronia i st. sierż. Jana Stafijowskiego, dotyczącym śmierci plut. Ignacego Goździelskiego (+ 3 września 1939 r.), sporządzonym 16 lutego 1946 r. podano, że pododdział ten nosił nazwę 17. Kompanii Przeciwlotniczej 2. Batalionu Saperów Kaniowskich. Jej dowódcą był st. sierż. Jan Stafijowski. Natomiast plut. Ignacy Goździelski pełnił w niej obowiązki podoficera łączności. Kopia zeznania znajduje się w zasobie archiwalnym Pracowni Dokumentacji Dziejów Miasta POK,,Dom Chemika. 32 M. Szymanowski, op. cit., 26-30, 45-53; Z. Cutter, Saperzy II Rzeczypospolitej, Kraków Warszawa Wrocław 2005, s. 337-338. Ostatni z autorów podał, że 2. Pułk Saperów Kaniowskich mobilizował się bez 2. plutonów saperskich, zaś do puławskiego pułku saperów była przydzielona Komenda Rejonowa Uzupełnień Puławy. Według informacji mjr. Mieczysław Szymanowskiego (s. 37) okazuje się że 28. Batalion Saperów, Kompania Rezerwowa nr 127 i Park Saperski nr 15 były jeszcze mobilizowane w pierwszych dniach września 1939 r. 12

opuścili zajmowane pozycje, a ich miejsce zajęła 39. Dywizja Piechoty Rezerwowej dowodzona przez gen. bryg. Brunona Olbrychta 33. 6 września 1939 r., w godzinach popołudniowych przybył do pułku dowódca saperów Ministerstwa Spraw Wojskowych gen. bryg. Tadeusz Kossakowski. Wobec zbliżającej się linii frontu do rzeki Wisły wydał on rozkaz natychmiastowej ewakuacji pułku za Bug do majątku Piszcza w powiecie włodawskim. Ewakuacji podlegały rodziny wojskowe, cały stan oficerów i szeregowych oraz możliwy do wywiezienia majątek skarbowy w takim wymiarze, aby w nowym miejscu postoju można było kontynuować mobilizację II rzutu i normalną pracę Ośrodka Zapasowego Saperów nr 2. Na miejscu w Puławach miały pozostać do dyspozycji dowódcy Armii,,Lublin gen. dyw. Tadeusza Ludwika Piskora zmobilizowane, a nie przetransportowane pododdziały oraz materiały wybuchowe. Natomiast dla ochrony koszar, pozostawiono pluton saperów batalionu silnikowego pod dowództwem kpt. Aleksandra Gawiny, który 8 września 1939 r. objął komendę garnizonu. Ewakuację rozpoczęto w nocy z 6 na 7 września 1939 r. Do nowego miejsca zakwaterowania wysłano ok. 150 kobiet i dzieci rodziny kadry zawodowej pułku 34. W nocy z 7 na 8 września 1939 r. wyewakuowano kancelarię pułku i kwatermistrzostwa wraz z archiwum, kasę, sztandary i pamiątki pułkowe, zapasy umundurowania i ekwipunku, żywność, część opału, koce, sienniki, amunicję, warsztaty szewsko-krawieckie, materiały pędne i smary, kuchnie kasyn oficerskiego i podoficerskiego, zapasy uzbrojenia, sprzęt saperski i warsztatowy część obrabiarek z warsztatów saperskich i część rusznikarni. W nocy pułk odmaszerował przez Lublin, Włodawę do Piszcza. Składała się na niego kolumna ok. 1500 żołnierzy, ok. 300 koni i 120 wozów oraz 1 kuchnię polową. Zabrano także instrumenty, sprzęt kuchenny, materiały izby chorych, żywność i materiały oraz narzędzia warsztatowe. Od 8 do 12 września 1939 r. nadal wywożono pozostałe mienie pułku. Zdekompletowane sprzęty warsztatowe, ubrania cywilne rezerwistów, dobytek rodzin oficerów, zapasy żywności, wyposażenie kasyn, opał oraz materiały wybuchowe pozostawiono do dyspozycji Armii,,Lublin gen. dyw. Tadeusza Ludwika Piskora. Rozkaz o rozpoczęciu mobilizacji II rzutu był dostarczony do puławskiej jednostki 3 lub 4 września 1939 r. Pierwszy dzień mobilizacji został ustalony na 5 września 1939 r. co doprowadziło do utrudnień, gdyż pokryła się ona z mobilizacją powszechną 35. Według wytycznych planu mobilizacyjnego 2. Pułk Saperów Kaniowskich z dniem 9 września 1939 r. miał się przekształcić w Ośrodek Zapasowy nr 2. Nowe miejsce postoju kaniowczyków i dostęp do DOK IX Brześć nad Bugiem pozwalały na dalsze, nakazane przez gen. bryg. Tadeusza Kossakowskiego działania mobilizacyjne. 9 września 1939 r. pułk został przekształcony w Ośrodek Zapasowy Saperów nr 2. Nie był on jednak w stanie dopełnić wszystkich zadań związanych z mobilizacją II rzutu wobec własnej reorganizacji i braku żołnierzy, którzy nadal byli w drodze. Zadaniem Ośrodka było zebranie nadwyżek pomobilizacyjnych oraz szkolenie i formowanie uzupełnień i nowych jednostek. W jego skład wchodziły dowództwo, kompania gospodarcza, 4 kompanie saperskie, kompania specjalistów, park ośrodka. Wobec niekorzystnego rozwoju działań wojennych dla Wojska Polskiego gen. bryg. Tadeusz Kossakowski 11 września 1939 r. nakazał natychmiastową, dalszą ewakuacje rodzin wojskowych do miejscowości Dereżna. Pododdziały Ośrodka Zapasowego Saperów nr 2 przybyły z Puław do Piszczy 12 września 1939 r. nad ranem. Obecny w ośrodku gen. bryg. Tadeusz Kossakowski 13 września 1939 r. otrzymał rozkaz dotyczący zorganizowania obrony rzeki Bug na południe od Brześcia. Do obrony wyznaczono Ośrodek Zapasowy Saperów nr 2, którego pododdziały były w marszu z Piszczy do rejonu Kowla. Rozkaz szefa saperów został 33 Zob. szerzej Z. Kiełb, Między dwoma brzegami, s. 34-40. 34 M. Szymanowski, op. cit., s. 42. 7 września 1939 r. w godzinach popołudniowych samochody wróciły do pułku oprócz autobusów. 35 Ibid., s. 43. 13

doręczony dowódcy maszerującej kolumny 13 września 1939 r. w miejscowości Maciejowice pod Kowlem. Dzień później na rozkaz ministra spraw wojskowych zaniechano obrony linii Bugu. Natomiast saperom nakazano przybyć w rejon Kowla, gdzie z 14 na 15 września 1939 r. dotarł gen. bryg. Tadeusz Kossakowski. 15 września 1939 r. otrzymano w Komendzie Garnizonu Kowel rozkaz szefa saperów dla ppłk Ludwika Turulskiego nakazujący: wydzielenie i przekazanie dowódcy obrony Kowla płk Leonowi Kocowi wyekwipowany batalion piechoty, zwolnienie wszystkich rannych, chorych i nieumundurowanych wypłacając im należności finansowe za okres 6 tygodni, resztę oficerów i szeregowych skierować wraz z majątkiem skarbowym do koszar Ośrodka Sapersko- Pionierskiego 27 DP w Sarnach. Natomiast ppłk Ludwik Turulski ze swoim zastępcą otrzymali rozkaz zameldowania się u gen. bryg. Tadeusza Kossakowskiego w Tarnopolu, w koszarach Ośrodka Sapersko-Pionierskiego 12 DP. Tego samego dnia do dyspozycji płk Leona Koca oddano batalion saperski pod dowództwem kpt. Stanisława Cieplińskiego oraz zapasy uzbrojenia itp. Ośrodka Zapasowego Saperów nr 2 pozostawione w koszarach 50. Pułku Piechoty Strzelców Kresowych z Kowla. Nadwyżki wozów i koni przekazano Rejonowemu Inspektorowi Koni w Kowlu. Po wykonaniu powyższych rozkazów reszta Ośrodka w liczbie ok. 600-700 ludzi wraz z taborami i majątkiem udała się pod dowództwem ppłk. (prawdopodonmie Jana) Słuszkiewicza do wyznaczonego miejsca postoju. Natomiast ppłk Ludwik Turulski, ppłk Marian Zarzyckim i kpt. Emil Tokar wyjechali do Tarnopola. Na skutek agresji sowieckiej z 17 września 1939 r. grupa trzech powyższych oficerów oraz mjr Mieczysława Szymanowski, por. Tadeusz Hickiewicz chor. Władysław Towalski, pluton saperów i oficerowie OPL Puławy mjr w stanie spoczynku (imię nieznane) Zyliński (Żyliński?), kpt. (imię nieznane) Pawlino-Pacewicz, jako druga grupa przekroczyli z 18 na 19 września 1939 r. granicę węgierską. Żołnierze z 2. Pułku Saperów Kaniowskich, zasilający różne formacje wojskowe we wrześniu 1939 r. brali udział nie tylko w działaniach obronnych, ale również potyczkach i bitwach walcząc miedzy innymi pod: Iłżą, Kockiem, Biłgorajem, Zwierzyńcem, Sochaczewem, Sarnami, Opocznem, Ryczywołem, Narolem, Jędrzejowem, Werbą, Kowlem, Tyszowcami, Kutnem oraz Tomaszowem Lubelskim. Podczas tych walk część żołnierzy została zabita, ranna, wzięta do niewoli niemieckiej lub sowieckiej, a także zamordowana w 1940 r. w Katyniu, Charkowie i Kalininie. Niektórzy żołnierze na własną rękę próbowali przedostać się do Węgier, a następnie Francji czy Anglii by móc dalej walczyć z niemieckim agresorem. Obsada personalna 2. Pułku Saperów Kaniowskich po reorganizacji batalionu w dniu 20 sierpnia 1939 r. Dowódca pułku ppłk Ludwik Turulski z-ca dowódcy mjr Mieczysław Szymanowski oficer sztabowy do spraw wyszkolenia ppor. Wiesław Antoni Wybraniec adiutant por. Henryk Wolski lekarz mjr dr Jan Faustyn Paciorek kapelan ks. Zygmunt Adamczewski oficer ewidencji personalnej por. Kazimierz Witold Leontowicz, z-ca oficera ewidencji personalnej ppor. Józef Proczka, oficer administracyjno-materiałowy kpt. Władysław Gniewiński, z-ca. oficera administracyjno-materiałowego chor. Władysław Towalski, oficer żywnościowy por. Roman Józef Zwoniczek oficer płatnik kpt. Władysław Nieczykowski. 14

1. Batalion Zmotoryzowany dowódca mjr Adam Golcz z-ca dowódcy kpt. dypl. Bolesław Barański adiutant por. rez. (imię nieznane) Ostapowicz dowódca 1. Zmotoryzowanej Kompanii Minerskiej kpt. Jerzy Wolański dowódca plutonu 1. Zmotoryzowanej Kompanii Minerskiej ppor. sł. st. Roman Jan Kozłowski dowódca 2. Zmotoryzowanej Kompanii Budowlanej kpt. Stanisław Ludwik Jaxa-Rożen, dowódca plutonu 2. Zmotoryzowanej Kompanii Budowlanej ppor. sł. st. Nikodem Józef Jaroszek dowódca Zmotoryzowanego Plutonu Pontonowego kpt. Antoni Iwanicki 36 dowódca 3. Zmotoryzowanej Kompanii typu armijnego kpt. Mieczysław Bunikiewicz inni oficerowie 3. Zmotoryzowanej Kompanii typu armijnego: por. Stanisław Certowicz, ppor. ppor. Franciszek Kupka, Marian Lenarczyk oraz Aleksander Rosiński dowódca 4. Kompanii Specjalnej por. Józef Tomczak 2. Batalion Saperów typu pieszego p. o. dowódcy kpt. Władysław Henryk Tyszkiewicz dowódca 5. Kompanii Szkolnej por. Grzegorz Bielawski 37 dowódca plutonu 5. Kompanii Szkolnej ppor. Bogumił Jan Karaszewski dowódca 6. kompanii por. Makary Feltynowski dowódcy plutonu 6. kompanii ppor. rez. (imię nieznane) Trawiński i ppor. Józef Borysewicz dowódca 7. kompanii por. Jerzy Bagiński dowódca plutonu 7. kompanii ppor. Jerzy Wywiel 3. Batalion Saperów p. o. dowódcy kpt. Grzegorz Bożydar Gadzaliński dowódca 8. Kompanii Szkolnej kpt. Tadeusz Jan Piesko dowódca plutonu 8. Kompanii Szkolnej ppor. Andrzeja Szlagiera dowódca 9. kompanii por. Rufin Vieveger dowódca plutonu 9. kompanii ppor. Zygmunt Wacław Tuszyński dowódca 10. kompanii por. Leon Brunon Paweł Kowalski dowódca plutonu 10. kompanii ppor. Egon Adolf John 38 pozostałe formacje dowódca plutonu junaków chor. Paweł Rossowski dowódca parku saperskiego kpt. Emil Tokar z-ca dowódcy ppor. Wacław Mączka dowódca Kompanii Gospodarczej ppor. Stefan Strzałkowski 36 M. Szymanowski, op. cit., s. 4 podał błędnie, że dowódcą Zmotoryzowanego Plutonu Pontonowego był kpt. br. panc. (imię nieznane) Iwański. 37 Ibid. Autor podał, że dowódca 5. Kompanii Szkolnej por. Bielawski miał na imię Zbigniew. 38 Ibid. Autor podał błędną pisownię nazwiska ppor. Egona Adolfa John Jahn. 15

Niekompletny wykaz osobowy podoficerów zawodowych i nadterminowych 2. Pułku Saperów Kaniowskich po reorganizacji batalionu w dniu 20 sierpnia 1939 r. chor.: Franciszek Kotarasiński 39, Paweł Rossowski, Władysław Towalski; st. sierż.: (imię nieznane) Myśliwiec, Władysław Włodarkiewicz, Jan Krzywiec, Józef Kaczmarczyk, Florian Wolny, Jan Matuszyk, Józef Furtak, Wacław Szczepiński, Zygmunt Horosz, Józef Zychowicz, [Tadeusz] Balcer 40, Jan Pawlik, Marcin Iwiński, Paweł (Jegorow lub Jegoróg), (imię nieznane) Szostak; sierż.: Józef Marian, Józef Łodzian 41, Józef Podkomorzy, Józef Cierpisz, Jan Dukowski, Franciszek Gąska, (imię nieznane) Muszczyński, Karol Zieliński, Karol Rachoń, [Jan] Stafijowski, (imię nieznane) Nossowski, (imię nieznane) Dedera, (imię nieznane) Praś lub Pras, (imię nieznane) Jaworski, Mieczysław Dworakowski; plut.: Wilhelm Ujma, (imię nieznane) Kowalski, (imię nieznane) Gawlik, (imię nieznane) Kendra, [Bazyli] Antonowicz, (imię nieznane) Flisiński, (imię nieznane) Ejsmont, (imię nieznane) Cap, (imię nieznane) Czerski, (imię nieznane) Fiedoruk, (imię nieznane) Winiarski, [Stefan] Sandecki, (imię nieznane) Syga, (imię nieznane) Szymczak, (imię nieznane) Siuta, (imię nieznane) Pawlus, (imię nieznane) Karwicki, (imię nieznane) Kowalczyk, (imię nieznane) Gałczyński, [Leon] Zolech, (imię nieznane) Malik, (imię nieznane) Skowronek, (imię nieznane) Ryś; kapr. (imię nieznane) Rak, (imię nieznane) Wójcik, (imię nieznane) Gnieciak, (imię nieznane) Sikora, (imię nieznane) Pawłow, (imię nieznane) Kosicki, (imię nieznane) Nowicki, (imię nieznane) Pietruszyński, (imię nieznane) Wereski, (imię nieznane) Kowalski. Obsada personalna Ośrodka Zapasowego Saperów nr 2 dowódca ośrodka ppłk Ludwik Turulski, z-ca dowódcy ppłk Marian Zarzycki adiutant ppor. Wiesław Antoni Wybraniec kwatermistrz mjr Mieczysław Szymanowski oficer ewidencji personalnej ppor. Józef Proczka oficer materiałowy kpt. Władysław Gniewiński z-ca chor. Władysław Towalski oficer żywnościowy por. Roman Józef Zwoniczek oficer płatnik kpt. Wacław Nieczykowski komendant parku saperskiego kpt. Emil Tokar dowódca 1. Kompanii Saperskiej kpt. Stanisław Ciepliński dowódca Kompanii Specjalnej por. Józef Tomczak dowódca 3. Kompanii Saperskiej ppor. Stanisław Certowicz 42. Niekompletny wykaz osobowy podoficerów Ośrodka Zapasowego Saperów nr 2 39 Ibid., s. 4. Autor podał błędne nazwisko chor. Franciszka Kotarasińskiego Kutarasiński. 40 Ibid. Autor podał błędne imię Józef zamiast Tadeusz. 41 Ibid. W maszynopisie najprawdopodobniej nastąpiła pomyłka, gdyż podano nazwisko w formie Józef Łodziana. 42 Ibid., s. 55. W składzie personalnym tego ośrodka saperskiego znajdowali się również ppłk (imię nieznane) Słuszkiewicz, por. rez. Tadeusz Hickiewicz i ppor. Jerzy Siegenfeld. W przypadku pierwszego z nich pozostawał on bez przydział. Natomiast dwaj następni nie mieli określonej funkcji przez Mieczysława Szymanowskiego. 16

st. sierż.: (imię nieznane) Myśliwiec, Jan Krzywiec, Józef Kaczmarczyk, Florian Wolny, Józef Furtak; sierż.: Józef Marian, Józef Podkomorzy, Józef Cierpisz; plut.: (imię nieznane) Winiarski, (imię nieznane) Cap oraz kapr. Jan Wereski. Obsada Personalna niektórych ze zmobilizowanych pododdziałów saperskich w 2. Pułku Saperów Kaniowskich do września 1939 r. 43 Zmotoryzowany Batalion Saperów Warszawskiej Brygady Pancerno Motorowej dowódca mjr Adam Jerzy Golcz z-ca dowódcy kpt. dypl. Bolesław Barański adiutant por. rez. (imię nieznane) Ostapowicz dowódca 1. kompanii zaporowej kpt. Jerzy Wolański dowódca plutonu 1. kompanii zaporowej ppor. sł. st. Jan Roman Kozłowski dowódca 2. kompanii przeprawowej kpt. Stanisław Ludwik Jaxa-Rożen dowódca plutonu 2. kompanii przeprawowej ppor. sł. st. Józef Nikodem Jaroszek dowódca plutonu rozpoznawczego por. Henryk Halicki dowódca plutonu pontonowego kpt. Antoni Iwanicki 44 dowódca plutonu gospodarczego ppor. rez. Stefan Brol 2. Batalion Saperów z 2 DP dowódca mjr Franciszek Kostek z-ca dowódcy kpt. Tadeusz Jan Piesko 45 dowódca 1. kompanii saperów por. Henryk Wolski dowódca 2. kompanii saperów ppor. rez. Wacław Jagiełło dowódca kolumny saperskiej ppor. Egon Adolf John 3. Batalion Saperów z 3 DP Armii,,Prusy dowódca kpt. Władysław Henryk Tyszkiewicz z-ca dowódcy por. Bronisław Czerniawski dowódca 1. kompanii saperów por. Kazimierz Witold Leontowicz 46 dowódca 2. kompanii saperów por. Zdzisław Franciszek Gajewski dowódca kolumny saperskiej ppor. Zygmunt Wacław Tyszyński 47 26. Batalion Saperów z 26 DP Armii,,Poznań dowódca mjr Kazimierz Ferdynand Wojnowski lub Wojakowski 48 z-ca dowódcy kpt. Mieczysław Jarosiński dowódca 1. kompanii saperów por. Konstanty Smulski 43 Wykaz ten jest uzupełnieniem informacji zawartych w pracach: Z. Cutter, op. cit., s. 337-338, 356, 357, 362, 365-366, 367; Z. Kiełb, Zarys historii, s. 21. 44 M. Szymanowski, op. cit., s. 46 podał błędnie, że dowódcą plutonu pontonowego był kpt. br. panc. Antoni Iwański 45 Ibid., s. 50. Autor podał błędnie, że kpt. Tadeusz Jan Piesko był dowódcą 1. kompanii saperów, zaś por. Henryk Wolski był dowódcą 2. kompanii saperów. Podał też inną pisownię nazwiska ppor. Egona Adolfa John Jahn. 46 Ibid. Autor podał błędnie, że dowódcą 1. kompanii saperów był ppor. rez. inż. Eugeniusz Trawiński, który pełnił stanowisko dowódcy 2. kompani saperów z 28. Batalionu Saperów. Podał też błędnie, że por. Kazimierz Witold Leonowicz był dowódcą 2. kompanii saperów. 47 Ibid. Autor podał inną pisownię nazwiska ppor. Zygmunta Wacława Tyszyńskiego Tuszyński. 48 Ibid., s. 49. Autor podał, że dowódcą 26. Batalionu Saperów był mjr Kazimierz Wojakowski. Natomiast Z. Cutter, op. cit., s. 356 podaje dwa odmienne nazwiska tego oficera Wojnowski i Wojakowski. 17

dowódca plutonu 1. kompanii saperów ppor. Andrzej Szlagier dowódca 2. kompanii saperów por. Jerzy Bagieński dowódca 3. zmotoryzowanej kompanii saperów kpt. Kazimierz Jan Nawrot 49 oficerowie z 3. zmotoryzowanej kompanii saperów ppor. ppor. Franciszek Kupka i Marian Lenarczyk dowódca kolumny saperskiej ppor. rez. Stanisław Zatorski 50 28. Batalion Saperów z 28 DP Armii,,Łódź dowódca kpt. Józef Salecki z-ca dowódcy nieznany dowódca 1. kompanii saperów por. Rufin Vieweger 51 dowódca 2. kompanii saperów ppor. rez. inż. Eugeniusz Trawiński dowódca kolumny saperskiej ppor. Jerzy Borysewicz 52 81. Batalion Saperów typu armijnego Armia,,Prusy dowódca mjr dypl. Józef Maleniewski z-ca dowódcy kpt. Grzegorz Bożydar Gadzaliński dowódca 1. kompanii saperów por. Grzegorz Bielawski 53 dowódca 2. kompanii saperów por. Brunon Leon Paweł Kowalski dowódca 3. zmotoryzowanej kompanii saperów por. Mieczysław Bunkiewicz 54 dowódca plutonu 3. zmotoryzowanej kompanii saperów ppor. Wacław Mączka dowódca patrolu minerskiego 3. zmotoryzowanej kompanii saperów chor. Paweł Rossowski dowódca plutonu transportowo-rozpoznawczego ppor. Aleksander Rosiński dowódca kolumny saperskiej por. Bogusław Jan Karaszewski 55 dowódca kolumny pontonowej por. Jan Wybraniec dowódca lekkiej kolumny pontonowej nr 122 ppor. rez. Maciej Strzałkowski kompanie rezerwowe saperów nr 121-127 Mjr Mieczysław Szymanowski w swoim maszynopisie podał jedynie, że w skład obsady personalnej kompanii rezerwowych saperów nr 121-128 (podał błędny nr 128) wchodzili kpt. kpt. sł. st. Władysław Kuncewicz, (?) Paprocki i Jan Pawłowicz-Pawłowski oraz por. sł. st. Jan Kanty Szpakowski 56. lekkie kolumny pontonowa nr 121-123 dowódca lekkiej kolumny pontonowej nr 122 ppor. rez. Maciej Strzałkowski Odnośnie składu obsady personalnej tych pododdziałów mjr Mieczysław Szymanowski podał jedynie, że dowódcą lekkiej kolumny pontonowej 4/7 ton był por. rez. (?) Lipiec, następnie ppor. sł. st. (?) Strzałkowski, który popełnił samobójstwo, a następnie oficer rez. którego nazwiska nie pamiętał. Autor podał również, że dowódcą lekkiej kolumny pontonowej 49 M. Szymanowski, op. cit., s. 49 podał inną pisownię nazwiska kpt. Kazimierz Jan Nawrota Nawrat. 50 Ibid., s. 49. Autor podał, że dowódcą kolumny saperskiej był ppor. Jerzy Wywioł. 51 Ibid., s. 50 Autor podał inną pisownię nazwiska por. Rufina Viewegera Vievegier. 52 Ibid. Autor podał inne imię ppor. Jerzego Borysewicza Józef. 53 Ibid., s. 47. Autor podał, że dowódca 1. kompanii saperów por. Bielawski miał na imię Zbigniew. 54 Ibid. Autor podał błędnie, że dowódcą 3. zmotoryzowanej kompanii saperów był kpt. Mieczysław Buniniewicz. 55 Ibid., s. 48. Autor podał błędnie, że dowódcą kolumny saperskiej był por. Bogumił Karaszewski. 56 Ibid., s., 52 18

5/7 ton był por. Makary Feltynowski. Nie podał on jednak żadnych nr porządkowych, przypisanych do tych pododdziałów saperskich 57. 57 Ibid., s., 51-52 19